InfoHub Logo

Jarma aýdanynyń terıtorıasyndaǵy sur sýyrdyń ekologıalyq jaǵdaıy.

Kaırbekova Nýrgýl Kaıyrtaevna bastaýysh synyp muǵalimi

Jarma aýdany , Qalbataý aýyly, «Georgıevka orta mektebi» KMM

Ańdatpa:  Bul essede Jarma óńirinde azaıyp bara jatqan sur sýyrdy qorǵaý máseleleri qarastyrylady.Jas urpaqqa tabıǵatty qorǵaý ,ekologıalyq tárbıe berý joldary aıqyndalady.

Maqsaty: Aýdannyń terıtorıasynda kezdesetin sur sýyrdyń naqty mekenin anyqtaý, oǵan qamqorlyq pen qorǵaýdy jaqsartýǵa úles qosý.

Sýyrdyń Qazaqstan terıtorıasynda tórt túri bar. Olar: Baıbak, sur sýyr, uzynquıryqty sýyr, menzbıra sýyry.

Sýyr sútqorektiler klasynyń kemirgishter tobyna jatady.

Adamnyń tabıǵatqa yqpalynyń artýyna baılanysty sur sýyrdyń taralý aımaǵy taryldy, sany azaıdy. Kartalarda belgilengen burynǵy oryndardan birden kezdestirý qıyn. Sur sýyr antropogendik tabıǵat kompleksterine úılese almaıdy. Óte saq, qorqaq janýar. Sur sýyrdyń úrkip ininen shyqpaı, jaıylmaı qoıýy kóbeıýiniń shektelýine ákelip soǵady.

Buryn, ıaǵnı osydan 25-jyldaı buryn, sur sýyr tabıǵı jaıylymnyń meıilinshe tolyq ıgerilýine baılanysty qysym kórdi. Al qazirgi ýaqytta, ıaǵnı 21-ǵasyrdyń basynda tabıǵatty qorǵaýdyń nasharlaýynan zardap shegedi.Mysaly: ańshylyqtan, órttiń jıi shyǵýynan, aýdan terıtorıasynyń ysyrapty qoldanylýynan.

 

Naryq júıesiniń kelýine baılanysty sýyrdyń terisi bas kıim, ishik, kúrteshe jasaýǵa qoldanylsa, eti men maıy emdik maqsatta qoldanylady. Osyndaı jeleýlermen sýyr tabys kózine de aınalyp tur.

Sýyrlardyń birlesip saqtanýda kúzet júıesi jaqsy uıymdastyrylǵanyna qaramastan óte sengish jáne ańqaý janýar. Mysaly, kózi úırense úı janýarlarynan jáne atokóliktiń dybysynan kóp úrke bermeıdi. Biraq dúbir tolassyz jáne turaqty bolsa ininen shyqpaı qoıady. Onyń saldary sýyrdyń salmaq qosýyna, kúshikterin sútpen jarytýyna tikeleı teris áser etetini sózsiz.

Analyq sýyrdyń jylyna bir ret qana kúshikteıtinin jáne bir uıada 2-6 kúshik qana bolatynyn eskerýimiz kerek.

Jáne bir uıada 6-10 bas sýyr bolsa olardyń bir juby ǵana ósim beredi.

Iaǵnı, sur sýyrdyń kóbeıý jyldamdyǵy óte baıaý júredi.

Óriske tarylǵan sýyr jaz boıy kerekti salmaqty jınaı almaıdy, Al aryq sýyrdyń uzaq uıqydan aman shyǵýy ne ǵaıbyl.

Biz mektep oqýshylarymen osy janýardyń minezin is-júzindi zerttedik, baqylady. Nátıjesinde bul janýardyń úsh jarym aı ǵana belsendi ómir súretinin anyqtadyq. Qalǵan ýaqytta qysqy uıqyda bolady.

 Sur sýyr Jarma aýdany terıtorıasynyń shyǵys jáne soltústik bóliginde mekendeıdi. Zertteý, baqylaý nátıjesinde tastap ketken nemese janýarlary quryǵan inderdi kórdik. İnderdiń mańynda shyǵarylyp tastalǵan sýyrlardyń súıekterin kórdik. Bul qartaıǵan nemese ár túrli aýrýlarǵa dýshar bolǵan sýyrlardyń súıekteri dep tujyrymdadyq. Sur sýyrdyń inderi sý baspaıtyn taý betkeılerinde ornalasqanyn kórdik.

Burynǵy málimetter boıynsha jasalǵan kartadaǵy terıtorıalarynan sur sýyr soltústik shyǵysqa qaraı yǵysqan. Dálirek aıtqanda Qalba jotasyna ishkerileı engen.

Bul aýdan joldardyń túıisinde bolǵandyqtan jáne jer ıgerý qarqynynyń ósýine baılanysty sur sýyrdyń jaıylymy tarylǵan.

Sýyrlar eldi mekender mańaıynda jáne joldarǵa  jaqyn jerlerge turaqtamaıtynyn anyqtadyq.

Zetteý barysynda sýyrdyń taýly jerdi jáne salqyndy jaqsy kóretinin baıqadyq. Sýyrdyń tony jyly, maı qabaty qalyń. Sondyqtan bul janýardyń taýǵa yǵysýyn búkil Jer shary klımatynyń jylýymen de baılanystyrýǵa bolady.

«Jyǵylǵannyń ústine judyryq» degendeı qurǵaqshylyqtyń keıingi jyldary  jıilenip ketýine baılanysty órt qaýipi de tónip turady.

Sýyrlardyń mıgrasıasy óte baıaý júredi. Janýarlardyń bul qasıeti de kóbeıýine jáne taralýyna teris áser etedi.

Búgingi kúni usaq sharýashylyqtardyń shuraıly taý betkeılerimen saılary qonystanýy sýyrlardyń mekenin jaýlap alýy dese de bolady.

Qoryta kelgende Jarma aýdany terıtorıasyndaǵy sur sýyrdyń ekologıalyq  jaǵdaıy múshkil.

Atap aıtqanda janýarlar antropogendik qysymǵa ushyraǵan.

Bizdiń usynysymyz Jarma aýdany terıtorıasynda sur sýyrdyń jıi taralǵan aımaǵyn tym bolmasa qoryqsha dep jarıalaý.

Osymen qosa janýarlarǵa sanaq júrgizý ,sýyrǵa ańshylyqty múldem toqtatý.

Ádebıetter tizimi: 1. "Qazaq Ensıklopedıasy"

2. «Sen bilesiń be?» ensıklopedıasy

3. «Tarıhyńdy tanı  bil» Ó.Sadýaqasov.

---