InfoHub Logo

Kúndelikti jospar bıologıa 6 synyp

Sabaq: 3
Taqyryby: İ taraý. Jasýsha – aǵzalardyń tirshiligi men qurylysynyń eń kishi ólshem birligi. Ósimdik ulpalary.
§3. Jasýshanyń ashylý tarıhy. Ulǵaıtqysh quraldar.
Sabaqtyń maqsaty: vırýstardan basqa barlyq tiri aǵzalarǵa tán, eń kishkentaı ólshem birlik – jasýsha, onyń ashylý tarıhymen jáne ony zertteýde paıdalanylǵan quraldar jaıly maǵlumat berý.
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdiligi – «jasýsha» uǵymyn túsindirip, mıkroskoptyń qurylysymen tanystyryp, daıyn mıkropreparattar jasaý tásilin úıretý.
Tárbıeliligi – adamnyń tulǵa retinde qalyptasýynda ǵylymı dúnıetanymyn baıytý.
Damytýshylyǵy – elektrondyq oqýlyq arqyly oılaý, este saqtaý, kórý qabiletterin damytý; oı túıindeýge, shyǵarmashylyqpen jumys isteýge jumyldyrý; pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn damytý.
Qural - jabdyqtar: elektrondy kórsetilimder, mıroskoptar.
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan

Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
Kelmeı qalǵan oqýshylardy belgilep, oqýshylardyń sabaqqa daıyndyǵyn baqylaý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Bıologıa ǵylymy, onyń negizgi salalary týraly áńgimeleńder.
Ǵylymǵa eńbegi sińgen ǵalymdardy atańdar. Olardyń qandaı eńbekteri bar?
Qoryq degen ne? Elimizdegi basty qoryqtardy atańdar. Óziń qaısysynda boldyń?

İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Jospar:
1. Mıkroskoptyń shyǵý tarıhy
2. Úlkeıtip kórsetetin quraldar jáne mıkroskoppen jumis isteý tártibi
1609 jyly Italıa ǵalymy, fızık G. Galıleı 2 dóńes áınekten quralǵan obektıvimen okýláry bar 40 - tan 300 esege deıin úlkeıtip kórsetetin kúrdeli qural qurastyrǵan.
Golandıa ǵalymy Anton van Levengýk dóńes áınekterdi óńdeý arqyly mıkroskop qurastyryp, alǵash ret bakterıalardy, qannyń qyzyl túıirshikterin, er adamnyń jynys suıyqtyǵyndaǵy jasýshalardy kórgen.
Tiri aǵzalardyń ortaq belgisi – denesi jasýshadan (kletkadan) turady. Kez kelgen tiri aǵzanyń tirshilik belgilerin saqtaıtyn eń kishi qurylymdyq ólshem birligi – jasýsha. Kólemi kishi bolǵanymen, myńdaǵan qosylystar, júzdegen zattar jasýshada udaıy túzilip, reaksıa tizbegine qatysady. Jasýshada tiri aǵzalarǵa tán zat pen energıa almasý, optıkalyq qosylystardyń túzilýi, ósý, kóbeıý, tynys alý júredi.
Jasýshanyń ashylý tarıhy mıkroskoptyń shyǵýyna baılanysty. 1590 - 1610 jyldardyń aralyǵynda optıka sheberleri golandıalyq ákeli - balaly Iansender jaryq mıkroskobyn oılap tapty. Mıkroskop shyqqannan keıin ósimdik jasýshasyn zertteý múmkindigi týdy.
1665 jyly alǵash ret Robert Gýk ósimdik qabyǵynyń juqa kesindisin mıkroskoppen qaraǵan. Ol maıda uıashyqtardy kórip, ony jasýsha dep ataǵan. Ádette biz jasýshany jaı kózben kóre almaımyz. Onyń mólsheri mıllımetrdiń myńnan bir bóligimen ólshenedi. Ósimdikter men janýarlar dúnıesinde denesi bir ǵana jasýshadan turatyn óte qarapaım aǵzalardy birjasýshalylar deıdi. Birjasýshalylyr kópjasýshalyly aǵzalar sıaqty tirshilik etedi.
Jasýshamen alǵash tanysqandyqtan, ári bul materıal kúrdeli bolǵandyqtan jańa sabaqty túsindirip bolǵan soń, ósimdik jasýshasyn birneshe ese úlkeıtip kórsetetin quraldardyń túrleri, olarmen jumys isteý ádisin úıretý kerek.
Úlkeıtip kórsetetin quraldar jáne mıkroskoppen jumys isteý tártibi. Jaryq mıkroskobynyń árbir bóliminiń atyn, ne úshin qajettigin oqýshylardyń dápterine jazdyrǵan jón. Sodan soń mıkroskoppen qalaı jumys isteý kerek ekendigin muǵalimniń ózi kórsetýi tıis. Aldyǵa qoıylǵan maqsat – oqýshylardy mıkroskoppen, jumys isteý barysymen tanystyrý.
Ol úshin mıkroskopty ústeldiń shetinen 5 - 8 sm qashyqtyqqa qoıyp, barlyq bólimderin taza jumsaq shúberekpen súrtip tazartylýy tıis ekenin aıtyp, ár bólimderin qalaı paıdalaný kerek ekendigin (burandany joǵary, tómen qozǵaý; aınany jaryqqa baǵyttap jaryq ustaý joly; kóretin zatty zattyq ústeldiń ústine dáldep qoıý, t. b.) naqtylaı kórsetip jattyqtyrǵan jón. Mıkroskopqa kerekti jabdyqtardyń mańyzyn, qalaı qoldanýyn (zattyq áınektiń saýsaqpen shetinen ustaý; ortasynan ustasa saýsaq izi túsip zertteıtin zatty anyq kórsetpeı kedergi bolatynyn eskertý; sondyqtan tazalap súrtip alý) aıtý. Preparat jasaý úshin zat áıneginiń dál ortasyna tamyzǵymen 1 - 2 tamshy sý tamyzyp, kóretin obektini durystap ornalastyrǵan soń, sýda aýa kópirshikteri bolmas úshin jabyn áınegi shetinen ustap zat áınegine burysh jasaı jabý joly úıretiledi. Aýa kópirshikteri qalyp qoısa, áınektiń ústinen sál basyp ketirýge bolady. Kóretin obektini mindetti túrde sý tamshysyna salyp qaraýdy eskertýdi umytpaý kerek (qandaı da bolmasyn kez kelgen obektini sýsyz qaraýǵa bolmaıdy keıde obektini ereksheligine baılanysty basqa eritindiler, boıaǵysh zattar qosýǵa bolady).

№1 - zerthanalyq jumys.
Taqyryby: Ulǵaıtqysh áınek jáne mıkroskop.
Maqsaty: Ulǵaıtqysh áınektiń jáne mıkroskoptyń qurylysymen tanysyp, jumys isteı bilý.
Qural - jabdyqtar: mıkroskop, qol jáne tutqaly áınekter (lýpa), arshylǵan pıaz, tamyzǵy (pıpetka), sapty ıne, qysqysh (pınset) zat jáne jabyn shynylar, ótkir ustara, sý.
Jumystyń barysy:
1. Shtatıvti (tutqaly) ulǵaıtqysh qol áınek pen mıkroskoptyń qurylysyn salystyryp qaraý.
2. Mıkroskoptyń bólikteriniń ornalasýymen tanysyp qalaı atalatynyn bilý.
3. Mıkroskopqa kerekti qural - jabdyqtarmen tanysyp, qalaı paıdalaný kerektigine zer salý.
4. Preparat daıyndaýdy jáne ony mıkroskoppen qaraýdy úırený (jattyǵý).
Nátıjesi:
İ. Tómendegi sóılemderdi oqyp, oılanyp, tusyndaǵy sandaryn torkózdiń ishine preparat daıyndaý retine qaraı ornalastyryńdar.

Tolyq nusqasyn júkteý