Ósimdik ulpalary. Ótkizgish jáne bólip shyǵarýshy ulpalar
Kúndelikti jospar bıologıa 6 synyp
Sabaq: 5
Taqyryby: §5. Ósimdik ulpalary §6. Ótkizgish jáne bólip shyǵarýshy ulpalar
Sabaqtyń maqsaty: ósimdikterge tán alty ulpanyń (túzýshi, jabyn, negizgi, tirek, ótkizgish, bólip shyǵarýshy) túrlerimen tanystyra otyryp, ár ulpanyń atqaratyn qyzmeti men bir - birinen aıyrmashylyǵyn túsindirý.
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdiligi – ósimdikterge tán barlyq ulpalar jaıly tolyq maǵlumat berý.
Tárbıeliligi – adamnyń tulǵa retinde qalyptasýyn, adamgershilik qasıetin, jalpy qorshaǵan ortaǵa degen janashyrlyq sezimin damytý.
Damytýshylyǵy – pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn damytý.
Qural - jabdyqtar: elektrondy kórsetilimder, mıkroskoptar, daıyn mıkroprepartattar.
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
Kelmeı qalǵan oqýshylardy belgilep, oqýshylardyń sabaqqa daıyndyǵyn baqylaý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Pıazdyń móldir óńinen jasaǵan preparattan jasýshanyń anyq kóringen bólikterin atańdar. Jasýsha qabyqshasynyń atqaratyn qyzmeti qandaı? Sańyraý degendi qalaı túsinesińder, onyń qyzmeti qandaı?
Sıtoplazmanyń qasıeti jáne ony nege tiri zat deıdi? Iadronyń sıtoplazmaǵa qaraǵanda aıyrmashalyǵy jáne jasýshaǵa ne úshin qajet? Vakýol qandaı qyzmet atqarady?
Tek ósimdikterge tán deneshikterdi atap, onyń túrleriniń qaıda kezdesetinin syzbanusqa (shema) nemese keste syzyp toltyryńdar. 2. Jasýsha qabyqshasynyń qasıetin taldańdar.
1 – kartochka
Ár sóılemdegi jasýsha bólimderiniń qasıetin, atqaratyn qyzmetin oqyp, muqıat taldap, sáıkes keletinderiniń tusyndaǵy ret sanyn kestege toltyr.
1. Jasýsha ishindegi suıyqtyqtyń qysymyn rettep, kereksiz ýly zattardy ydyratýǵa qatysatyn jáne jasýshanyń qorektenýine jumsalatyn shyryn jınalatyn oryn. 2. Syrtynda eki qabat sańylaýy qabyqshasy bar sıtoplazmasyz tirshilik ete almaıtyn jáne kóbeıýge qatysatyn jasýshanyń eń qajetti quramdyq bóligi. 3. Tek ósimdik jasýshasynda ǵana bolatyn fotosıntez prosesine qatasytyn organoıd. 4. Quramynda sý, nárýyz, maı bolatyn, barlyq kúrdeli tirshilik áreketine qatysatyn jelimtek, sozylmaly, qoımaljyń tiri zat. 5. Jasýshaǵa belgili pishin jáne myqtylyq qasıet berip, ishki bólimderin zaqymdanýdan qorǵaıdy.
2 – kartochka
İ. Pıazdyń móldir qabyqshasy jasýshasyndaǵy kórsetilgen sandardy kestege berilgen bólimderdiń tusyna jaz.
İİ. Kóp núkteniń ornyna tıisti jaýaptyń nómirin jaz.
Bıologıalyq dıktant
1. Ósimdikke jasyl tús berip fotosıntez prosesine qatysatyn jasyl pıgment -... bar. 2. Sıtoplazma ishindegi shyrynǵa toly, syrtynda qabyqshasy bar qýysty... deıdi. 3. Jasýsha...,...,.... 4. Qabyqshasy qalyń, qatty, ystyq sýda, qyshqyl men siltide erimeıtin... turady. 5. Sıtoplazmanyń ishinde erekshe oqshaýlanyp turatyn tyǵyz dene –.... 6.... japyraqtan sabaq boıymen qozǵalyp kelgen organıkalyq zattardyń tamyr, túınek, tamyrsabaqtarda qorǵa jınalýyna qatysady. 7.... jasýsha ishinde bolatyn jumyrtqa aqýyzyna uqsas móldir, jelim tárizdi sozylmaly, qoımaljyń tiri zat. 8. Hromoplast plasıdter damýynyń.... 9....... jasýshalary men ósimdiktiń shyryndy múshelerinde jasýsha shyryny óte kóp. 10. Plasıdter gúl kúltelerine, pisken jemisterge, jemtamyrlarǵa...,... tús beredi.
