InfoHub Logo

Jas talantqa tájirıbeli, kókse mamannyń syn aıtýy óte qajet. Árıne, ondaı syn eń aldymen pedagogıkalyq, ustazdyq syn bolmaǵy shart. Al ustazdyq synnyń asa jaýaptylyǵy óz aldyna, ol sonymen birge erekshe uqypty, aqaýsyz ádil bolýdy talap etedi. Jas talanttyń osal jaǵyn, ár kemshiligin taldap túsindirip, sonymen birge jańa talap ádebıet, ıskýsstvo dúnıesine ne ákeldi, onyń jaqsysy qaısy, talantynyń beıim turǵan óskeleń jaǵy qaısy degen suraqtarǵa taldap jaýap berip ony jańa bıikke meńzeý kerek. Ár jas avtordyń áldi, álsiz jaǵynyń syryn ashyp, ekeýin birdeı sarapqa salmaı, bir betkeı ketken syńarjaq syn ustazdyq mindetin atqara almaıdy.

Osy turǵydan jas dramatýrg Qaltaı Muhamedjanovtyń «Bóltirik bórik astynda» pesasy jáne sol pesa boıynsha jasalǵan Qazaqtyń akademıalyq drama teatrynyń spektakli jaıynda biraz sóz aıtpasqa bolmaıdy. Bul pesany jas dramatýrg jazǵan, ony qoıýshy teatrdyń jas rejıseri Á. Mámbetov, mýzykasyn jazǵan jas kompozıtor Ǵ. Jubanova, dekorasıasyn jasaǵan teatrǵa sońǵy jyldary kelgen jas sýretshi M. Erjanov. Spektáklde negizinen jas artıser oınaıdy.

Sóz joq, pesada eleýli kemshilikter bar. Solaı bola tura osy pesa kórýshilerdi ne sebepti súısindirdi? Sahnaǵa jáne sahna bolǵanda úlken sahnaǵa, alǵash shyqqan jas dramatýrg — komedıograf qandaı jańa lebiz, sony dúnıe ákeldi? Qandaı ereksheligimen kóz qýantty?

Árıne, aldymen taqyrybyn aıtýǵa bolady. Sahnamyz ben kórýshiler sýsap otyrǵan búgingi kúnniń taqyryby birden nazar aýdarýy haq. Jas dramatýrg sahnaǵa sovet jastarynyń jarqyn ómirin shyǵardy. Biraq taqyryp ózinen-ózi shyǵarmanyń sapasyn belgileı almaıdy. Sonda shyǵarmanyń kórýshilerdi qyzyqtyrǵan sátti tabysynyń sebebi nede? Onyń eń birinshi sebebi osy kúnge deıin at tóbelindeı qalam ıelerimen tuıyqtalǵan qazaq dramatýrgıasyna jańa daýys, jas lebiz qosyldy. Meıli, ol áli kemeline kelip, sheberlik tásilin meńgere almaı jatqan shyǵar, biraq qara dúrsin soqpaqqa túspeı, kórgen ómirin óz eleginen ótkizip, óziniń kórkemdik turǵysynan sýrettep, óz mashyǵyn, óz pocherkin ańǵarta keldi. Eń aldymen jurtshylyqty súısinte qýantatyn nárse jas talap — kóńildi jarqyn talant ıesi eken. Ol bizdiń búgingi jaıdary ómirimizge jarastyqty. Jas avtordyń keıipkerleri naǵyz qýaqy, tapqyr, ótkir tilmen sóıleıdi. Jáne olardyń sózderi ádeıi ekshep alynǵan aforızm, turmysta qoldanyla bermeıtin oıdan shyǵarylǵan naqyl sózder emes, kúndelikti ómirde aıtylyp júrgen utyrly, ushqyr sózder. Aıta ketetin nárse — bizdiń keıbir pesalarda áshekeıli, naqyshty sózder kóp qoldanylyp shyǵarmanyń realısik arqaýynyń ajaryn buzyp turady. Jas jazýshy ondaı shalaǵaılyqtan saqtanǵan. Keıde sózýarlyqqa salynyp, avtordyń orynsyz til bezep ketetin jerleri bar. Ol jastyqtyń, tájirıbesizdiktiń saldary Sh. Aımanov aıtqandaı: «pesa tiliniń jaqsy jaǵy: ol kópke túsinikti, birsydyrǵy jatyq» bolýynda emes, eger til ondaı bolsa surqaı, súreńsiz bolar edi, komedıaǵa laıyqty oınaqy, shenegen adamyn shegelep tastaǵandaı ótkir, tapqyr, aqyldy bolýynda. Biz «aqyldy til» degen teńeýdi ádeıi aldyq. Pesa tili aqyldy oıly til.

