InfoHub Logo

Demalyp qaıtý úshin áıeli men qyzyn ertip Agafá Jýravleva kempirge balasy Konstantın Ivanovıch keldi.

"Novaıa" shaǵyn ǵana derevná, al Konstantın Ivanovıch taksımen yzǵytyp kelip túse qalǵanda-aq, Agafáǵa otbasymen ortanshy balasy, oqymysty ǵalym Kostá kelgenin búkil derevná bildi.

Keshke qaraı qonaq jaıynda tolyq maǵlumat alynyp boldy. Ózi de, áıeli de ǵylym kandıdaty, qyzy mektepte oqıdy eken, Agafáǵa elektr samaýryn, gúldi jelbegeı jáne aǵash qasyqtar ákelipti.

Keshke taman Gleb Kapýstınniń esigi aldyna bir top aýyldastary jınalyp úı ıesin tosýmen otyrdy. Bulardyń esik aldyna nelikten jınalyp otyrǵanyn túsiný úshin aldymen sol Gleb Kapýstınniń ózin áńgime etken jón.

Gleb Kapýstın jasy qyryqtar shamasynda, túrik erindi shıkil sary. Osy derevnádaǵy maǵlumatty da sózsheń jigit. Novaıa derevnásy kishkentaı bolǵanymen, munan bir polkovnık, eki ushqysh, dáriger, tilshi, taǵy sol sıaqty kóptegen áıgili adamdar shyqqan. Endi, minekı, Jýravlev bolsa kandıdat. Áıgililer derevnáǵa kele qalsa, kópke belgili jerlesi otyrǵan úıge aýyl adamdary jınala qalatyn ádet bar-dy, onda nebir ǵajaıyp áńgimeler tyńdaıtyn nemese ózderi jaıynda sóz qozǵaıtyn, eger jerlesi qalasa Gleb Kapýstın keletin de qonaqty sózden tosyp omaqasyrýmen bolatyn. Kóp adamdar muny unatpaıdy, biraq keıbireýler Gleb Kapýstınniń kelip, áıgili qonaqty murttaı ushyrǵanyn kútetin. Kútip qana qoımaıdy, aldymen Glebke ózderi keledi de ony ertip qonaq túsken úıge barady. Beınebir spektáklge barardaı bop ázirlikpen shyǵady. Ótken jyly Gleb polkovnıkti omaqasyrdy. Onda 1812 jylǵy soǵys týraly sóz bolǵan edi. Moskvany órteýge buıryq bergen kim ekenin polkovnık bilmeıtin bop shyqty. Dálirek aıtqanda, ol bir graf dedi de, famılıasyn shatastyryp, ony Raspýtın dep atady. Sol-aq eken, Gleb polkovnıkke qyrandaı shúıilip kep berdi... tabanda omaqasyrdy. Muǵalimniń úıine júgirisip odan graftyń atyn surap bilip bolǵansha Gleb sol bir sheshýshi sátti kúte otyryp tek: "Sabyr, sabyr etińiz, polkovnık joldas, biz Fılı derevnásyndaǵy máslıhatta otyrǵan joqpyz, solaı emes pe?" deýmen boldy. Gleb jeńip shyqty; polkovnık pushaıman bop ózin-ózi basqa judyryqtap ne isterin bilmedi.

Derevná adamdary Glebtiń: "Sabyr, sabyr etińiz, polkovnık joldas: biz Fılıde otyrǵan joqpyz" dep qaıtalaǵanyn kópke deıin aýyzdarynan tastamaı aıtyp júrdi. "Biz Fılıde otyrǵan joqpyz" dep ol nelikten aıtty eken dep shaldar tamsanýmen boldy.

Gleb mysqyldaı kúlip, dushpanyn muqatqandaı-aq kózin syǵyraıta qaraıdy. Bilikti adamdardyń derevnádaǵy shesheleri Glebti jaratpaıdy. Odan qaýiptenedi. Endi, minekı, buǵan kandıdat Jýravlev tap boldy... Gleb jumystan (taqtaı tiletin jerde isteıtin) kele sala jýynyp, qaıta kıindi. Keshki tamaǵyn da ishken joq. Esik kózinde jınalyp otyrǵandarǵa keldi. Bári de shylym tartty. Az ýaqyt anaý-mynaýdy aıtyp otyrdy. Jýravlev jaıyn qasaqana sóz etpedi. Sálden keıin Gleb Agafá kempirdiń úıi jaqqa bir-eki ret qarap qoıdy da:

— Agafá kempirdikine qonaqtar kelgen be, qalaı? — dep surady.

