InfoHub Logo

Zań fakúltetiniń túlegi, aýdandyq prokýratýranyń jas qyzmetkeri Georgıı Konstantınovıch Vaganovtyń tańerteńnen beri kóńili kóterińki edi. Keshe ǵana oǵan hat keldi... Jas jigittiń ómirden kútkeni kóp bolǵanymen, tap myna hatty kútken joq-ty. Bádeni túzik, minezi tarpań Maııa Iakýtına munymen bir kýrsta oqyǵan. Sol kýrsta júrgende de, odan soń da, qazir de Georgıı Maııany eske alyp kóz aldynan keltirer boldy-aq: Maııa has sheber jasap shyǵarǵan aǵash qýyrshaqqa uqsaıdy degen jabysqaq, jeksuryn teńeý qyr sońynan qalmaı-aq qoıdy. Biraq osynyń ózi, onyń qýyrshaqqa, jutynǵan qýyrshaqqa uqsastyǵynyń ózi ol borsh pisirýdi biletin, basqanyń qolynan kelmeıtin qýanysh syılaıtyn áıel ıaǵnı áıel atty qandaı bolsa ol da sondaı áıel, onyń ústine qýyrshaqtaı súıkimdi áıel degen túısikke jeteleıdi. Georgıı osynyń báriniń baıybyna barmaq boldy, biraq bul arada olaısha túbegeılep jatatyn ne bar: Maııa Iakýtınany bul súıedi. Kýrsta birge oqyp júrgen kezderinde oǵan tórt jigit ǵashyq bolǵan, sonyń bári de dat dep qalyp qoıdy. Maııa sońǵy kýrsta júrgende, jurttyń aıtýyna qaraǵanda, bir talantty fızıkke turmysqa shyqqan. Solardyń bári de: jap-jaqsy, ólerin biletin qyz desken. Olardyń solaısha jap-jaqsy bop keletini qandaı! Biraq Vaganov Maııany kinálap nemese oǵan ókpeleı almady: birinshiden, buǵan onyń eshqandaı qaqy da joq, ekinshiden, kinálardaı onyń jazyǵy qaısy? Maııa teń emes ekenin Vaganov áýel bastan biledi. Árıne, ókinishti-aq, biraq... Bálkı, ókinýge de bolmas, munyń aqyry jaqsylyqqa bastap turǵan bolar. Maııany taǵdyrdyń tartqan syıy dep qolyna qondyra qoıdy-aq, ol kóp keshikpeı sol syıymen qosa sý túbine ketpek kerek. Ol dereý naǵyz buralqynyń ózi bop shyǵa kelip: qalaıda qalada qalyp qoıýǵa, kishi de bolsa bir tóreniń ornyna otyra ketýge jan sala kiriser edi... Jipsiz baılanyp, Maııany tóńirektep qyńsylaýmen júrgen bolar edi. Joq, ne istelse de bári jaqsylyqqa dep durys aıtylǵan. Vaganov Maııany óńi túgil túsinde de kóre almaıtynyna kózi ábden jetkennen keıin baryp osyndaı táýbege keldi. Iaǵnı táýbege kelgen sıaqty boldy. Biraq bul iste táýbe degen bolmaıdy eken. Keshe ózine hat kelgende onyń Maııadan ekenin túsindi de, alǵashynda óz kózine ózi sene almady. Iá, hat Maııadan bolatyn. Júregi attaı týlap qoıa bergen edi, shynymen: "Adamnyń talyp qalatyny osyndaıdan eken ǵoı" dep oılady. Ol budan da shoshyǵan joq, úı ıesiniń bólmesinen shyǵyp, óziniń bólmesine bardy.

Tátti úmittiń áserimen kúıip-janyp hatty oqydy. Aıalaı sıpady. Jaryqqa da ustap qarady, tek súıgen joq et qyzýymen ony súıýge oqtalǵanymen uıaldy. Vaganov derevnáda qatal minezdi ákemen birge erteden qara keshke deıin tize búkpeı jumys baqqan sheshe qolynda tárbıelendi, erkelik degendi bilgen emes, ózin erkelete qalsa, ásirese, ózin súıer bolsa, budan ol qatty uıalatyn.

Maııa hatynda otbasy jaǵdaıym "syzat alyp tur", qazir qolym bos, demalys kezinde az da bolsa elimdi aralap kórgim keledi dep jazypty. Osymen baılanysty: "Aıaýly Jora, eski dostyqty umytpaı, meni stansadan qarsy al jáne bir aptadaı úıińde aıaldaýǵa mursat ber men sol ólkede bolyp qaıtýdy kópten arman etetin edim. Jaraı ma?" depti. Odan ári óz ómirin, aınalasynda bolyp jatqan tirshilikti jerine jete tarazylaýǵa múmkindik tapqanyn, sondaı-aq Jorkanyń oqýdaǵy tabandylyǵyn, osy sıaqty ıt arqasy qıanǵa barýǵa Joranyń kelise salǵanyn kúni búgin jaqsy túsinetinin aıtqan... "Sabyr, sabyr, perishtem, sabyr et, — dep oılady Vaganov Asatpaı jatyp quldyq demegin".

Jas Vaganov hatty portfeline salyp alyp jumysyna kele jatty. Reti kelse, jumysta nemese keshkisin úıde Maııaǵa jaýap qaıtarý kerek. Ol óziniń hatyna, kishipeıildilikpen tartymdy da parasatty jazylǵan hat betine túsýge laıyq aıshyqty sózder izdestirdi. Ondaı sózderdi tapty da. Biraq unatpady, taǵy iz — dedi. Olardy júrek qabyldamaı jasynǵa jibere berdi: "Shynymen-aq ol mendik bolmaq pa? Shyn máninde, eldi aralamaq emes qoı ol, joq...bul jaqtyń oǵan kerek bolatyn sebebi..."

Óz taǵdyrynyń osy bir tebirenisti jumbaǵyn sheshýge bútindeı berilgen Vaganov kabınetine kelip, birneshe paraq qaǵazdy birden alyp, hat jazýǵa ázirlendi. Biraq sonsha bolǵan joq, esik syqyr ete tústi... Shashyn tyqyrlap aldyrǵan bireý esikten basyn suǵa qaldy, munyń dálizdegi dıvanda otyrǵanyn álginde ǵana Vaganov syrtynan kórgen bolatyn.

