InfoHub Logo

... Bizdiń tuqymǵa úsh qyz berse, bir ul. Úsh ul berse bir qyz. Ne ul jalǵyz, ne qyz jalǵyz. Artyq-kemin Jaratqannyń ózi rettep otyrady. Baıkóbekke toqaldan ǵana bir qyz bes ul bergen eken, uldyń ekeýin artyq dep artyna urpaq qaldyrmady. Ysqaqqa artyq-kemi joq úsh qyz, bir ul bergen. Maǵan eki qyz, úsh ul berip edi, Jaratqan esebinen jańyldy ma, bir qyz, bir uldy ózi alyp ketti. Qalǵanyna da shúkir dep Dákeń ekeýmiz qarq bop otyrmyz. Qazaqqa ul qymbat pa, qyz qymbat pa? Uly ne, qyzy ne, sirá, adam qymbat shyǵar. Túrki ishinde epıkalyq halyq bola tura HH- ǵasyrda on mıllıonnan asa almaı sharshadyq. Ǵasyr basynda Mysyrmen, Túrkıamen birdeı, báseke edik, kázir Mysyrda 70 mıllıon arab, túrikter de 70 mıllıonnan asyp otyr. Ótken ǵasyrdyń alǵashqy elý jylynda nahaqtan 10 mıllıon qazaqtan aıyrylyp edik, sonyń seksen paıyzy erkek kindikti bolǵanda artyndaǵy urǵashy jurt balany kúlge aýnap tapsyn ba?.. Bul jazmyshtan, Jaratqannyń ólshemi men esebinen tys zulmat, kókten emes, kórshilerden kelgen topansýdaı apat. Qyms etse tarıhqa jabamyz. Nemene, tarıhtyń betine qazaq osy mólsherden aspasyn dep jazyp qoıyp pa? Tarıhty zorlap bizge ákelip tańatyn da kórshiler. Muny da biz táýelsizdik alǵannan beri el bolyp túsinip, eseptep jatyrmyz... Já, ótkendi umytýǵa bolmas, biraq ony eske alyp óksı bergennen endi eshteńe shyqpas... sonymen... Ul qymbat pa, qyz qymbat pa?.. Evreı jurty tek qyzdan týǵan urpaqty ǵana tuqymǵa sanaıdy. Meıili qyz qazaqqa tıse de, shúrshitke shyqsa da. Aǵylshyn lordtary úsh urpaqtan soń jıennen baýyryna bala salyp tuqym jańartady da oǵan naǵashynyń aty-jóni men búkil ataq-dárejesin, tıtýlyn beredi. Italıandyq fransýzdan áıel alyp, odan týǵan bala ul bolsa, onyń ultyn fransýz dep jazdyrady. Kerisinshe, fransýzdar da osyny jasaıdy. Qazaqta: « Úıdiń myqtysy aǵashynan, jigittiń myqtysy naǵashydan» deıtin mátel bar. Bul da tegin emes. Ata-babasynyń erekshe qasıeti keıingi urpaqta úsh býynnan, bolmasa jeti býynnan soń qaıtalaıdy eken. Naǵashydan býyn sanap jatpaıdy, keıde jetesizdi «naǵashysy nashar edi» dep kemitip jatatynyn jıi estıtinbiz.Qazaqtyń teksizge qyz bermeıtini, teksizden kelin túsirmeıtini osydan qalsa kerek. Túbin qýǵanda bul genofondyny taza ustaýdan týǵan dástúr. Ul qashanda anasyna, qyz ákesine tartady, qyzdyń qashanda ákesine jaqyn, ol qartaıa qalsa erekshe qamqor bolatyny da osydan. Qyz baıqustyń uzatylarda syńsýyn kóbine ákesine arnaıtyny da ras. Ózi qartaısa baıdy da, balany da umytyp, túsinde ákeniń qarashańyraǵynda, óńinde sony saǵynýmen kún keshetin kórinedi. Osynyń bári ǵylymı turǵydan da dáleldengen qubylys. Qazaq kelin túsirse aǵaıyn, aýyl-aımaq qana toılaıdy. Qyz uzatylsa onyń daqpyrty alty arysqa jetken. «Otyz kún oıyn, qyryq kún toı» degen aýyz ádebıetindegi ańyz qyz toıynan qalǵan maqtanysh. Oǵan shaqyrylmaǵan jekjattyń ókpesi ómir-baqı óshpegen. Qyzdyń jasaýyn el bolyp kótergen. Qyzdyń toıyna óner sańlaqtary: ánshiler, kúıshiler, balýandar, atbegiler, sheshender kelgen, osynyń bári qyz ákesiniń, rý-taıpanyń ataǵyn shyǵarý úshin uıymdastyrylatyn. Halyq ánderin, Birjan-sal, Ahan-seri, Úkili Ybraı, Muhıt, Salqara, Segiz-Seri sekildi halyq kompozıtorlarynyń tvorchestvosyn zerttegen óner synshylary: avtorlar pálenge ǵashyq bolypty, túgenge ǵashyq bolypty desip jatady. Beker. Munyń bári arnaý. Uzatylar qyzdyń aýjary. (Halyq áni dep júrgen «Arman-aı» Ahan-Seriniń Aqtoqty uzatylǵanda shyǵarǵan aýjary). Oıyna ne kelse sony aıta salatyn mundaı joramaldar tolyp jatyr. Tipti solaı bolǵannyń ózinde sulýdy jatqa qımaǵandaǵy ókinishi.