Jaýaptar: 1) Selúloza; 2) Sıtoplazma; 3) Iadro; 4) Hlorofıl; 5) Leıkoplastar; 6) Vakýol; 7) Pisken jemisterdiń; 8) Tynys alady, qorektenedi, ósedi; 9) Qyzyl, sary; 10) Aqyrǵy kezeńi.
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Barlyq tiri aǵzalardyń (ósimdikter, janýarlar) denesi jasýshadan turatyndyǵy jaıly aldyńǵy taqyrypta aıtqanbyz. Tipti denesi bir ǵana jasýshadan turatyndar da kópjasýshaly aǵzalar sıaqty qorektenedi, tynys alady, ósedi, kóbeıedi, qozǵalady, titirkenedi, zat almasady. Tarıhı damýdyń nátıjesinde qurylysy kúrdelenip kóp jasýshaly aǵzalar paıda boldy. Ósimdikterdiń jeke - jeke múshelerge jiktelýiniń arqasynda kólemi ulǵaıyp, syrtqy ortamen baılanysy kúsheıip, qorektik zattardy sińirýi jaqsara bastady.
Ósimdiktiń ósýi men damýy jeke músheleriniń qyzmetin kúrdelendire tústi, qurylysy uqsas, atqaratyn qyzmeti birdeı jańa jasýshalar túzildi.
Shyǵý tegi birdeı qurylysy men qyzmeti uqsas jasýshalar tobyn ulpa d. a. Naǵyz ulpalar paprotnıktárizdilerde, ashyq tuqymdylarda, gúldi ósimdikterde jaqsy, al múkterde óte nashar damyǵan.
Atqaratyn qyzmetine qaraı ulpalar túzýshi, jabyn, negizgi (qorektik jáne fotosıntezdeýshi), tirek (mehanıkalyq), ótkizgish, bólip shyǵarýshy dep toptastyrylady. Ulpa jasýshalary tiri jáne óli bolady. Óli jasýshalarynyń ishinde sıtoplazmasy bolmasa da ósimdikke qajetti fızıologıalyq qyzmet atqarady. Jasýshaaralyq keńistikteri az bolsa, ulpa jasýshalary bir - birimen óte tyǵyz, al keń bolsa arasynda bos oryn kóbirek qalyp bostaý ornalasady.
Ulpa – jasýshalardyń bóliný, ósý, jiktelý nátıjesinde paıda bolǵan (túzilgen) shyǵý tegi, qurylymy jáne atqaratyn qyzmeti birdeı jasýshalar júıesi.
Túzýshi ulpalar (merıstema – grekshe «merıstos» - bólinýshi) udaıy bólinip jańa jasýshalar túziledi. Janýarlarda túzýshi ulpa bolmaıtyndyqtan ósýi shekteýli bolady. Ósimdikte ornalasýyna qaraı: a) tóbe(apıkaldy); á) búıir(lateraldy); b) qystyrma(ınterkalárly); v) jaraqat(kallús) merıstemasy dep bólinedi. Ósimdiktiń eń alǵash ósýi órkeni men tamyrynyń ushynda ornalasqan tóbe merıstemasy men janama merıstemasy jasýshalarynyń bólinýinen bastalady.
Túzýshi ulpa jasýshalary bir - birine tyǵyz janasqan maıda - qabyqshasy juqa pektındi – selúlozaly, sıtoplazmasy qoıý, ıadrosy iri, vakýolderi usaq (nashar damyǵan), qarqyndy bólinip, jańaryp turady.
№3 - 4 - zerthanalyq jumystar.
Taqyryby: Ósimdik ulpalary.
Maqsaty: Ósimdikterge tán ulpalardyń qurylysyn salystyryp zertteý.
Qural - jabdyqtar: bıdaıdyń 10 kúndik jas óskini, qaraǵash, qaraǵaı, terek qabyqtary, órik, jańǵaq súıekteri, almurt jemisi, sábiz, qyzylsha jemtamyrlary, asqabaq nemese júgeri sabaǵy, baqbaq keppeshóbi (gerbarıı), bólme ósimdigi – fıkýs, qaraǵaı shaıyry.
Jumystyń barysy:
1. Bıdaıdyń 10 kúndik jas óskininiń tamyr ushynan preparat jasap mıkroskop pen qarap túzýshi ulpamen tanysý, jasýsha erekshelikterine kóńil aýdarý.