— Iá, kandıdattar kelipti!

— Kandıdattar! — Gleb tańyrqaǵandaı bolyp daýsyn soza tústi. — Ehe-he!.. Anaý-mynaýǵa aldyrmaıtyn jaý deseıshi.

Sol arada otyrǵandar anaý-mynaýǵa aldyrmasa, alatyn da bireý-mireý tabylyp qalar dep kúlisip aldy. Osydan soń bári de Glebke qaraı qaldy.

— Káne, júrińder, kandıdattarmen júz kóriselik, — dedi Gleb.

Gleb basqalarynyń aldyna túsip kele jatty, eki qoly qaltada, Agafányń úıi jaqqa kózin syqsıta qarap qoıady. Kóldeneńneń qaraǵanda basqalary Glebti aldyna salyp aıdap kele jatqan sıaqty. Qarsy jaqtyń kóshesinde kúshti bireý bar ekeni málim bolǵan shaqta, sonymen saıystyrý úshin judyryqpen tóbelestiń tájirıbeli sheberin alyp kele jatqandaı.

— Kandıdattar qaı saladan eken? — dep surady Gleb jol-jónekeı.

— Qandaı mamandyqtan deısiń be? It bilgen be sony... Kandıdat desedi ǵoı, áıteýir. Ózi de, áıeli de kandıdat...

— Tehnıkalyq ǵylymdardyń kandıdaty degen bolady, jalpy bilim kandıdaty degender bar, bular álgi myljyńologıamen aınalysatyndar.

— Kostá jalpy matematıkaǵa júırik edi, — dedi Kostámen mektepte birge oqyǵandardyń bireýi. — Úzdik jaqsy baǵa alyp júretin.

Gleb kórshiles derevnáda týyp-óskendikten bul aranyń adamdaryn jaqsy bile bermeıtin.

— Kórermiz, kórelik, — dedi Gleb uzyn arqan, keń tusaýmen. — Kandıdat degenderińiz búginde jortyp júrgen ıtten de kóp.

— Taksımen kelipti...

— Endi qalaı, ataqty saqtaý kerek emes pe! — Gleb myrs etip kúlip qoıdy. — Lıverpýl bop jazylady, al Manchester bop oqylady. Bizdiń de tam-tumdap oqyp, úırenip kórgenimiz bar.

Konstantın Ivanovıch qonaqtardy yqylaspen qarsy alyp, qonaǵasy qamyna kiristi. Agafá ústel jasap bolǵansha qonaqtar sypaıygershilik saqtap otyra berdi, kandıdatpen áńgimelesip, balalyq shaqty birge ótkizgenderin eske alysty...

— Qaıran balalyq shaq deseńizshi! — Kúrsine eske aldy kandıdat. — Kánekı, ústel basyna kelińizder, dostar!

Bári de ústel basyna jaıǵasty. Glebte ázir ún joq, biraq tarpa bas salýǵa ázir ekeni kórinip tur. Ol da balalyq shaqtyń jaıyn qostaǵan bop, ózi kandıdatty synaı qarap, saılanyp otyr.

Ústel basynda áńgime yń-shyńsyz yntymaqty ótip jatty da. Gleb esten shyǵyp bara jatqandaı edi... Osy tusta ol da kandıdatqa shabýyldy bastady.

— Qaı saladan edińiz? — dep surady ol

— Qyzmetimdi aıtasyz ba?

— Iá.

— Fılfaktamyn.

— Fılosofıa boldy ǵoı.

— Soǵan jaqyn.

— Ol da qajet nárse ǵoı, árıne. — Glebtiń tilegeni fılosofıa edi. Ol jáýettene tústi. — Osy birinshi tulǵa degenimizdiń jóni qalaı?