— Kirýge ruqsat pa?

Vaganov á degen bette ne derin bilmeı bógelip qaldy, onyń kelgenin jaqtyrmasa da:

— Kelińiz. — dedi.

— Sálemetsiz be? — Jasy elýdiń ar jaq-ber jaǵy, júzi totyqqan uzyn boıly kisi salaly qolyn qaıda qoıaryn bilmegendeı sıpaqtap tur.

— Otyryńyz. — dedi Vaganov ústel ústindegi qaǵazdaryn bir jaǵyna ysyra túsip.

— Men osynda... myna bir... minezdemeni ákelgen edim. — dedi kelgen adam. Sóıtti de izdegenin tapqandaı qýanyp, beshpetiniń ishki qaltasyna qol salyp, álgide ǵana ózi aıtqan minezdeme degen birdeńesin ala bastady.

— Qandaı minezdeme?

— Áıelime. Olar meniń ústimnen is qozǵamaq... Al men sizge sonyń jaıyn túsindirmek edim...

— Siz, Popovsyz ba?

— Aǵa.

— Neni túsindirmeksiz sonda? Nege tóbelestińiz, sony aıtyńyzshy. Áıelińizdi, kórshińizdi nege sabadyńyz? Bul arada minezdemeniń keregi qansha?

Popov minezdemesin qolyna alyp bólmeniń ortasynda tur. Zamanynda óte bádendi bolǵanǵa uqsaıdy. Qazirde de ádemi: ashyq júzdi, ımekteý kelgen qońqaq muryn, jazyq mańdaı, janary ashyq ta jaıdary. Biraq sál samarqaý qımyldaıdy, keshe myqtap ishken bolatyn, tańerteń atústi qyrynyp, apyl-ǵupyl jýynyp-shaıynǵan-dy...

— Kánekı, minezdemeńizdi bere turyńyzshy? — Popov dápterdiń eki paraǵyna jazylǵan minezdemeni Vaganovqa berdi de, ózi ústel janynan keıin sheginip baryp turdy. Vaganov qaǵaz betindegi oıqy-shoıqy jazýdy kóz júgirtip oqyp shyqty... Ol qarapaıym adamdardyń ár-alýan túsiniktemeleri men shaǵymdaryn oqyp qyzyqtaıtyn ádetten aýlaqtap ketken edi. Olar oılasyp jazady, mán-maǵyna jaǵynan nebir jylmıǵan jalǵan jazýdan ol kem túspeıdi, eń abzaly olardan áldeqaıda adal keledi. Vaganov oqyp boldy.

— Popov... Munymen istiń baǵyty ózgermek emes. — dedi ol.

— Qalaısha ózgermeıdi?

— Ózgermeıdi. Munda sen áıelim andaı edi, mundaı edi, jaman edi dep jazasyń. Men onyńa seneıin-aq, sonda odan ne shyqpaq?

— Ne shyqpaǵyńyz qalaı? — dep tańyrqady Popov. — Ol meni qasaqana otyrǵyzdy emes pe? On bes táýlikke. Meni otyrǵyzdy da, ózi anaýmen... men bilemin ǵoı. Maǵan Kolka Korolev bastan-aıaq aıtqan-dy. Jáne tipti Kolkasyz-aq ózim de bilemin. Áıelimniń ózi de aıtqan bolatyn.

— Aıtqany qalaı?

— Aıtty! — dedi Popov búkpesten. — Seni otyrǵyzamyn da, ózim Mıshamen bolamyn degen.

— Qoıyńyzshy, tap solaı dep ashyq aıtty ma?

— Oıbaı-aý, áńgime sonda ǵoı! — Popov daýystap jiberdi. Áńgime resmı túrden kádimgi erkekter arasynda bolatyn jaıbaraqat túrge aınala bastaǵanda-aq ol otyra qaldy. — Seni otyrǵyzyp, al ózim saǵan eregiskende Mıshamen turamyn — dedi emes pe!

— Báse, "eregespen" aıta salǵan bolar?

— Qaıdaǵy eregis! Men onyń jaıyn bilemin ǵoı!.. Álgi Mısha degendi de bilemin ómir-baqı basqanykinen bas tartpaıtyn qý. Osyndaǵy jazǵandarymnyń rastyǵyna basymmen jaýap beremin. Júredi, ıtter! Kelesi kúni-aq júre bastaǵan. Olardy Kolka Korolev bir joly ustap ta alǵan...

— Qaıdam, bile almadym...Jas Vaganovtyń bul arada ne isterin bilmeı dal bolyp otyrǵany da shyn edi, báse ne isteý kerek, jigit bar shyndyqty aıtyp otyr jaǵdaı osylaı bolǵannan keıin ajyrasý kerek shyǵar?

— Ajyrasqanda qaıda barmaqpyn? Úıdi sot oǵan kesip beredi emes pe? Beredi. Balalar bolsa shıetteı jas solardy aıaımyn.

— Bala nesheý edi?

— Úsheý. Eń kishisi jetide, ózim janymdaı jaqsy kóretin edim... Bularsyz jerde maǵan tirshilik qarań. — İship ketemin.

— Siztyńdańyzshy!.. — dedi Vaganov, shamdanǵandaı bop. — Siz ózińiz nemene... Sal aýrýdaı-aq "tirshilik qarań", "iship ketemin" deısiz be-ay. Al sonda ne isteý kerek? Siz aryz aıtý úshin bastyqqa kelgen joqsyz... joldasqa keldińiz ǵoı. — Iá, men sizge joldaspyn, al qandaı keńes bererimdi bile de almaı otyrmyn. Bul oqıǵadan keıin áıelińmen tura alatyn bolsań tur. Tura almaıdy ekensiń...

— Tura alamyn, — Popov kesip aıtty. — Azar bolsa ol quıryǵyn birer ret bulańdatqan shyǵar... Meıli, tek qaıtalamasa boldy. Meniń ózim de buǵan kinálimin: aqyryp-zekire beremin, sylap-sıpaýdy bilmeımin... Eger men oǵan jylyshy raımen qaraǵan bolsam, bálkı ol mundaı jolǵa túspegen de bolar edi.