Jas jazýshy talantynyń kúshti jaǵy adam harakterlerin, jeke obrazdar jasaı bilýi, al osal jaǵy sol harakterlerdi qaǵystyryp, oqıǵany bir arqaýǵa órip kompozısıa qurýǵa kelgende olaqtyǵy. Pesada jeke daralanǵan, bir-birine uqsamaıtyn sony tyń harakterler, obrazdar bar. Mysal úshin pesadaǵy jaǵymsyz dep atalatyn úsh keıipkerdi alaıyqshy. Psıhologıasyna kapıtalızm men feodalızmniń qaldyǵy mol sińgen, syrty súıkimdi, jas ta bolsa aılaly, ákki, mansapqor Sapar, ıa bolmasa turmystyń jeńil jaǵyna boı uryp, ómirden maǵynasyz usaq qyzyq izdep, quralaqan qalǵan Arystan — bul ekeýi bir-birine uqsamaıdy. Arystannyń armany bolymsyz, áıteýir bir jerge «tyrnaǵyn iliktirý» bolsa, Sapar árige, bıikke umtylady. Árıne, Sapar Arystannan áldeqaıda iri de, zıandy da.

Al Marfýǵa she? Jalǵan tárbıeden, tatymsyz ortadan juqqan Marfýǵa boıynda kóp minder bar. Onyń bárin avtor komedıa zańyna sáıkes kúlkili etip beredi. Osy keıipker keıbir jaǵdaılarda dramatýrgıamyzda A. Korneıchýktyń Aǵa Shýkasynan bastap kóbirek sýrettelgen daǵdyly meshanka áıelderdi eske salady. Alǵashqyda jas dramatýrg sol jaýyr bolǵan daǵdyly daıyn obrazdy qaıtalap ketpes pe eken dep qorqyp ta qalasyń. Biraq ol kúdik beker bolyp shyǵady.

Avtor bul obrazdy tyń, jańasha sheshedi. Shyndap úńile qarasańyz, Marfýǵa tárbıeniń qurbany, biraq kóptegen jaman ádet áli de boıyna sińip bolmaǵan. Al, jany jaqsy, baladaı aq kóńil, ar jaǵynda qaltqysy joq. Onyń sovet jastarynyń jaqsy ortasyna túskenine, Suńǵat, Ánýar, Jámılalar arasynda jaqsy ónege kórip, jarqyn jolǵa shyǵaryna kórýshi senedi.

Jaǵymdy keıipkerlerdiń ishinen Ánýar men qart qoıshy Beken obrazdaryn erekshe atap ketken jón. Bir eskeretin nárse bizdiń dramatýrgıada búgingi zamanǵy jaǵymdy keıipker obrazy kóbine qaltqysyz, qımyly az, qurǵaq aqylǵa qurylady. Al, Ánýar ondaı jalań qabat, qara-dúrsin emes. Basynda qaıǵysy bar, óz sezimin bildirýge olaq, mineziniń de olpy-solpy jaqtary joq emes. Biraq onyń jany jaqsy, jaqsylyqqa qumar, jamandyqqa ósh. Ómirdegi zulymdyqpen alysa biletin, qaıratty jas. Ányap Saparǵa aqyl aıtyp, ýaǵyz oqyp jatpaıdy. Ol Sapardyń jaǵymsyz minezderin ashshy mysqylmen áshkereleıdi. Jas avtor jaǵymdy keıipkerdiń aýzyna syry ketken qurǵaq aqyl salmaı, onyń qolyna satıranyń ótkir quralyn ustatqan. Mundaı sátti jańalyqty eskermeýge bolmaıdy. Avtordy da, artısi Noǵaıbaevty da Ánýar obrazy úshin sógý qıanat. Joq, kerisinshe, olarǵa: jaqsy obrazdy, jastarymyz ańsaǵan jarqyn beıneni sátti bastadyńdar, endi osy baǵytpen, bizdiń zamanymyzdyń jaǵymdy keıipkerdiń obrazyn jalań standarttan shyǵaryp, jandandyra, tolyqtyra, ajarlandyra túsip, rýhanı dúnıesin tereńdete, baıyta túsip, onyń shyn ómirdegi ornyna saı iri tulǵasyn jasańdar degen tilek artý kerek.