«Basynan Jylandynyń qulaǵanym,

Kekilin kerbestiniń sylaǵanym, Ketti dep Balqadısha estigende Qushaqtap qus jastyqty jylaǵanym.»

deıtin Ahanǵa senýge bolar. Senbeıtin bir qıanat: «Degenge Balqadısha, Balqadısha, Kúıeýiń 85te shal Qadısha» deıtuǵyn keıingi bir pysyqaılardyń qosqan «jańalyǵy». Balqadıshany aıttyrǵan kúıeýi onsegizdegi jigittiń tóresi bolǵan desedi. Ybyraı qyzyn shalǵa beretin sasyq baılardyń biri emesti. Ahan kele jatyr degende: tóriń tósenishti, túndigiń túrýli bolsyn, qyz-bozbalany qamap ustamańdar dep rýly elge buıryq beretin bolǵan. «Bir túgil eki jeńgeń kelip otyr, ruhsat bizden sizge bar Qadısha» deıtuǵyn Ahan sózi osydan týǵan. Sovet ókimeti Ybyraıdyń mal-múlkin tárkilep, ózin Itjekkenge jer aýdaryp jibergen. Keıin uldary elge qaıtyp kelip, Abraev degen famılıamen ártúrli mekemelerde,tipti sovet,partıa uıymdarynda da qyzmet atqardy. Kózi tiri týystaryn bile turyp Balhadıshany shalǵa tıdi deý aldymen aǵaıyndy qorlaý, qazaqtyń ádetinde joq qyzdy qorlaý. Ata-ananyń ruqsatynsyz baıǵa tıip ketken qyz teris bata alyp, qaıtyp tórkinin kóre almaı, týǵan jerdiń topyraǵyna da sımaǵan. Sebep, qyz qylyǵy bir ǵana áýletti emes, búkil el-jurtty qyzyqtan qur qaldyryp, qarǵysqa ushyraǵan soń týysqandyq sanattan shyǵyp qalsa kerek. El arasy búlinbesin, aǵaıyn arasyna syzat túspesin dep qaımana qazaq túgili Birjan, Ahandar da bul saltty esh buzbaǵan eken. Túrkide áıel juraǵatyn qazaqtaı qadir tutqan halyq kemde-kem, búginde basy-kózin tumshalap, qapyryqta da qymtaný bizdiń ǵurpymyzǵa jat dástúr, tegi shyǵystan kelgen qylymsý men qyzǵanysh edi, endi batystan kelgen genderlik saıasat degenge ushyrap otyrmyz. Erkindik, bostandyq qazaqtyń qyz-kelinsheginen basqa jurttyń urǵashy ataýlysyna búıyrmaǵan salt, túbi bul tıym degen tártipten shyqsa kerek, óıtkeni áıel júraǵatyn júgensiz qoıa berse, dambalyn basyna kıip, jalańash borbaıyn jurt kózinshe kúnge qaqtaýdan qashpaıdy. Eger ádepsiz, jabaıy bolsa, túrkiler baǵy zamannyń ózinde áıel zatyn ólgende de denesin altyn men kúmiske, úlde men búldege bólep jerlemes edi, el bıligine tartyp, «qatyn» degen tıtýl bermes edi. Demek, genderlik saıasat dep qıǵylyq salatyndar dambalyn basyna jetkize almaı júrgender. Demek, Eýropa rýhanı jaǵynan túrkilerdiń jyl sanaýǵa deıingi bolmysyna jete almaǵany. Demek, Djeıms Chervardtyń: «dúnıejúzilik sıvılızasıa túrkilerden bastalǵan» degenine talas bolmasa kerek. Es bile bastaǵannan bizdiń kórgenimiz jetim qyzdardyń toıy boldy da esersoq kezimizde kóp qyzyqtardan qur qaldyq. Estigenimiz qyzdyń syńsýy men ańyraǵan ananyń daýysy, súıegi Itjekken men Eýropada shashylyp qalǵan áke sorlyny esine alǵan da eshkim bolǵan joq.»Áıel men erkek teń pravoly» deıtuǵyn saıasatty syltaýratyp, úkimet qyz-kelinshekter men jesirlerdi kópe-kórineý aıdap aparyp er adam shydaı almaıtyn aýyr jumysqa saldy. Munyń tórkini «teń pravo» emes, «dobrovolnoe rabstvo» ekenin qarapaıym halyq sezbeı de qaldy. Aldymen FZO degen qyz salyǵy shyqty, FZO olardy stanokke aparyp baılady, birazy shahtaǵa deıin jetti de qaıtyp el betin kórgen joq. Bir aǵamyzdyń: «jaqsy qyzdarymyzdy jatqa berdik te jurttyń torsholaqtaryn jıyp aldyq» deıtini osydan. Sóıtip, jigitterge kelgen jut boıjetkenderdi de aınalyp ótken joq. Kezinde júz tútindik bir aýylda joq degende qarataıdyń júz qyzy bar edi, solardyń ekeýiniń ǵana toıyna kýáger boldym, qalǵanynyń qaıda ketkenin kúni búginge eshkim bilmeıdi. İzdep kelmegen soń, izdep barmaǵan soń solardyń ómirde bolǵan, bolmaǵany kimniń qaperine kirdi deısiń? Endi ǵana zaman ótken soń, tirshilikten eshbir rahat kóre almaǵan sorlylar eles bop, saǵynysh bop oıǵa oralady. Tiri bolsa endigi olar kempir shyǵar. Biraq meniń esimde tek boıjetkender ǵana qalypty... Otbasyna alǵashqy muń qyzben keledi eken...