— Onda qosyl

— Qosyl deıdi... Olar meni otyrǵyzǵaly júrgen joq pa. Otyrǵyzady da, kýáleri kóp. Ekeýi de dárigerlik saraptamadan ótken.. Kem degende úsh jyldy quıryǵyma baılaıdy...

— Seniń oılaǵanyń ne sondaǵy, túsine almadym?

— Analar isti qysqartsa eken deımin.

— Olaı bolsa minezdemeniń ne qajeti bar?

— Olarǵa qarsy men de qaǵaz aıdap qoıaıyn degenim ǵoı. Bálkı, oqyp kórgen soń ózderiniń de aıdarynan jel esip turmaǵanyn sezip, isti japtyrar. Barlyq jaǵynan birdeı, olardyń ózderi kináli. Kórdińiz be, bireýdi otyrǵyzyp qoıyp, óz basy... Al endi osydan soń bul áıeldi naǵyz qaskúnem demeı ne dersiń!

— Kelistire sabap pa ediń?

— Qaıdaǵy kelistirgen! Jegen taıaǵynan aıǵaı-qıqý baıbalamy asyp túsip jatsa...

— Urmasań otyra almaısyń ba?

Popov moıyndaǵandaı basyn tómen salyp, jap-jalpaq alaqanymen eki tizesin sıpalaı berdi.

— Tóze almadym... — dedi.

— Taǵy da tóze almadyń, á! Oı, táńiri-aı! Netken tózbester bolyp ketken edik! Vaganov ústel basynan turyp ketip, kabınette árli-berli júre bastady. Shaǵym ıesine ashýly, bir jaǵynan ony aıaıdy. Al meni aıasa eken dep otyrǵan anaý joq, tájirıbesi az da bolsa Vaganov mundaıdy aldaı biledi: aıasa eken deıtinder ádeıi máımóńkelep, keıde onysyn óte sheber de júrgizedi. — Eger sen taban tirep, ajyrasý jóninde sotqa bergen bolsań, senderge qandaı tórelik aıtý jaıyn oılastyrǵan bolar edim ǵoı, bálkı, tipti... Biraq endi ol týraly ne aıta qoıarsyń?

— Iá, solaı. — Popov quptady.

Birazǵa deıin ekeýi birine-biri til qatyspaı otyrdy.

"Sonymen, endi ne isteý kerek? — dep oılady Vaganov — bul aqymaqty otyrǵyzady ǵoı. İsti qalaı júrgizseń, olaı júrgiz, báribir... Áttegen-aı!"

— Túý basta qalaı úılengen edińizder?

— Ne qalaıy bar? Kádimgideı. Men soǵystan qaıtyp keldim. Ol osyndaǵy selpoda satýshy bolyp isteıtin. Sonymen qosyldyq. Men ony burynnan biletinmin.

— Siz osy aranykisiz be?

— Iá. Tek munda meniń týystarymnan eshkim qalǵan joq: ákem men sheshem soǵystan buryn dúnıe salǵan ıis tıip ólgen-di, eki aǵaıym soǵysta qaıtys boldy, eki jeńgem qalǵan edi, olar da o dúnıelik bolyp ketti. Qalada turatyn nemere inilerim bolatyn, olardyń qazir qaıda ekenin de bilmeımin.

— Qazir áıeliń qaıda?

Popov tergeýshige dúdámaldana qarady.

— Jumysty qaıda isteıdi degenińiz be? Sol selpoda.

— Qazir jumysta ma?

— Jumysynda.

— Saǵan minezdeme jazýdy kim úıretti?

— Eshkim de emes, ózim. Aıtpaqshy, olardyń aıyptaýyna qarama-qarsy daý aıtyp qaǵaz aıdaý kerek desti osyndaǵy jigitter. Aıdaǵany nesi dep oıladym men. Sonan keıin osyny jazdym.

— Jaraıdy, munyńdy maǵan qaldyra tur. Óziń júre ber. Men áıelińmen sóılesip kóreıin.

Popov ornynan turdy... Birdeńe aıtqysy nemese suraǵysy kelgendeı bolǵan edi, biraq sonda da Vaganovqa qarap basyn ızedi de, jaı basyp shyǵyp ketti.

Ońasha qalǵan Vaganov esikke qarap uzaq turdy. Sonan soń otyryp, hat jazýǵa ázirlep qoıǵan qaǵazdaryna qarady.

— Qalaı, Maııa? Ne isteýimiz kerek? — deı sala júrekte lázzatty sezim oıanyp jalyn atar bolar dep kútken edi, biraq áldeqalaı jalyn atpady. — Túý, saıtan alǵyr! — dep qynjyldy Vaganov. Odan ári: keshke jazarmyn degen oıǵa keldi.

Prokýratýradaǵy úı sypyrýshy áıel Popovany shaqyra selpoǵa baryp qaıtty. Úı arasy taıaý edi.

Vaganov oǵan deıin Popovty aıyptaýshy "qaǵazdardy" qarap shyqty. Iá, bul jurt degen Popovty qalaı da otyrǵyzýǵa tóndirip ákelgen eken. Bastan-aıaq qandaı ótkir, qandaı saýatty jazylǵan deseńizshi! Jazǵysh ta tabylǵan-aq eken. Vaganov Popovtyń minezdemesin aldyna qaraı jyljytyp, taǵy bir oqyp shyqty. Adam jaıly kúlerlik te, ári aıanyshty qujat... Dálirek aıtqanda bul minezdeme de emes, bolǵan oqıǵany shyndyqpen baıandaý. "Qyrynyp-shaıynyp kelsem, qus tósektiń ústinde jatyr eken, ajdahasha arbap. Káne, sóıle, men joqta taǵy da saldaqylyǵyńa baqtyń ba — dedim. İstiń nasyrǵa aınalyp bara jatqanyn kórgen soń ol shaptyǵyp qoıa berdi. Aıǵaılama dep jelkeden túıip qaldym. Sol-aq eken qolymnan julqynyp shyǵyp basqa jaqqa emes, týystaryna da emes taǵy da Mıshkaǵa qasha jóneldi: sol arada júregim qysylyp, ne bolǵanymdy bilmedim..."