Al jas avtordyń osal jaǵy — jaqsy, tyń obrazdar jasaı otyryp, keıde epızodtyq obrazdardy bir-eki shtrıhpen asha otyryp, kóbine sol obrazdarǵa dramatýrgıalyq tolyq júk taýyp bere almaı qalady. Pesadaǵy bar adamdardyń taǵdyry men is-áreketi shıelenisip, bar arqaýǵa — negizgi tartys tóńiregine órilmegendikten kóp jerde shyǵarmanyń jibi bosap ketedi de keıbir keıipkerler oqıǵadan tys, shetkeri qalady. Mysaly, ósekshi kempir men Arystan pesadaǵy oqıǵaǵa aralaspaı, syrt júredi. Olardy tipti shyǵarmadan zıansyz-aq alyp tastaýǵa bolady. Al, kolhozdaǵy kartına sahnalyq jaǵynan áp-ádemi istelgenmen pesadaǵy oqıǵaǵa tipti qatynassyz, tek «Sapar ońbaǵan adam» degen pikirdi aıqyndaı túsý úshin ǵana alynǵan bólek epızod.

Shyǵarma jasaý negizinen eki kezeńge bólinetin sıaqty. Birinshi, adam obrazdaryn, harakterlerin jasaý, ekinshi, solardy negizgi ıdeıaǵa sáıkes qarym-qatynasqa keltirip, áreketke kóshirý. Jaıbaraqat aıtqanda aldymen qurylys materıaldaryn isteý, sodan keıin úı salý sıaqty. Al, jas dramatýrg jaqsy kirpish quıýǵa biraz mashyqtanyp qalǵanmen, sony qalastyrýǵa áli olaqtaý. Onyń sheberlik jolynda kóp izdenetin baǵyty — shyǵarmanyń arhıtektonıkasyn jasaý, kompozısıa qurý sheberligi. Pesada eń aldymen negizgi konflıkt — tartys arqaýy myqtap tartylý kerek te janama tartystar negizgi konflıktige baǵynyp, sony tolyqtyryp, damyta túsýge qyzmet etýi kerek.

Al osy pesanyń sahnalyq ómiri — spektáklden jalǵyz Sh. Jandarbekova oınaǵan Marfýǵadan basqa ilip alar esh nárse tappaǵan Sh. Aımanov pikirine daý aıtpasqa áddimiz joq. Eń aldymen akterler oıyny jóninde. Jeke rolderge toqtalmastan buryn bir aıta ketetin nárse — osy spektáklde mashyqty jaqsy ansámbl bar. Ár akter óz mindetimen birge, oıyn spektákldiń negizgi talabyna baǵyndyra bilgen. Men bul arada kórýshiler konferensıasynda ádil de jaqsy baǵalanǵan Sh. Jandarbekova, M. Súrtibaev, Z. Dosanova, Y. Noǵaıbaevtar jasaǵan basty keıipkerlerdiń obrazdaryna toqtalyp jatpaq emespin. Tek teatr synyndaǵy bir jaǵdaıdy eskerte ketkim keledi. Ádette synshylar basty rol oınaǵan artıser men belgili iri akterlerdiń oıynyna ǵana toqtalady. Ártúrli sebeptermen úlken rolderge qoly jetpeı qysqa, epızodtyq rol oınap júrgen akterler tilge ilinbeıdi. Osy bir ádiletsizdikti ári akter, ári rejıser Sh. Aımanovtyń eskermegeni qynjyltady.