2. Bólme ósimdigi japyraǵynyń astyńǵy móldir óńin sylyp alyp, preparat jasap, mıkroskoppen qarap óń jasýshalary – jabyn ulpamen tanysý. Qaraǵaı, qaraǵash, terek qabyqtaryn qaraý.
3. Órik súıegi, grek jańǵaǵynyń súıegin jaı kózben qaraý. Almurt jemisiniń jumsaq etindegi qatty túıirin ábden ezip, mıkroskopta tirek ulpasy jasýshalarymen tanysý.
4. Sábiz, qyzylsha jemtamyrlary, pıazshyq pen kaktýstyń (nemese basqa da shyryndy ósimdikter) sabaǵyn jaı kózben qarap, qor jınaýshy ulpamen tanysý.
5. Júgeri, asqabaq sabaqtarynyń kóldeneń kesindisin mıkroskoppen qarap ótkizgish ulpamen tanysý (bar bolsa daıyn mıkropreparatty paıdalanýǵa bolady).
6. Sútti shyryn aǵatyn, shaıyry bar ósimdikterdiń (súttigen, baqbaq, taýsaǵyz, bólmedegi fıkýs, t. b.) keppeshópterin, qaraǵaı shaıyryn qarap, bólip shyǵarýshy ulpalarmen tanysý.
Nátıjesi:
İ. Berilgen sıpattamalardyń tusyndaǵy áripti dál keletin ulpa baǵanyna jazyńdar:
1. a) ósimdikterdi ár túrli qolaısyz jaǵdaılardan qorǵaıdy; á) jasýshalary jas, udaıy bólinedi; b) ósimdikte organıkalyq zat túzýge qatysady; v) jer asty jáne jer ústi múshelerinde qorektik zattardy qorǵa jınaıdy; g) ósimdikti jýandatyp ósiredi; ǵ) japyraqtyń jumsaq bóligine kún sáýlesin erkin ótkizedi; d) ósimdiktiń zaqymdanǵan jerin qaıta qalpyna keltiredi; e) syrtqy ortamen qatynas jasap, gaz almasý, sý býlanýdy retteıdi; j) qurǵaqshylyq jerde ósetin ósimdikterdiń jasýshalarynda sý jınaýshy.
Tolyq nusqasyn júkteý
Sabaq: 5
Taqyryby: §5. Ósimdik ulpalary §6. Ótkizgish jáne bólip shyǵarýshy ulpalar
Sabaqtyń maqsaty: ósimdikterge tán alty ulpanyń (túzýshi, jabyn, negizgi, tirek, ótkizgish, bólip shyǵarýshy) túrlerimen tanystyra otyryp, ár ulpanyń atqaratyn qyzmeti men bir - birinen aıyrmashylyǵyn túsindirý.
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdiligi – ósimdikterge tán barlyq ulpalar jaıly tolyq maǵlumat berý.
Tárbıeliligi – adamnyń tulǵa retinde qalyptasýyn, adamgershilik qasıetin, jalpy qorshaǵan ortaǵa degen janashyrlyq sezimin damytý.
Damytýshylyǵy – pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn damytý.
Qural - jabdyqtar: elektrondy kórsetilimder, mıkroskoptar, daıyn mıkroprepartattar.
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
Kelmeı qalǵan oqýshylardy belgilep, oqýshylardyń sabaqqa daıyndyǵyn baqylaý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Pıazdyń móldir óńinen jasaǵan preparattan jasýshanyń anyq kóringen bólikterin atańdar. Jasýsha qabyqshasynyń atqaratyn qyzmeti qandaı? Sańyraý degendi qalaı túsinesińder, onyń qyzmeti qandaı?
Sıtoplazmanyń qasıeti jáne ony nege tiri zat deıdi? Iadronyń sıtoplazmaǵa qaraǵanda aıyrmashalyǵy jáne jasýshaǵa ne úshin qajet? Vakýol qandaı qyzmet atqarady?
Tek ósimdikterge tán deneshikterdi atap, onyń túrleriniń qaıda kezdesetinin syzbanusqa (shema) nemese keste syzyp toltyryńdar. 2. Jasýsha qabyqshasynyń qasıetin taldańdar.
1 – kartochka
Ár sóılemdegi jasýsha bólimderiniń qasıetin, atqaratyn qyzmetin oqyp, muqıat taldap, sáıkes keletinderiniń tusyndaǵy ret sanyn kestege toltyr.