Popova jasy qyryqtaǵy, satýshy degen atty arqalanatyn pysyq áıel, óziniń zań biletindigin, zań meni qorǵaıdy dep senetinin birden tanytty.

— Vaganov joldas, sener bolsańyz, tirshilik etýden qaldyq, iship aldy-aq, kele oıran salady. Osyndaǵy bir Mıshka degennen meni qyzǵanady!.. Betimen ketken aqymaq demeı ne dersiń muny?

— Iá-ıá... — Adýyn áıeldiń kókireginde pisken nannyń ıisin ala qoıǵan Vaganov ony ary qaraı jeteleı tústi. — Esalań neme deseńshi. Bul jaǵyna qazir zańnyń qatty qaraıtynyn bilmeı me eken! Umytqan ǵoı.

— Bul dúnıedegini ol túgel umytqan! Tura tursyn, bálem, keshikpeı bárin de esine túsiretin bolady. Úsh jyl berse táýbesine keledi. Kóremiz áýselesin.

— Tek myna balalar bolmasa... ákesiz degenim ǵoı jetimsirep júrmese?

— Eshteńe etpeıdi. Bári de eseıip qaldy. Mundaı ákeniń barynan joǵy.

— Ol ózi áýel bastan-aq osyndaı ma edi?

— Qandaıyn aıtasyz?

— Buzyqtyq istep, tóbelese beretin be edi?

— Joq, buryn da ishetin, biraq jaı júretin. Meni Mıhaılodan qyzǵanady. Ótken jyldan bastaldy. Onymen de turmaı qorqytady! Ekeýińdi de jaryp óltiremin deıdi.

— Solaı, solaı deńiz. Bul Mıhaılo degenimiz kim ózi?

— Ózimizdiń kórshimiz, táıiri! Munda ótken jyly kelgen. Selpoda shopyr bolyp isteıdi.

— Ol ózi jalǵyz tura ma?

— Olar munda kelýin kelse de, ondaǵy úıin áli sata qoıǵan joq. Áıeliniń bul jaqqa kelgisi kelmeıdi, Mıhaılonyń bul aradan ketkisi joq. Ol balyqshy, al munda balyq aýlaýǵa qolaıly. Sóıtip ekeýi eki jaqta turady. Munda da, onda da baqsha ekken. Áıeli kelip-ketip júredi, eki baqshaǵa da sol ıe. Qysqasy, baryp turǵan qýsa qumalaq túspestiń ózi.

— Iá... ıá... — Popovtyń adal ekenine: áıeli onyń kózine shóp salyp júrgenine Vaganovtyń kózi ábden jetkendeı boldy. Onymen de turmaı, áıeli uıat-aıatsyz, dandaısyp ketken. — Mynaý arada ol bylaı dep jazyp otyr. Siz oǵan ashyqtan ashyq: "Seni otyrǵyzamyn da, ózim Mıshamen turamyn" depsiz.-"Minezdemede bulaı dep jazylmaǵan, al Vaganov Popovtan aýyzeki esitken bul sózdi joryta qolyndaǵy qaǵazdan oqyp turǵan boldy — bul ras pa?

— Solaı dep jazǵan ba?! — Popova kúıine daýystap jiberdi. — Túý, betsiz-aı! Qaraı gór!Áıel kúlip te jiberdi. — Mundaı da arsyzdyq bolady eken!

— Ótirik pe?

— Ótirik aıtady.

"Iá, ózine-ózi senimdi sapalaq, — dep oılady Vaganov tisin qaırap. — Jo-oq, jigitti men saǵan op-ońaı bere qoıman".

— Demek, otyrǵyz deısiz ǵoı?

— Otyrǵyzý kerek, Georgıı Konstantınovıch, basqa laj joq. Otyryp kórsin.

— Janyńyz ashymaı ma? — dep qaldy Vaganov. Popova eleń etip, qulaǵyn tige qaldy... Jas tergeýshige dúdámaldana qarap, taǵy ne der eken degendeı, jymıa ezý tartty.

— Munyńyzdy qalaı túsinsem eken? — dep surady ol

— Jaı, ánsheıin aıtqanym ǵoı, — Vaganov jaltardy. — Endi bara berýińizge bolady. Áıelge tesile qarady.

Áıel "aǵa" dep ornynan turdy da, esikke jete bere, oıynda birdeńe bardaı-aq, toqtaı qalyp artyna qarady. Vaganov odan kóz almady.

— Men sizden suraýdy umytyp barady ekenmin, siz balany nelikten kesh kóterdińiz?

Áıel qatty abyrjyp qaldy. Ol álgindeıin suraqtan emes, óziniń kóz aldynda tergeýshiniń sóz máneriniń, qabaǵynyń ózgere qalǵanyn baıqap abyrjydy. Sasqanynan ústel basyna qaıtyp kelip, álginde ǵana ózi otyrǵan oryndyqqa otyra ketti.

— Ekiqabat bola qoımadym. — dedi ol. — Nege ekenin qaıdam, bala kótergenim joq, aıtarym sol. — Al keıinirekte bala kóterdim. Onda ne tur?

— Jaı, ánsheıin suraǵanym ǵoı, bara berińiz! — dedi Vaganov taǵy da. Sonan soń qolyn "qaǵazdyń" ústine qoıdy. — Bárin de, osy "bárindeni" nyqtap aıtty, — aýdara qarap, aqtara tekserip anyqtaımyz. Sottyń úlgili ári qatal bolýy yqtımal: Kim aıypty bolsa, sol jaýapqa tartylady. Qosh-saý bolyńyz.

Áıel esikke qaraı bettedi... Kelgendegisindeı ekpindi emes, desi qaıtqandaı.

— Aıtpaqshy. — dedi tergeýshi oıyna bir nárse túse ketkendeı bop, — kim edi... álgi?..umyt bolǵan kýániń aty-jónin Popovtyń "qaǵazynan" izdestirgen bolyp, al munda ondaı adamnyń aty-jóni jazylmaǵan bolatyn Nıkolaı Korolev degen kim ózi?

— Qudaı-aý, saqtaı gór! — dedi áıel esik kózinde turyp. — Korolev deıdi? Bizdiń sabazdyń bótelkelesi, oǵan kim sene qoımaq! — Áıel eshnárseniń baıybyna bara almaı, shatasyp qaldy. Daýysy da báseńsı bastaǵan.