... Oıda joqta úıge tanymaıtyn úsh adam kirip kelgeni. Tegin kelmegenin ishim sezip tiksinip qaldym. Júzderi jyly, biraq júristeri sýyt, jymıyp otyrsa da ishterinde bir jumbaq bar sıaqty. Jastaýy Amantaı Birtanov dep tanysty, egdeleýi Kershaıyz Myrzalıev, Jambyl oblysy Lýgovoı aýdanynyń áleýmettik qamsyzdaný bóliminiń bastyǵy eken. Túbi ekeýi de «nahal», álde maǵan solaı kórindi me, shaı qaınap, dastarhan jaıylǵansha búkil sharýasyn tyndyryp tastaǵylary keldi. Syrtyńyzdan bilemiz, bilgen soń da qyzyńyzǵa quda túse keldik, «tanymasty syılamas» dep biz de bóten jurtqa uryna bermeımiz desti. Jek kórip qaldym. İshimnen, osylar tezirek ketse eken dep otyrmyn. Ketken soń da kóńilim qulazyp, álgiler qýatymdy tonap ketkendeı ornymnan turǵym kelmeı qaldy. Júregimde lúpil joq, keýdem muzdaı sekildi. Bir kezde Dákeń kelip:

— Endi naǵyp otyrsyń? — degende ǵana selk etip, tula boıym shymyrlap qoıa berdi — Naǵyl deýshi ediń? — Esiń durys pa?! Ne bar, ne joq dep bir jaýabyńdy bermediń be?!

— Qyzymnyń ózi biledi dep qutyldym. — Samal sózin bermese, qudalar munda kelmeıdi. Sen Samaldy oıladyń ba?..