1. Jasýsha ishindegi suıyqtyqtyń qysymyn rettep, kereksiz ýly zattardy ydyratýǵa qatysatyn jáne jasýshanyń qorektenýine jumsalatyn shyryn jınalatyn oryn. 2. Syrtynda eki qabat sańylaýy qabyqshasy bar sıtoplazmasyz tirshilik ete almaıtyn jáne kóbeıýge qatysatyn jasýshanyń eń qajetti quramdyq bóligi. 3. Tek ósimdik jasýshasynda ǵana bolatyn fotosıntez prosesine qatasytyn organoıd. 4. Quramynda sý, nárýyz, maı bolatyn, barlyq kúrdeli tirshilik áreketine qatysatyn jelimtek, sozylmaly, qoımaljyń tiri zat. 5. Jasýshaǵa belgili pishin jáne myqtylyq qasıet berip, ishki bólimderin zaqymdanýdan qorǵaıdy.
2 – kartochka
İ. Pıazdyń móldir qabyqshasy jasýshasyndaǵy kórsetilgen sandardy kestege berilgen bólimderdiń tusyna jaz.
İİ. Kóp núkteniń ornyna tıisti jaýaptyń nómirin jaz.
Bıologıalyq dıktant
1. Ósimdikke jasyl tús berip fotosıntez prosesine qatysatyn jasyl pıgment -... bar. 2. Sıtoplazma ishindegi shyrynǵa toly, syrtynda qabyqshasy bar qýysty... deıdi. 3. Jasýsha...,...,.... 4. Qabyqshasy qalyń, qatty, ystyq sýda, qyshqyl men siltide erimeıtin... turady. 5. Sıtoplazmanyń ishinde erekshe oqshaýlanyp turatyn tyǵyz dene –.... 6.... japyraqtan sabaq boıymen qozǵalyp kelgen organıkalyq zattardyń tamyr, túınek, tamyrsabaqtarda qorǵa jınalýyna qatysady. 7.... jasýsha ishinde bolatyn jumyrtqa aqýyzyna uqsas móldir, jelim tárizdi sozylmaly, qoımaljyń tiri zat. 8. Hromoplast plasıdter damýynyń.... 9....... jasýshalary men ósimdiktiń shyryndy múshelerinde jasýsha shyryny óte kóp. 10. Plasıdter gúl kúltelerine, pisken jemisterge, jemtamyrlarǵa...,... tús beredi.
Jaýaptar: 1) Selúloza; 2) Sıtoplazma; 3) Iadro; 4) Hlorofıl; 5) Leıkoplastar; 6) Vakýol; 7) Pisken jemisterdiń; 8) Tynys alady, qorektenedi, ósedi; 9) Qyzyl, sary; 10) Aqyrǵy kezeńi.
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Barlyq tiri aǵzalardyń (ósimdikter, janýarlar) denesi jasýshadan turatyndyǵy jaıly aldyńǵy taqyrypta aıtqanbyz. Tipti denesi bir ǵana jasýshadan turatyndar da kópjasýshaly aǵzalar sıaqty qorektenedi, tynys alady, ósedi, kóbeıedi, qozǵalady, titirkenedi, zat almasady. Tarıhı damýdyń nátıjesinde qurylysy kúrdelenip kóp jasýshaly aǵzalar paıda boldy. Ósimdikterdiń jeke - jeke múshelerge jiktelýiniń arqasynda kólemi ulǵaıyp, syrtqy ortamen baılanysy kúsheıip, qorektik zattardy sińirýi jaqsara bastady.
Ósimdiktiń ósýi men damýy jeke músheleriniń qyzmetin kúrdelendire tústi, qurylysy uqsas, atqaratyn qyzmeti birdeı jańa jasýshalar túzildi.
Shyǵý tegi birdeı qurylysy men qyzmeti uqsas jasýshalar tobyn ulpa d. a. Naǵyz ulpalar paprotnıktárizdilerde, ashyq tuqymdylarda, gúldi ósimdikterde jaqsy, al múkterde óte nashar damyǵan.
Atqaratyn qyzmetine qaraı ulpalar túzýshi, jabyn, negizgi (qorektik jáne fotosıntezdeýshi), tirek (mehanıkalyq), ótkizgish, bólip shyǵarýshy dep toptastyrylady. Ulpa jasýshalary tiri jáne óli bolady. Óli jasýshalarynyń ishinde sıtoplazmasy bolmasa da ósimdikke qajetti fızıologıalyq qyzmet atqarady. Jasýshaaralyq keńistikteri az bolsa, ulpa jasýshalary bir - birimen óte tyǵyz, al keń bolsa arasynda bos oryn kóbirek qalyp bostaý ornalasady.