— Ol ishkishter sanatynda tizimge alynǵan ba edi? Korolevti aıtamyn?

Áıel ústel basyna taǵy da qaıtyp kelip, Korolev týraly bastan-baqaı bajaılap aıtyp bermek boldy: óziniń basqa shaýyp, tóske órleý baǵytyndaǵy eń bir talmaý jeri osy ekenin ol túsine bastasa kerek.

— Vaganov joldas-aý, olardy munda tizimge kim alyp otyrmaq! Ol bizdiń kisimen dos. Soǵysta birge bolǵan...

— Jaraıdy, jaqsy, bara qoıyńyz. Báriniń de aqıqatyna jetemiz.

Onyń kózi baǵanadan beri ózin kútip jatqan aq qaǵazdarǵa tústi... Osy qaǵazdarǵa kóz jibere otyryp, oıǵa ketti. Maııa... Alystaǵy esim, balaýsa esim, aıaýly esim. Endi júrekten shyqqan nebir ystyq, nebir sulý sózderdi birinen soń birin toǵyta jazýǵa bolady! Búgin tańerteńnen beri ol, otyra qalyp jazsam-aý degen tátti úmitpen keldi. Endi sadaqtyń oǵyndaı ádemi de qanatty sózdermen alystaǵy Maııanyń músindi tulǵasyn shabaqtap baǵady. Maııa tótennen kelgen mahabbatqa elitip aıǵaılap jibergenshe shabaqtaıdy... Onyń aǵash júregin parshalap, qaltqysyz súıdiretin jandy jerin tappaq-ty. Endi mine, mynadaı jaıbaraqat, ári ap-aıqyn oıǵa keldi: "Ol ózdiginen-aq ılikpes pe eken? Solaısha súıýge beıim de shyǵar? "Al, eger aptyqpaı, tolǵana oılanar bolsaq, ózińe-óziń: áı, qaıdam dep, asyqpaı, tolǵana jaýap berýiń de kerek shyǵar. Biraq ol buǵan beıim ósken jan emes, olaısha tárbıelenbegen, mundaı tirshilikke tóselmegen. Qaıtkenmen de ol, árıne, buǵan bara almaıdy. Osy ahýalǵa talantty fızık te dýshar boldy... Ne dep te bolady, árıne! Ekinshi jaǵynan alǵanda, ádilet úshin, osynyń bárin de fızık týraly da, olardyń neden bastap, nemen tyndyrǵanyn da jerine jetkize jete túgel bilý kerek qoı. "E-e,ózi jaıly qynjyla oılady Vaganov, — baýyrym, sen de turlaýsyzdyqtyń jetegine ere bastaǵansyń. Ne bop qaldy?". Sonsha bolǵan joq, qıýy qashqan tirshiliktiń taǵy bir bátýásiz oqıǵasy onyń kóz aldynan óte shyqty... Al? Mundaılar buryn kezdespep pe, áli de talaıy kezdesetin bolar! Sonyń bárin óz basyńnyń ahýalymen shendestirý kerek pe? Ne úshin? Bul ne masqara! Óziniń kútkenindeı kúrdeli de óreli ómirde mundaı isti sheshýine tek óziniń dármensizdigin ǵana biletin adam, sondaı-aq óziniń qorǵaýshysy myqty ekenin arqalanyp dandaısyǵan arsyz áıeli, atap aıtqanda, kúndelikti tirshilikte óz bastaryn alyp júre almaǵan osy sıaqty shalaǵaılar sabaq bolýǵa tıis pe eken! Alaıda, Popovtardyń oqıǵasynan keıin Vaganovtyń alystaǵy Maııany sózben "atqylaǵysy" kelmedi. Tańerteńgi sáýleli jelpinisti kóleńke basty. Shıyrshyq atqan búkil ishki tolǵanys terezeden laqtyrǵan tastaı zymyrap joq boldy... "Hatty keshke jazarmyn. — dedi Vaganov. — Jastyqtyń áseri jeke bastyń áýenin jumyspen ushtastyrý bilmestik bolmaq. İrgeni aýlaq salý kerek. Eleýsiz júrip tyndyrǵan jon".

Vaganov keshkilikte bólmesin ishinen jaýyp alyp, radıony óshirdi de ústel basyna otyryp jazýǵa kiristi. Biraq aıypty Popov pen onyń kókaıyl áıeli taǵy da kóz aldyna kele qaldy. Muny tótenshe kelgen sátsizdik, aqyldan shatasýdyń aldy deseń de bolar... Vaganov keıisti sózdermen ózin-ózi sógip te aldy sóıte tura aqylǵa jeńdirip, bárin de baısaldylyqpen oılastyrmaq boldy. Joq! Bul adamdar kóz aldynan keter bolmady turyp aldy. Vaganov bulardy ámbe esinde saqtap kelgenimen, olardyń ózi de emes munyń aldynda osylar jaıyp salǵan shyndyq, oı-sezimdi shatastyryp turǵan da osy. "Al jaraıdy, — Vaganov ózine-ózi keıidi. — Eger sen qorqaq ekensiń solaımyn dep shyn moıynda. Aqyry bylaı bop shyqty: Popova áldebir sıqyrmen seniń shyn máninde Maııa da, sondaı dánigip alǵan jebir, dúnıeqońyz, tek bulardyń biri qara dúrsin, topas qımyldasa, ekinshisiniń qolynan bári keledi, epti de degen ishki qupıa oıyńdy shegeleı tústi. Olaı bolsa bul odan da ótken pále, janyńdy qınap óltiretinniń dál ózi. Minekı, sen munda osyndaıyn qater bar ekenin uqtyń. Endeshe hatty jazbaı turyp: "bulardyń ońyp turǵany joq!" dep týra aıt ta, sonymen doǵar. Sonan soń, qorqa ber, kesip-pishe ber sonda qaýipten arylasyń. Keńseńneń shyqpa!"