— Ol qandaı birinshi tulǵa? — Kandıdat túsinbedi. Glebke oılana qarady.

— Rýh pen zattyń qaısysy birinshi bolmaq deımin. — Gleb qolǵabyn sheship laqtyryp tastaı saldy.

Kandıdat qolǵapty jerden kóterip aldy.

— Árqashanda, — dedi ol jymıa kúlip. — Zat birinshi ǵoı...

— Al rýh she?

— Rýh ekinshi. Endi qalaı?

— Bul kandıdattyq eńbekke kire me? Siz keshirersiz, biz qoǵamdyq ortalyqtardan alysta jatqandyqtan áńgimege qushtarmyz, áńgimelese qalǵanda da eshqaıda uzaı almaımyz áńgimelesetin de eshkim joq munda. Salmaqsyzdyq degen uǵymǵa fılosofıa qazir qandaı anyqtama beredi eken?

— Buryn qandaı anyqtama berilse, búgingisi de sol bolady da. Nelikten qazir dedińiz?

— Bul qubylys jýyrda ǵana ashyldy. Sondyqtan ǵoı qazir dep jatqanym. Aıtalyq, muny natýrfılosofıa ózinshe sıpattasa, strategıalyq fılosofıa múlde basqasha sıpattaıdy...

— Strategıalyq fılosofıa degen fılosofıa joq qoı! — dep myrs etti kandıdat.

— Solaı-aq delik, biraq tabıǵat dıalektıkasy degen bar ǵoı, — dedi Gleb kóp aldynda. — Al tabıǵatqa anyqtamany fılosofıa beredi. Tabıǵattyń bir elementi retinde jýyrda ǵana salmaqsyzdyq jaryqqa shyqty. Sondyqtan da men fılosoftardyń arasynda abyrjýshylyq baıqalǵan joq pa dep surap otyrmyn.

Kandıdat qarqyldap kúldi. Biraq ózinen basqa eshkim kúlmedi... Munysy onyń ózine de oǵashtaý kórindi.

— Valá, munda kelshi, bizde bir qyzyqty áńgime bolyp jatyr! — dep áıelin shaqyrdy.

Valá ústel basyna keldi. Konstantın Ivanovıch sasaıyn degen edi, nege deseńiz, suraqqa qandaı jaýap berer eken dep sonda otyrǵandardyń bári de odan kóz almaı qalǵan.

— Aldymen kelisip alaıyqshy, — dedi kandıdat shynymen. — Áńgimemiz ne jaıynda? Sózimizdiń taqyryby ne bolmaq?

— Jaraıdy. Ekinshi suraǵym: Soltústiktiń jeke aýdandaryndaǵy baqsy-balgerlik máselesine óz basyńyz qalaı qaraısyz?

Kandıdattar qosyla kúldi. Kúlip bolsyn dep Gleb te otyra berdi.

— Árıne, ondaı másele joq degensip qoıa salýǵa da bolady. Sizdermen birge kúlýge men de ázirmin... — Gleb mysqyldaı ezý tartty. — Biraq onymenen ol óz-ózinen joq bola qalmaıdy ǵoı. So laı emes pe?

— Siz osynyń bárin shynyńyzben aıtyp otyrsyz ba? — dep tańyrqaı surady Valá.

— Aıypqa buıyrmańyz. — Gleb oǵan tura berip basyn ıdi. — Bul, árıne, asa bir irgeli de másele emes, sonda da muny myna týysqannyń qalaı túsinetini turǵysynan qarap bilgen teris te bolmas edi...

— Qandaı másele sondaǵyń? — dep degbirep qaldy kandıdat.

— Baqsylyq-balgerlik máselesine seniń kózqarasyń? — Valá lajsyzdan taǵy kúldi. Biraq ile-shala Glebke: — Keshirińiz, — dedi.

— Ýaqa emes, — dedi Gleb. — Túsinip otyrmyn, bálkı, men bul suraqty mamandyǵyna oraı bermegen bolarmyn.

— Ondaı másele atymen joq qoı! — Kandıdat dúrse qoıa berdi.