Ulpa – jasýshalardyń bóliný, ósý, jiktelý nátıjesinde paıda bolǵan (túzilgen) shyǵý tegi, qurylymy jáne atqaratyn qyzmeti birdeı jasýshalar júıesi.
Túzýshi ulpalar (merıstema – grekshe «merıstos» - bólinýshi) udaıy bólinip jańa jasýshalar túziledi. Janýarlarda túzýshi ulpa bolmaıtyndyqtan ósýi shekteýli bolady. Ósimdikte ornalasýyna qaraı: a) tóbe(apıkaldy); á) búıir(lateraldy); b) qystyrma(ınterkalárly); v) jaraqat(kallús) merıstemasy dep bólinedi. Ósimdiktiń eń alǵash ósýi órkeni men tamyrynyń ushynda ornalasqan tóbe merıstemasy men janama merıstemasy jasýshalarynyń bólinýinen bastalady.
Túzýshi ulpa jasýshalary bir - birine tyǵyz janasqan maıda - qabyqshasy juqa pektındi – selúlozaly, sıtoplazmasy qoıý, ıadrosy iri, vakýolderi usaq (nashar damyǵan), qarqyndy bólinip, jańaryp turady.
№3 - 4 - zerthanalyq jumystar.
Taqyryby: Ósimdik ulpalary.
Maqsaty: Ósimdikterge tán ulpalardyń qurylysyn salystyryp zertteý.
Qural - jabdyqtar: bıdaıdyń 10 kúndik jas óskini, qaraǵash, qaraǵaı, terek qabyqtary, órik, jańǵaq súıekteri, almurt jemisi, sábiz, qyzylsha jemtamyrlary, asqabaq nemese júgeri sabaǵy, baqbaq keppeshóbi (gerbarıı), bólme ósimdigi – fıkýs, qaraǵaı shaıyry.
Jumystyń barysy:
1. Bıdaıdyń 10 kúndik jas óskininiń tamyr ushynan preparat jasap mıkroskop pen qarap túzýshi ulpamen tanysý, jasýsha erekshelikterine kóńil aýdarý.
2. Bólme ósimdigi japyraǵynyń astyńǵy móldir óńin sylyp alyp, preparat jasap, mıkroskoppen qarap óń jasýshalary – jabyn ulpamen tanysý. Qaraǵaı, qaraǵash, terek qabyqtaryn qaraý.
3. Órik súıegi, grek jańǵaǵynyń súıegin jaı kózben qaraý. Almurt jemisiniń jumsaq etindegi qatty túıirin ábden ezip, mıkroskopta tirek ulpasy jasýshalarymen tanysý.
4. Sábiz, qyzylsha jemtamyrlary, pıazshyq pen kaktýstyń (nemese basqa da shyryndy ósimdikter) sabaǵyn jaı kózben qarap, qor jınaýshy ulpamen tanysý.
5. Júgeri, asqabaq sabaqtarynyń kóldeneń kesindisin mıkroskoppen qarap ótkizgish ulpamen tanysý (bar bolsa daıyn mıkropreparatty paıdalanýǵa bolady).
6. Sútti shyryn aǵatyn, shaıyry bar ósimdikterdiń (súttigen, baqbaq, taýsaǵyz, bólmedegi fıkýs, t. b.) keppeshópterin, qaraǵaı shaıyryn qarap, bólip shyǵarýshy ulpalarmen tanysý.
Nátıjesi:
İ. Berilgen sıpattamalardyń tusyndaǵy áripti dál keletin ulpa baǵanyna jazyńdar:
1. a) ósimdikterdi ár túrli qolaısyz jaǵdaılardan qorǵaıdy; á) jasýshalary jas, udaıy bólinedi; b) ósimdikte organıkalyq zat túzýge qatysady; v) jer asty jáne jer ústi múshelerinde qorektik zattardy qorǵa jınaıdy; g) ósimdikti jýandatyp ósiredi; ǵ) japyraqtyń jumsaq bóligine kún sáýlesin erkin ótkizedi; d) ósimdiktiń zaqymdanǵan jerin qaıta qalpyna keltiredi; e) syrtqy ortamen qatynas jasap, gaz almasý, sý býlanýdy retteıdi; j) qurǵaqshylyq jerde ósetin ósimdikterdiń jasýshalarynda sý jınaýshy.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