Spektáklde eki-úsh qana kórinetin qoıshy Beken obrazyn alyńyzshy. Ataq, dańqtan qaǵys, teatrdyń qarapaıym eski artısi R. Sálmenov osy shaǵyn obrazǵa qanshalyqty tereń maǵyna bergen. Sálmenov oınaǵan Bekende halyqtyq kóp qasıetter bar. Qarapaıym eńbek adamy sabyrly da oıly. Halyqtaı keń peıildi, turǵan boıy meıirim. Osyndaı keń peıildi meıirban adamnyń Sapardyń opasyzdyǵyna qatty tolqyp, yzalanyp, oǵan laǵnet aıtatyn jeri qandaı kúshti shyqqan.

Borankúl obrazynyń pesadaǵy oqıǵaǵa qatynasy az ekeni ras. Biraq, osy roldi oınaǵan, osy kezge deıin kózge túspeı júrgen jas artıske Qanabaeva erekshe bir talant ushqynyn ańǵartqanyn nege eskermeımiz? Ol oınaǵan Borankúldi teatr tilinde harakterli obraz deıdi. Múmkin jas aktrısa talantynyń bir qyry sol shyǵar. Qalaı bolǵanda da aktrısa nanymdy, jandy obraz jasady. Sondaı bir saldyrlaqtaý, qımyly iri, tili ótkir, aqkóńil, ańǵal qazaq áıelin ár aýyldan kórgen sıaqtymyz. Eski tanysyńdaı kózge ottaı basylady. Jas aktrısa jasaǵan obrazyn naǵyz shyn ómirden alǵan. Qaı akterge bolmasyn naǵyz qunarly obrazdy halyq arasynan tabasyń, baqylap, zerttep kóńilge túıe bil, ómirge tereńirek úńil degen tilek artý kerek.

Jeke keıipkerlerdiń kóńil kúıin, oqıǵa maǵynasyn ashatyn syrly mýzyka jáne túgel spektákldiń áýenin ańǵartatyn jaıdary, kóńildi mýzyka jazǵan Ǵ. Jubanova jáne keıipkerlerdiń áreketteri men oqıǵalardyń maǵynasyn asha túsetin tóńirek beınesin — dekorasıa jasaǵan jas sýretshi M. Erjanov eńbekterindegi qulaq quryshyn qandyrar, kóz qýantar jańalyqty taldaýǵa shaǵyn maqalanyń kólemi kótermeıdi. Biraq rejıser jumysy jónindegi sóz etip otyrǵan maqaladaǵy ádiletsiz pikirge toqtalmasqa bolmaıdy. Talapty jas rejıser Á. Mámbetovti ylǵı qulaýmen kele jatqan «qadamy qutsyz» jan etip kórsetý ádilet emes. Mámbetov tájirıbesi az bolǵanmen kóp izdenetin jas. Ol birneshe spektákl qoıdy. Onyń Jambyl oblystyq teatrynda qoıǵan Goldonıdiń «Eki myrzaǵa bir qyzmetshisi», Gýrev oblystyq teatrynda qoıǵan Shteınniń «Jeke bastyń isi», Qazaqtyń akademıalyq drama teatrynda qoıǵan «Jalǵyz aǵash orman emesi» sátti shyqqan, jas talanttyń óz mashyǵyn tanytqan eńbekter.