Vaganov ústel basynda tyrp etpesten uzaq otyrdy. Ol shyn japa shegýde. Bir paraq qaǵazdy aldyna qaraı tarta túsip, taǵy otyrdy... Jo-joq, jazýǵa qol barar emes, kóńil erkin daýalamaıdy. Munyń bilmestik emes ekenine, al munda: bir pálege qalyp júrmesek jarar edi!degen súıekke bitken qorqaqtyq bar ekenine kózi jetpeıdi. Adalyna, anyǵyna kelgende, minekı, bári de osyǵan tirelip tur. Endeshe, "jalańash batyrdyń ózisiń!" Qaıdan shyqsa onan shyqsyn, buza-jara qımylda. Ómirdiń mundaı qat-qabat qalyń toryn tórt taǵandap júrip buza almaısyń! Neni de bolsa aqylmen paıymdaýdan aıyrylma, jalǵan eleske ilespe, al ana-mynanyń izine túse berseń... ol da beısharalyq, usaqtyq bolmaq. Ondaı paqyrshylyqpen qaıda barmaqsyń. Odan da jazalyq. Dastan da jazbalyq, alystaǵy Maııaǵa sadaq ta tartpalyq, oǵan: almaqtyń da, qaraǵym, salmaǵy bar delik. Súıtelik""

...Tańǵy saǵat tort shamasynda Vaganov sala qulash hat jazyp bitirdi. Kóshege tańǵy sáýle túsip, jaryq bola bastaǵan. Ashyq terezeden tańerteńgi salqyn samal soǵyp tur. Vaganov terezeniń jaqtaýyna súıene turyp, shylym tartty. Ol hat sońynda otyryp sharshaǵan da edi. Hatty on eki ret bastap jazyp, qaǵazdaryn qaıta-qaıta jyrtýmen, kúıip-pisip ábden tıtyqtaǵan. Sharshaǵany sonshalyq, endi ony qaıta oqyp shyǵýǵa da better emes. Munysy sharshaǵandyqtan da emes, oqýǵa qorqyp otyr: óıtkeni hatta eshqandaı bátýa da, oı toqtatar túıin de joq. Hatty jazý ústinde muny da, sondaı-aq óziniń tym dilmársip ketkenin de Vaganov sezgen-di... Ol shylymyn tez tartyp bolyp, ústel basyna kelip otyrdy da hatty oqı bastady:

"Maııa! Seniń hatyńnyń meni tolǵandyrǵany sonshalyq, minekı, búgin ekinshi kún esim shyǵyp, oı tolǵaýdamyn. Men ózimnen: munym ne dep suraımyn, biraq jaýap taba almaımyn. Endi senen suraıynshy: munyń ne, Maııa-aý! Oıyń bizdikinde bir apta turý bolsa qosh keldiń demekpin. Al meniń senen: munyń ne dep surap otyrǵanymnyń ózi de osy jaı. Meniń saǵan degen yqylasymnyń qandaı ekenin óziń bilesiń... Sol yqylas, alym-berim júregimniń sezýinshe, buryn qandaı bolsa, qazir de sol kúıinde: men seni súıemin. Atap aıtqanda, osy ahýal qazir maǵan sen týraly oıymdy aıtýyma, suraýyma erkindik beredi. Ózim týraly da osyny aıtpaqpyn. Maııa, munyń ne, óz úıińnen qashyp shyqqanyń ba? Olaı bolǵan kúnde nesi bar... kel de tura ber! Al sonda ózimniń úıimnen men qaıda qashyp ketpekpin? Mende barar jer joq. Iá, qashý kerek, men muny anyq bilemin. Sondyqtan senen taǵy da suraıynshy (jaýap alyp otyrǵan kisishe!): Munyń ne, Maııa-aý? Jalynamyn saǵan, qysqasha taǵy bir hat jazyp, "munyń ne, Maııa?" degen suraqqa jaýap ber. Vaganov óziniń sala qulash hatyn osylaısha bastady. Hatty bir jaǵyna qaraı ysyryp qoıa turyp, endi qolyn taıana qaldy. Óziniń osyndaı keshsheligin, dármensizdigin oılap, júregi syzdap ketti. "Toty dersiń! Munyń ne, Maııa deı berippin! Tfý!.. Jańǵalaq". Bul shyn qasiretke aınalǵan tıanaqsyzdyq edi. Vaganovtyń ózi óz bolyp, eki aıaǵy kókten kelgen jeri de osy edi... O, jaratqan, ne isteýim kerek? Ne istesem eken?" Qandaı da bolsyn keńes berer eshkim joq pa eken? — Bul oǵan barýǵa da ázir muny da oılastyryp kórdi, biraq eshkim esine túse qoımady, óziniń shekken japasyn uıalmaı aıtyp bererdeı, senerdeı eshkim qolyna túse qoımady: onyń esine tek... Popov, onyń qaltqysyz adal beınesi, jazyq mańdaıy tústi... Nesi bar? "Nesi bar, Maııa? — dep ol kúıine kekedi. — Munda turǵan eshteńe joq, Maııa. Men kádimgi jańǵalaqtyń ózimin, Maııa". Ol hatty ýmajdap-ýmajdap terezeden baqsha ishine laqtyrdy. Sóıtti de tósegine baryp jatty, bala kezdegideı-aq, qandaı da bolsyn bir keleńsizdik kezdeskende sony tezirek umytý úshin kózin tars juma qaldy.

Tańerteń jumysqa ketip bara jatyp, Vaganov óziniń ábden sharshaǵanyn sezdi. Onyń zeńgigen basynda qaıdan sap ete qalǵany málimsiz: "Men tartamyn garmondy, ótken-ketkenniń aldynda..." degen yrǵaq quıyndaı uıtqydy. Vaganov hat jazýdy ázirge qoıa turmaq boldy. Baǵdar baıqalsyn, óziniń qolynan eshteńe kele me, nemese ol ózin-ózi osyndaıyn ilkimdi, aqyl ıesi etip qoldan jasamady ma, bolmasa basqalar aıdap salyp, aqymaq etip júr me aldymen osyǵan óziniń kózi jeter bolsyn. Osy jaǵy qapysyz aıqyndalyp budan bylaı óz tarapynan eshqandaı esekdáme, jańsaqtyq bolmasyn. Ázirge bir ǵana nárse aqıqat: ol Maııany súıedi, al onymen jaqyndasýǵa qorqady.