Endi Gleb kúldi. Osydan soń mynadaı tujyrym jasady:

— Jaraıdy, joqqa júırik jetpeıdi! Ógizge ók degen demeý. Ondaı másele joq-aq bolsyn, al áne bireýleri... — Gleb qoldarymen áldeneni ısharattap kórsetti, — bılep, qońyraýlary shyldyrlap jatady emes pe... shyn ǵoı? Biraq qajet dep tapqan adam, — Gleb qaıtalap: — qajet degen adam olardy da joq deı salýyna bolady ǵoı, árıne. Óıtkeni eger de... Jaraıdy! Taǵy bir suraq: Aı da aqyl-oıdan týǵan degenge qalaı qaraısyz? Ǵalymdar Aı jasandy orbıtaǵa ornaǵan, onyń júzinde jan ıeleri bar degen joramal aıtqan...

Kandıdat tań-tamasha.

— Sizderde tabıǵı baǵyt jóninde topshylaý bar ma? Búkil ǵaryshtyq ǵylym qaıda baǵyttalmaq?

Úıdegilerdiń bári de Glebti uıyp tyńdaı qalǵan.

— Bizdiń ǵaryshtaǵy kórshimizge adamzat barǵan saıyn jıi qatynaıtyn bolady der bolsaq, sondaı-aq kúnderde bir kúni estıar jan ıeleri odan ári tóze almaı, bizdiń qarsy aldymyzdan shyǵady deýge de ábden bolady. Sonda biz olarmen birimizdi-birimiz túsinisýge ázirmiz be?

— Siz muny kimnen surap otyrsyz?

— Sizderden, danyshpandar...

— Al sizder ázirsizder me?

— Biz danyshpan emespiz, eńbekaqymyz az. Al eger siz kóńil qoıar bolsańyz, shet aımaqta jatqan myna bizdiń oıymyzdyń qaı baǵytta ekenin ortaǵa salýyma bolady. Aıtalyq, aıdyń júzinen jan ıesi shyǵa kelsin... Sonda bizge ne iste der edińiz? Itshe uly der me edińiz? Qoraz bolyp shaqyr der me edińiz?

Úıde otyrǵan jurt dý kúlip, bir jelpinisip qaldy. Olar taǵy da Glebten kóz almaı qalǵan.

— Al biz olarmen qalaıda túsinisýimiz kerek qoı. Ras pa? Sonda qalaı? — Gleb oılanǵandaı bop kidiris jasady. — Meniń usynarym mynaý: bizdiń aspan dúnıemizdiń kestesin qumǵa syzyp kórsetip, oǵan men jerden kelip turmyn degendi ańǵartý kerek. Kıgenim kebenek bolǵanymen meniń de basym bar, men de bas biletin jan ıesimin degin. Muny dáleldeý úshin kesteni kórset onyń óziniń qaıdan kelgeni kerek bolsa: aldymen Aıdy, sonan soń ózin nusqa. Qısyndy ma? Sonymen biz ózimizdiń kórshi ekenimizdi anyqtadyq. Bar bolǵany sol ǵana! Budan ári ózimniń qazirgi kezeńdegi qalpyma kelgenge deıin qandaı jolmen ósip-órkendegenimdi túsindirýim lázim.

— Solaı, solaı-aq delik... — Kandıdat áıeline syr túıe qarady.

Onysy beker-aq boldy, óıtkeni onyń munysyn ańdaı qoıǵan Gleb odan beter údeı tústi. Derevnányń bilikti adamdarymen kezdesip, Gleb ózine-ózi kelip alǵan shaqta árqashan osylaı jasaıtyn-dy. Onyń ózi de osy bir sátti kútetin de, oǵan máz bolyp qalatyn.

— Áıelińizdi kúlýge shaqyrmaısyz ba? — dedi Gleb. Syrttaı qaraǵanda muny ol baısaldy túrde aıtqanymen, búıiri búlk ete qalǵan-dy. — Tabylǵan aqyl ǵoı... Biz osy, aldymen, tym bolmaǵanda gazet oqýdy úırensek deımiz? Buǵan qalaı qaraısyz? Munyń kandıdattarǵa da zıany joq desedi ǵoı?