Jas rejıserdiń osy sońǵy spektaklin sátsiz degen pikirge qosyla almaımyz. Sh. Aımanov syn aıtqanda pesanyń janryn, keıipkerlerdiń qandaı ortadan ekenin umytyp ketetin sıaqty. Ol sahnadaǵy kóńildi, kúlki kórinisterdi unatpaıdy. Rejıser stýdentter turmysyn usaq-túıekti qazbaı-aq jeke detalder arqyly nanymdy, aıqyn kórsete otyryp, jastar ómirinen ázil, qaljyńǵa, kóńildi kúlkige toly jastyq shaqqa laıyq jaıdary spektákl jasaǵan. Ras, fınalyna daý aıtý kerek, al odan basqa spektákl túgel komedıalyq planda sheshilgen. Kóp kórinisterdi taldap jatýǵa ýaqyt bolmaǵandyqtan synshy unatpaǵan Ánýardyń kastrúl ala júgiretin kórinisin alaıyqshy. Ánýar súıgen qyzynan aırylyp qaıǵy-qasiret ústinde otyr. Onyń kúızelisin muńly mýzyka aıqyndaı túsedi. Osy kezde bir stýdent kelip Ánýardy mazalap kastrúl suraıdy. Ol ony túsinbeıdi. Stýdent ketip ekinshi ret esik qaǵylǵanda, ashýly Ánýar taǵy kastrúl suraýǵa kelgen eken dep oılap: «Má kastrúl» dep kirip kele jatqan adamǵa kastrúldi ustata salady. Sóıtse ol basqa kisi. Rejıser Ánýardy qaıǵy-qasiretke batyryp, sol jerden núkte qoımaıdy. Óıtse komedıanyń shyrqy buzylar edi. Ol dramalyq qaıǵyly sahnany psıhologıalyq jaǵynan nanymdy ózgertip, komedıalyq kóńildi arnaǵa túsiredi. Sóıtip janrǵa alalyq kirgizbeı, bir maqsatqa, kóńildi komedıa maqsatyna baǵyndyrady.

Alǵashqy jáne sońǵy aktynyń basynda ádemi jasalǵan kórinis — Sapardyń gúlden gúlge sekirgen kóbelek sıpatynda kóriný, spektákldiń bas-aıaǵynyń Maıakovskııdiń jasalǵan jastardy áshkereleıtin jalyndy jyrymen kómkerýi — shyǵarmanyń ıdeıasyn aıqyndaı túsetin sátimen tabylǵan jańalyqtar.

Á. Mámbetov izdenip, ósip kele jatqan talantty rejıser. Biraq onyń boıyndaǵy basty kemshilik sóz maǵynasyna tereń úńile almaı júr. Sondyqtan da akter sózderi kórýshige júdep jetedi. Jas rejıser akterlerge ár sózdiń syryn, astaryn ashyp bere almaıdy. Komedıalyq kúlki kórinisterdi qubyltyp, jaqsy oınaıtyn rejıser keıbir jan tebirenter dramalyq sahnalardyń sheshimin taba almaı júr.

Shaǵyn maqalada spektákl sıaqty jıyntyq shyǵarmany túgel taldaý qıyn. Biraq bárimiz birdeı bas ıetin, synnyń berik qaǵıdasy bolsa eken deımiz, ol: az aıtalyq, kóp aıtalyq, tek ádil, jaqsy men jamanyn dál aıtalyq. Bizde tasqa basylmasa da kóp adamnyń kóńiline uıalaǵan bir uǵym bar. Ol mysaldap aıtqanda mynadaı: synnyń hırýrgi apendısıti bar shyǵarmanyń búıregin kesip tastasa, «ıe, nıeti durys qoı, áıteýir sol shyǵarmanyń ishinde bir kináraty bar edi» deı salamyz. Olaı bolmasqa tıis. Ásirese jastar eńbegine uqypty bolý kerek. Jas jemis aǵashynyń artyq butaǵymen qosa nárlenip, bas jaryp kele jatqan búrtigin qıyp tastaý qandaı qıanat. Aımanov synynyń ishindegi keıbir oryndy pikirlerdi joqqa shyǵarǵymyz kelmeıdi. Tek jastardyń negizinen sátti eńbegin jeke kemshiligine bola joqqa shyǵarmańyz, jamanymen birge jaqsysyn da kóre bilińiz, sóıtip aǵalyq, aqaýsyz ádil syn aıtyńyz demekpiz. Ondaı ustazdyq syn óskeleń jastardyń órisin keńitedi.

1967

---