Oılamaǵanda she! Oqýdy bitirgeni bıyl ǵana. Qyzmetke de jańa ǵana ornalasqan. Balam da bir kúni boı jetedi-aý, ol da bir kúni osy úıden ketedi-aý degen úsh uıyqtasam oıymda joq edi. Sezemin, sheshesi biletin sıaqty, qyzym oǵan aıtqan da bolar. Alǵash ret balamdy sheshesinen qyzǵandym. Ol sheshesinen kóri meni jaqsy kórýshi edi ǵoı... Aıaq-astynda men aıdalada qaldym da tórt qabyrǵaǵa sıa almaı dalaǵa shyǵa qashtym. Jylaǵym kelgen. Jylaı qalsam kóz jasymdy Dákeń kórmesin degenim edi ǵoı...

... Almatynyń aýasy qyryq gradýstan asyp órtenip turǵan. Jasóspirimder teatrynyń aldyndaǵy sabalaq samyrsynnyń astyna kelip otyrdym. Bir kempir betime bejireıip bir qarady da kishkentaı nemere qyzyn jetelep oryndyqtan turyp ketti. Nemeresi bordaı appaq, kózi qaraqattaı keremet súıkimdi eken. Kóleńkeden uzaǵansha qaıta-qaıta jaltaqtap, myna neme qaıdan keldi degendeı maǵan qaraı berdi. Týra Samalymnyń kishkentaı kezin elestetken...

...Sanatorııde emdelip jatqanmyn. Dári-dármekke jolatpaı Marat meni qymyzǵa qamap týra alty aı ustady. Kúndiz qyzmetten bosaı almaı Dákeń kún qaıta úsh jasar Samaldy jetelep kelip turatyn. Kelgenderi qýanysh, shurqyrap tabysamyz da keterinde shyr-pyr bolamyz: «Papam qalyp ketti ǵoı, papam qalyp ketti!» dep Samalym shyrqyrap muqym taýdy basyna kóteretin. Kók beldeý muqyr avtobýs bel asyp ketkenshe qyzymnyń daýysy qulaǵymnan ketpeı, arttarynan qýa jónelgim kep turady. Beıtanys kempirdiń aıaǵyn ápil-tápil basyp, artyna jaltaqtaı bergen eki jasar nemeresi Samalymnyń sol bir kezin esime salǵany... Eki aı boıy Aqmolada, ájesi Dáýlettiń qolynda bolyp edi. Almatyda baspana bolsa da joq, Tastaqtyń kóringen bosaǵasynda kóship-qonyp júrip aýrýshań bop ketken soń amalsyzdan «komandırovkaǵa» jibergenbiz. Ájesi jaryqtyq balajan, qaıyrymy mol, qustyń sútin taýyp bermese de baryn balanyń aýzyna tosyp, tyǵynshyqtaı qylyp qaıtarǵan. Óz balalaryn dál osyndaı baqty ma eken, kózim jetpeıdi. Týǵan anam Kúláshtan keıin maǵan jaqsylyq jasaǵan, ımandy bolǵyr, marqum enemdeı sirá bir pende bolmaǵan shyǵar-aý. Abylaı men Álıhan dúnıege kelgende urpaq jalǵasy dep qatty qýandym. Biraq ekeýiniń de tálim-tárbıesine aralastym dep maqtana almaımyn. Ekeýiniń de azabyn kótergen Dákeńniń ózi boldy...

... Aınaldyrǵan jaý almaı qoımaıdy. Aqyry ózim bas bolyp, Sáken, Ákim, Joldashan, Dákeń bolyp Samaldy Qulanǵa (burynǵy Lýgovoı) aparyp saldyq. 420 shaqyrym jolda meniń kóz aldymnan úsh jasar Samalym ketpeı qoıǵany. «Papam qalyp ketti» degen daýysy da qulaǵymda. Qazaq saltynda qyzdy ákesi shyǵaryp salmaıdy. Sony bile tura nege ere jónelgenimdi ózim de bilmeımin. Keıin, qońyraý syldyr ete qalsa esikke júgiretin boldym: ar jaǵynda úsh jasar Samalym kelip turǵandaı kórinetin, ol meniń kóńilimde kúni búginge sábı bolyp qala berdi...