— Siz tyńdańyzshy?..

— Tyńdap baqtyq qoı! Bylaısha aıtqanda, alǵan baharymyz da joq emes. Sondyqtan ǵafý etińiz, esińizde bolsyn, kandıdat joldas, kandıdattyq degenimiz kostúm emes, satyp alyp kıip júre beretin. Alaıda, kostúmdi de anda-sanda tazalaý kerek bolady. Al kandıdattyq, eger maqul dep tapsańyz, kostúm emes eken, endeshe onyń...tizginin bosańsytpaý kerek. — Gleb aqylgóısip baıaý únmen túıdekteı soǵyp otyr. Ábden babyna kelip alǵan. Kandıdat adam aıarlyq keıipke kelgendeı: birese áıeline, birese Glebke, birese sondaǵy otyrǵandarǵa jaltaq-altaq qaraıdy... Al olardyń buǵan tiktep qaraǵysy joq. — Árıne, mundaǵy myna bizderdi: taksımen júıtkitip kelip, onyń bóksesinen bes shamadandy tymaqsha atyp, tań-tamasha qaldyrý qıyn emes...

Alaıda, siz maǵlumat degenniń qazir barlyq jerde bir qalypty tarap otyratynyn eskermeısiz. Men sizge aıtaıyn, bul aradaǵylardy kerisinshe tańyrqatýǵa da bolady. Bul da ǵajap emes. Mundaǵylar kandıdat degenderdiń bet-aýzyn da kórmegen shyǵar dep oılaýǵa da bolar. Biraq olar bárin de kandıdattaryńdy da, profesorlaryńdy da, polkovnıkterińdi de kórgen. Olardy súısine eske alyp ta otyrady, óıtkeni olardyń bári de bir qalypty óte qarapaıym. Demek, kandıdat joldas, meniń sizge berer aqyl-keńesim: aýyq-aýyq tómengi jerge de qonyp ketip turyńyz. Ollahı dep aıtaıyn, munda úlken mán bar. Budan keler qaýip-qater joq: jyǵylsań da esh jeriń aýyrmaıdy.

— Baryp turǵan sandalbaı kóký degen osy da, — dedi kandıdat. — Sen óziń kúshála jegennen saýmysyń? Munymen ne aıtpaqsyń?

— Bilmedim, bilmedim, — dep Gleb onyń sózin bólip jiberdi. — Munyń aty ne ekenin bile almadym. Lagerde otyryp kórgenim joq. Kókek óz atyn óz shaqyradynyń keri bolyp júrmesin munyń? Bul arada, — dedi Gleb sonda otyrǵandarǵa jaǵalaı bir qarap alyp,lagerde bolǵan eshkim joq. — Munyńdy túsinbeıdi. Al áıeliń saǵan tańyrqaı qarap qaldy. Muny ana jaqta otyrǵan qyzyń estıdi. Estıdi de Moskvaǵa baryp "kókıtin" bolady. Esińizde bolsyn, kandıdat joldas, bul jetim sózdiń aqyry jaqsylyqqa aparyp soqpaýy yqtımal. Qural bitkenniń bári birdeı kúshti emes, shyny sol, bári birdeı emes. Kandıdattyq qorǵaǵanda profesordyń aldynda kókı qoımaǵan bolarsyz. Solaı ǵoı? Gleb ornynan turegeldi.Sondaı-aq amal-aılamen jaba tastamaq ta bolǵan joqsyń. "Soqyrteke" de oınaǵan emessiń. Óıtkeni profesorlardy syılaý kerek istiń taǵdyry solardyń qolynda ǵoı, al bizdiń qolymyzda dáneńe de joq: bizben "soqyrteke" oınaýǵa da bolady. Solaı ma? Joq, ol bekershilik. Bizdiń de azdaǵan "ájik-bújigimiz" bar. Gazetti biz de oqımyz, keıde kitap ta oqyp qoıamyz... Aıta bersek, tipti televızor da qaraımyz. Ol ol ma, nanar bolsańyz, KVN de, "On úsh oryndyqtyń kabachegi de" bizdi qýantyp, tańyrqata almaıdy. Nelikten dersiz? Óıtkeni ony da baıaǵy asyp-tasýshylyq jaılaǵan. Menmendik degenińiz bes Chaplınge júk bolardaı. Kishipeıildilik kerek qoı.