Jaýapkershilikten, basyn baılaýdan qorqady, onymen birge tursam, isker, kúshti azamat bola almaımyn, keleshegime bóget jasalady dep qorqady. "Al endi kórelik.

Seniń qalaı qanat qaǵaryńdy. İsker neme, — dep oılady ol ózine-ózi yza bop. — Tura turalyq, kórelik".

Jumysty ol Popovty shaqyrýdan bastady.

Keshikpeı Popov ta keldi, taǵy da eptep esikten basyn suǵyp qarap tur.

— Kir! — Vaganov ústel basynan turyp baryp, Popovtyń qolyn alyp amandasty da oryndyqqa otyrǵyzdy. Ózi onyń janyna kelip otyrdy.

— Seniń atyń kim edi osy?

— Pavel

— Ana jaqta ne bop jatyr?.. Úı jaǵyńda?

Popov úndemedi... Tergeýshige kókshil kózin tige qarady. Munyń kózderi sonshalyq adam tań qalarlyqtaı ólsheýsiz jaıdary dep te, baısaldy dep te aıta almaısyń. Jas balanyń kózindeı jaınap tur, ne kórmegen kóz deısiń bul: ólimdi de, qaıǵyny da kórgen, óz basy da azap shegip baqqan... Adamǵa tán tózimdilik, myǵym kúsh degenimiz osynda emes pe eken? Qalǵandarynyń bári de arsyzdyq, jebirlik, qataldyq emes pe eken?

— Jaıshylyq... ne aıtpaq edińiz? — dedi Popov.

— Áıelińmen sóılesken joqsyń ba?

— Onymen tildespegeli bir apta boldy.

— Baıqamadyń ba, onda eshqandaı ózgeris joq pa eken?

— Baıqaǵanym joq, — Popov ezý tartty. — Keshe keshkisin maǵan qarap turyp-turyp: "Tergeýshide boldyń ba? — dedi,"Boldym. Nemene, onda tek seniń ǵana barýyń kerek pe edi — dedim?

— Ol ne — dedi?

— Basqa eshteńe aıtqan joq. Úndemedi. Men de úndegenim joq.

— Olar aryzyn qaıtyp alady — dedi Vaganov. — Taǵy da bir ret,kerek bolsa, birneshe ret shaqyryp sóılesemin. Meniń oıymsha qaıtyp alar deımin.

— Tipti, jaqsy bolar edi, — dep qaldy Popov. — Abaqtyda otyryp nem bar, pálesinen aýlaq. Jas emespin...

— Pavel, — Vaganov ózin júıkeletip júrgen basty másele jaıynda sóz bastady, — senimen aqyldaspaq edim... — Vaganov qabyrǵasymen keńesti: jas baladaı-aq aǵadan aqyl suraǵanym uıat bolmas pa eken? Kúlkige qalyp júrmeımin be? Joq, munda uıat ta, kúlki de bolmasqa tıis. Munda kúlki bolardaı ne bar! Mende bir áıel bar, Pavel., joq olaı emes eken ǵoı. Osy dúnıede bir áıel bar, men ony súıemin. Buryn kúıeýde bolǵan edi, qazir onymen aıyrylysqan, sol maǵan...Tek osy arada ǵana Vaganov áńgimeni óziniń orasholaq bastaǵanyn sezip sál uıalǵandaı boldy. — Bir sózben aıtqanda bylaı: ol áıeldi men jaqsy kóremin, biraq onymen baılanys jasaýdan qorqamyn.

— Nelikten qorqasyń? — dep surady Popov.

— Sol, qorqamyn, ol da... seniń áıeliń sıaqty.. Onymen otassam, sý túbine ketem be dep shoshımyn. Olaı bolǵan soń-aq tek sol úshin ǵana sonyń qyzyqty, kóńildi, tórt qubylasy túgel ómir súrýi úshin ǵana jumys isteýim kerek... Qysqasy, ózimniń oı-nıetimdi dalada qaldyryp, tek sony tóbeme kóterýge tıis bolatyn shyǵarmyn.

— Nege, onyń reti joq qoı. — Popov qup ala qoımady. — Tatý-tátti ómir súrip, qaıǵy-qasiret, qýanyshty birge kórý kerek qoı.

— Toqtaı tur, ne isteý kerek ekenin bilemin! Bárin de bilemin.

— Onda ne jetpeıdi?

Vaganov áńgimeni budan ári sozǵysy kelmedi. Áldekimge keıigen syńaıy bar.

— Qalaı bolý kerek ekenin men bilemin. Adamnyń qalaı turýy kerek ekenin jurttyń bári biledi. Al eger men ony súıetinimdi jáne onyń... eshýaqytta da shyn janashyr dos bolmaıtynyn da biledi ekenmin, sonda men ne isteýim kerek? Seniń áıeliń ózińe dos pa?

— Menikin qoıshy sol!

— "Menikin qoıshyń" qalaı? Adamnyń bári birdeı, báriniń de jaqsy turǵysy keledi... Saǵan ómirlik dos kerek emes pe eken?

— Meniń aıtarym mynaý, Vaganov joldas. — Popov aqyry túsingendeı boldy. — Ol jaqtan, áıelder jaǵynan eshnárse kútýge bolmaıdy. Ol baryp turǵan aldaý-arbaý. Bul jaǵyn meniń de oılanyp kórgenim bar... Jurt nelikten otasyp tura almaıdy? Qarap otyrsań, qaı otbasyny alsań da daý-janjal, qyrqys, ajyrasý. Bul nelikten? Nege deseń qatynnan eshqandaı qaıyrym kútpe... Qatynnyń aty qatyn.

— Onda biz nesine úılenemiz?dep surady Vaganov, bul sıaqty irge teýip qalǵan fılosofıaǵa tańyrqaǵandaı bop.

— Bul basqa másele Popov sheshile sóıledi, shynynda, bul jaıynda oılansa kerek Qalaı degenmen de adamǵa otbasyn qurý qajet. Otbasynsyz adamnyń barynan joǵy. Biz balany ne úshin jaqsy kóremiz? Áıeldiń jaǵymsyz minezine tótep berer kúshimiz bolý úshin...

— Nege... Jibi túzý, jóndemdi otbasylar bar ǵoı!