Buryn da Ákim ekeýmiz Jambylǵa bir izben baryp, bir izben qaıtatynbyz. Endi Sarytorpaqty sharshatyp aı saıyn Jambyl qaıdasyń dep taıyp turatyn boldym. Almaty men Jambyldyń arasy 520 shaqyrym. Jetkenshe Samalymdy kóremin-aý dep asyǵamyn. Jetken soń Úsh jasar Juldyzdy kórip kóńilim ornyna túsedi. Estaı áli jasqa tola qoımaǵan, tanaýy tership uıqtaıdy da jatady. Birde Samaldy shaqyryp alyp: — Mynanyń deni saý ma, nege myńqıyp uıqtaı beredi degenim bar. «Normalnyı rebenok! Nehvatalo eshe myńqaıǵan! Vydýmyvaet!— dep qyzym shamyrqanyp qaldy, birazdan soń bólmeden shyqsam Samalym jylap tur eken: «Papa, neýjelı on myńqaıǵan?» deıdi. «Balanyń qadirin balaly bolǵanda bilersiń» dep qazaq tegin aıtpaǵan eken de, osydan keıin Samal: «papa, men seni taǵy da saǵynatyn boldym ǵoı» dep kemseńdemeıtin boldy. Kerisinshe, men balalardy saǵynyp, Serkemerge shaba jóneletindi shyǵardym. Kishkentaı kezinde Juldyz ben Estaı bizdiń qolda ósti. 520 shaqyrymdaǵy endigi meniń ermegim eki bala boldy. Birde Juldyz, birde Estaı, kádimgideı áńgimelesip otyryp uzaq joldyń taýsylǵanyn da bilmeı qalamyz...

Keshe ǵana jol boıy gúl terip, jyla qonyp jetip edik, (ásirese kózden de, kóńilden de ketpeıtin kóktemniń shýaǵy, kók júzinde qalyqtaǵan boztorǵaıdyń shyryly.) erteńgisin tursaq Sarkemerdi qar basyp qalypty. Qasymda kishkentaı kúregimen tyrpyldap Juldyz júr edi: «Ata, úıge qaıtalyqshy, munda qar ósedi eken, men tońyp qaldym ǵoı» degeni. «Úıiń seniń osy emes pe» degen sóz kómeıimde turdy, biraq sábıdi ózimnen alystatqym kelmedi. Endi birde Estaı ekeýmiz Jambyldan borandy kúni shyqtyq. Qordaı asýy alaı-túleı. Jol kók muz. Jyldamdyqty sál tejep, bolmasa gazdy abaısyzda basyp qalsań quıyn daýyl qula torpaqty urshyqsha ıirip, saı túbine biraq laqtyratyn túri bar. Saı túbinde tońqaıyp jatqandar da bar, shalqaıyp otyrǵandar da bar. Estaı 520 shaqyrym quıryq baspaı meniń qyr jelkemde qazdıyp turady da qoıady. «Ata, taǵy da máshıne, taǵy da máshıne» dep saı túbindegi qar astynda qalǵan kólikterdi sanap keledi. Mende záre joq, men de jetpis jeti atamdy sanap kelemin: bireýdiń balasyn jetekke alatyn ne soryń bar edi dep ózimdi ózim boqtap kelemin, jan qysylǵanda janymnan artyq kóretin nemeremniń áke-sheshesi bary esime túskendeı. Áıteýir es ketip, jan shyqqanda Eshkilige de jettik-aý. Tóbede boran, etekte jer qara, tym-tyrs: keń dúnıege shyǵyp alǵan soń qý jandy saqtap qalǵan jelkemdegi nemerem eken-aý dep táýbeme kelgen boldym... Álginde ǵana «bireýdiń balasynda neń bar edi» degen kúpir kóńil Allaǵa rahmet aıtyp, Estaıdy qushaqtap, betinen ıiskegende kózimnen jas shyǵyp ketti. Dál osy sátte Nurjan men Samal, Shákeń men Kúlekeń kóz aldymnan jamyrap ótkendeı boldy. Solardyń qımas jandar ekenin sezindim...Jalǵyz qyzym jatqa ketti me dep júrsem, irgemde Dýlatıa deıtuǵyn jalpaq eldiń jatqanyn bilmeppin, sol adamdar arqyly Dýlatıa deıtuǵyn jalpaq elmen tabystym, jańa juraǵat taptym...

---