— Mynaý naǵyz ósekshil, jalaqordyń dál ózi ǵoı! — Kandıdat áıeline kúıine qarady. — Sóz saptaýy, búkil áreketi men tilmarlyǵy soǵan saıady.

— Tap basa almadyńyz. Osynsha jasqa kelgenshe birde-bir janǵa jala jaýyp nemese ústinen domalaq aryz aıdap kórgen emen. — Gleb sonda otyrǵan aýyldastaryna qarady, olardyń bári de munyń shyndyq ekenin biletin edi.— Múlt kettińiz, kandıdat joldas. Qalasańyz, meniń minezimniń qandaı ekenin aıtaıyn.

— Al aıt.

— Tumsyqtan shertkendi táýir kóremin shamadan shyǵa shalyqtama! Kishipeıildilik kerek, qymbatty joldastar, kishipeıildilik...

— Bizdegi ospadarlyqty qaı minezimizden taptyńyz? — Valá shydaı almady. — Onyń sıpattary qandaı?!

— Qazir ońasha qalǵanda jaqsylap turyp oılastyryp kórińder. Oılasańdar, bárin de tabasyńdar. "Bal" degen sózdi júz ret qaıtalaǵanmen aýyzǵa onyń dámi bilinbeıdi. Muny túsiný úshin kandıdattyq qorǵaýdyń da qajeti joq. Ras pa? "Halyq" degen sózdi ár alýan maqalalarda júzdegen ret jazýǵa bolady, biraq onymenen bilimiń artpaıdy. Munymen ol halyqqa jaqyndasa almaısyń. Endeshe sol halyqtyń arasyna keler bolǵanda sál de bolsa etek-jeńderińdi jınaı túsińder. Ázirlikteriń bolsyn degendeı. Olaı bolmaǵan kúnde uıatqa qalaryń op-ońaı. Qosh-saý bop turyńdar. Demalystaryńdy oıdaǵydaı ótkizýlerińe násip bolsyn... kóptiń arasynda, — Gleb destene ezý tartty da úıden shyǵyp júre berdi. Ol saıystan soń árqashan osylaı attanatyn.

Aýyldastarynyń qaıtqan bette ózara aıtyp bara jatqanyn Gleb esitken de joq:

— Bálemniń eki aıaǵyn kókten keltirdi, tapqyryn-aı, ıttiń. Aıdyń jaı-japsaryn qaıdan bilip alǵan deseńshi?

— Omaqasyrdy.

— Atama... Qaıdaǵyny qaıdan bile berdi eken! — Aýyldastar bastaryn shaıqap, aýzyn ashyp, kózin jumady.

— Shaldyrmaıdy ıt. Konstantın Ivanovıchti júndeı tútti. Tútkende qandaı! Al anaý, Valány aıtamyn, jumǵan aýzyn asha almady.

— Ne aıta qoımaq? Bul arada eshteńe de aıta almaısyń. Kostá birdeńeler aıtqandaı edi, árıne... Biraq onyń bir sózine bul bes sózben jaýap qaıtaryp, aıaǵyn qıa bastyrmaı qoıdy emes pe.

Aýyldastardyń úninde aıaýshylyq saryn bar. Gleb dese baıaǵysyndaı tań-tamasha bolady. Qaıran qalady. Munda oǵan degen súıispenshilik bolsashy. Atamańyz, ol da joq. Gleb qatal, al qataldyqty eshqashan, esh jerde, eshkim unatqan emes.

Gleb Kapýstın erteń jumysqa kelgen boıda, jymyń etip qoıady da sóz arasynda aýyldastarynan:

— Iá, kandıdat ne kúıde? — dep suraıdy.

— Omaqastyrdyń ǵoı ony, — desedi olar Glebke.

— Eshteńe etpeıdi, — dep mardamsı Gleb. — Budan keler zıan joq oǵan. Qoly bosta oılansyn. Áıtpese tym dandaısyp ketedi...

---