— Qaıdaǵy bar?! Olar kórer kózge ǵana. Syrtqa bilgizbeıdi. Al ózderi otbasynda... qyrqysyp-aq jatqany.

— Ne deıdi betim-aý! — Vaganov odan beter qaıran qaldy. — Baryp turǵan dozaq deseıshi. Qalaısha ǵana tirshilik etpeksiń sonda?

— Soǵan kónesiń, beldi bekem baılap tura beresiń. Ózińdi-óziń aldama. Áıel qaıdan dos bolmaq, bul ne degeniń? Áıteýir bala taýyp beredi sonysyna raqmet... Sonysy úshin de olarǵa ókpelep tonyńdy otqa salma olardyń jaratylysy solaı. Ókpeleıtin nesi bar? Ózinikiniń shyndyq ekenine Popov senimdi, alańsyz. Vaganovtyń bas-aıaǵy túgel, tolyq shyndyq izdeıtinine kózi jetken soń sol shyndyqty jaıyp saldy. Osydan soń ol jas jigitke dostyq, tipti kóńildi shyraımen qarady, qobaljyǵan joq.

— Iá, ıá, — dedi Vaganov jaımen. — Joq, olaı emes, Popov. Bul seniń ishtegi qaıǵyńnyń, basyńnan keshken sátsizdiktiń sózi. Munyń bári birdeı solaı eken dep quptaýǵa bolmaıdy.

Popov ıyǵyn bir qıqań etkizdi de qoıdy.

— Siz menen suradyńyz, men oıymdaǵyny aıttym.

— Solaı ekeni ras. Men daýlaspaımyn. Bul jóninde daýlasa bersek, oǵan ómiriń de jetpeıdi tek... ánsheıin...

— Árıne, áýel bastan-aq árkim solaısha ómir súrip keledi. Sol kezde maǵan: "Pashka úılenbe, qatelesesiń" dese. Men qaıter edim? Men bul aqylshyny aıdap shyǵyp, ózimniń oıǵa alǵanymdy isteı berer edim. Solaı bolyp ta keledi.

— Solaı, solaı, — Vaganov moıyndady. — Munyń durys. Jaraıdy, solaı-aq bolsyn,ol ornynan turdy. Popov ta túregeldi. Qosh, Pavel. — Menińshe, olar aryzyn qaıtyp alady. Tek sen álgi...

— Joq, oıbaı, alań bolmańyz, Vaganov joldas! — Popov ýáde berdi. — Ol jaǵy endi qaıtalanbaıdy, ýáde beremin. Esýastyq qoı ol. — Olardy qaǵyp-soqqannan ne paıda? Uıalsa ózderi uıalsyn. Daý-janjal shyǵarǵanym úshin ózim de uıalyp júrmin. Júrgen túrim mynaý, pále-jala qýyp —bul uıat emeı ne?

— Jaraıdy, cay bol

— Qosh, cay bolyńyz.

Popov esikten shyǵysymen Vaganov ústel basyna otyra qalyp, jazýǵa kiristi. Ol Popovpen sóılesip otyrǵan kezinde-aq Maııaǵa mynadaı jedelhat joldamaq bolǵandy:

"Kel. Mende baspana joq. Barymdy ózimmen birge arqalap júrmin. Qarsy alamyn. Georgıı".

Ol osylaı dep jazdy... Oqyp shyqty. Osy sıaqty taýyp aıtylǵan sózderge qarap otyryp baıaǵy "Tartamyn garmon qyzyǵa..." áýenin ysqyra ándetti. Qaǵazdy babymen bólshektep jyrtyp, sebetke aparyp saldy. Sebetke tóne qarap biraz turdy... Tynymyn tapqan meńireý tynyshtyq janyn jaı taptyrǵandaı eshqandaı kúıinish te, qamytý da joq. Biraq ol búgin jumys isteı almastaı da edi. Vaganov ústel basyna keldi de, úlken qaǵazdyń boıyna iri áriptermen: "Syrqatpyn. Úıge kettim" dep jazdy.

Qyzmettesteriniń bireý-mireýimen júzdesip sóılesýge de búgin murshasy joq. Ol úıine qaıtty. Jol-jónekeı yńyldap ándetip kele jatty:

Men oınaımyn syrnaıymdy,

Tyńdaıdy jurt muny da.

Týǵan kúniń amal qansha,

Bir-aq ret jylyna!

Kún jaqsy edi ystyq emes, jaımashýaq, jyly. Shańtozańsyz, jazdyń alǵash bastalǵan shaǵy. Áli de bolsa ósip jetile qoımaǵan kókórimderdiń biri jer astynan tirshilikke kerekti nárli shyryn tartyp aınalany gúl jaınatyp tursa, biri jańa ǵana bur jara bastaǵan, endi biri jańa ǵana gúldep bolǵan. Al gúlderi ushqan jerlerde jup-jumsaq jandy túıin bolashaq dán paıda bolǵan. Janǵa raqat, aıaýly shań! Kúnniń qysqara bastaǵany da ýaıym emes, búgingi kúnniń ózi de jańa bastaldy.

Vaganov poshtaǵa qaraı buryldy. Keldi. Tesikten jedelhat blankasyn aldy da, ústine sıa tógilip ápter-tápteri shyqqan kishkentaı ústeldiń shetin ala otyryp, Maııanyń meken-jaıyn jazdy. Sóz jazatyn qaǵaz syzyǵy ústine qalamushyn tóndire ustap, biraz turdy da... "Kel!" dep jazdy.

Budan soń osy bir júrek syzdatar sózge tesile qarap, uzaq turyp qaldy. Bir mezette blankany alyp ýmajdap-ýmajdap sebetke atty.

— Nege aınydyńyz? — dep surady telegraftaǵy áıel

— Turaǵyn umytyppyn, — Vaganov ótirik aıta saldy. Dalaǵa shyqty da sol betimen alańsyz úıine qaıtty.

"Ótirik aıtýdy da úırenippiz! — dedi ol, muny ózi emes, basqa bireý aıtqandaı-aq, boıyn aýlaq salyp,bet-aýzym shylp etse ne deısiń".

Dalada pishen ıisi shyǵa qoımaǵan, shóp shabý áli bastalǵan joq-ty.

---