InfoHub Logo

Qazaq aǵartýshysy óziniń shyǵarmashylyq qyzmetinde din máselelerine erekshe nazar aýdardy. Onyń senimge jáne dinı senimge degen qyzyǵýshylyǵy birqatar jaǵdaılarǵa baılanysty boldy. Birinshiden, din ony adamnyń oılaý formasy retinde qyzyqtyrdy, ol aqylǵa sáıkes kelmeıdi, oǵan qaıshy keledi jáne soǵan qaramastan keń taralýdy qoldanady. Ol dinniń áleýmettik róli, onyń batys jáne Shyǵys elderindegi kóriný formalarynyń ártúrliligi, onyń alatyn orny jáne osy elderdiń halyqtarynyń ómirine tıgizetin áseri týraly máselege de mán berdi.

Ol ıslam, hrıstıan, býddızm dogmalaryn muqıat zerttep, dinniń erte formalarynyń, ásirese shamanızmniń erekshelikterin muqıat zerttedi. Ol din men jappaı dinı sanany jeńýdiń máni, shyǵý sebepteri men joldary týraly utymdy túsinik berý úshin jemisti áreket jasady. Ony XIX ǵasyrdyń ortasyndaǵy orys jáne álemdik dintaný ǵylymdaryna daýsyz úles qosqan Qazaqstannyń iri dintanýshylarynyń biri dep eseptegen jón.

Belgili sebepterge baılanysty ol ıslamdy qatań synǵa alǵan ıslamǵa erekshe nazar aýdardy, óıtkeni ol ıslamnyń dogmatıkasy qorshaǵan álem men adam týraly nadan dinbasylardyń mıstıkalyq qıaldarynyń jınaǵynan basqa eshteńe emes dep sanaıdy, óıtkeni ol Allanyń erkiniń arqasynda jer betinde ómir súretin eleýsiz tirshilik ıesi retinde.

Qazaq aǵartýshysy ıslamdy nemese "shyǵystyń dinı ǵalymy", "tatar aǵartýshylyǵyn", ol bul dindi ıronıalyq dep atady, "sholasıkalyq kazýıstıkanyń" naqty negizi joq, qarańǵy jáne bitelgen adamdardyń basyn kúlkili mıstıkalyq ıdeıalarmen jaýyp tastady. Islamnyń dogmatıkasy adamdarǵa bere alatyn jemister-bul "fantasıkalyq fantasıka, óli sholasıka jáne naqty oı emes". Islam "aqyl-oıdy fanatıkalyq sýmbýrmen" almastyrady jáne onyń nátıjesi "fanatıkalyq ekstaz"bolyp tabylady. Ol óziniń praktıkalyq tájirıbesi negizinde adamdar alǵan barlyq naqty bilimge qaıshy keledi jáne ǵylymmen múldem úılespeıdi.“Qurannan jáne ańyzdar kitabynan alynǵan mátinder negizinde" "musylmandyq pen bilim úılespeıtin, tipti dushpandyq, birin - biri yǵystyratyn uǵymdar ekenin" tamasha dáleldeı alǵan profesor Berezınniń zertteýleriniń derekterine súıene otyryp, Sh.Ýálıhanov osy dinniń bastaýlaryn zertteıdi. Din tarıhy týraly kóptegen materıaldardy taldaý ony ýaǵyzdaýshylar jalǵyz shynaıy senim retinde bergen ıslam shyn máninde "altynshy ǵasyrdaǵy kóshpeli Arabtardyń jabaıy jáne varvarlyq nanym-senimderi, rýhanıatshylardyń ańyzdary, ıahýdıler jáne sol kezeńdegi parsy sıqyrshylarynyń ártúrli fokýstary"degen qorytyndy tujyrymǵa ákeldi.

Islam dogmalarynyń dármensizdigin únemi áshkereleı otyryp, qazaq aǵartýshysy dinniń basqa da keń taraǵan túrleriniń ıdeıalaryn da asa ótkir synǵa ushyratady, degenmen olarda musylmandyqtyń aıryqsha belgisi bolǵan qatygez fanatızmniń bolmaý faktisin eskeredi. Sonymen, "daladaǵy musylman týraly" maqalasynda ol ejelgi Reseıdiń hrıstıan din muǵalimderi ózderiniń ejelgi tarıhyn, shynaıy putqa tabynýshylyq mádenıetin qýdalaǵanyn, osylaısha orys halqyn ózderiniń halyqtyq erekshelikterinen aıyrǵanyn aıtady. Osyǵan qaramastan, qazaq aǵartýshysy aıqyn fanatızmniń bolmaýyna baılanysty hrıstıan dini orys halyqtyq ortasyna aǵartýdyń elementin engizdi, ol jazýdyń taralýyn túsindi. Osyǵan qaramastan, hrıstıan dini jáne onyń qyzmetshileri de halyqtyń múddelerine qarsy kúsh retinde áreket etedi. Keıbir eńbekterinde, ásirese "sot reformasy týraly jazbada" ol orys hrıstıan mısıonerleriniń shirkeý mınıstrleriniń tonaýynan qorqyp, jańa senim dogmalaryn túsinbesten, osy baqytsyzdyqtan qashýdy jón kóretin Sibirdiń keıbir ulttary arasynda Másihtiń dinin kúshtep engizýge talpynystaryna nazar aýdardy. Ol býddızm sıaqty zıansyz jáne salystyrmaly túrde tózimdi dinge synı kózqaraspen qarady.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti, dintaný mamandyǵynyń stýdenti Jamaýova E.A. Aǵa oqytýshy Týngatova Ý.A.

---