InfoHub Logo

Azamatty taný úshin keıde assalaýmaǵaleıkúmniń ózi de jetkilikti sıaqty. Sonan soń da onyń ishi-baýyryna kirý úshin bir put tuz jeýdiń qajeti joq pa dep qaldym. Júnisuly Ahmet aǵamdy alǵash kórgende sálemimdi durys alǵanyna razy bolyp, naǵashymnan qyryq serkeshim qaıtqandaı kóńilim baıyp qalyp edi. Meni alǵash kórgende ol alqara kók edi, bitimi báıgesin shappaı alǵan bestiniń toǵyzynda top jarǵan teńbil kóktiń ózińdeı juǵynyp turǵan jigittiń kórkemin urǵashy ataýlynyń sulýyna da qımaı: «bul kisiniń jary qandaı boldy eken?» dep oıladym. «Aty shubardyń kózi tynysh, qatyny shubardyń kóńili tynysh» degen Ahańnyń óz sózi. Shubar atty kósilip jatyp keregeniń kózinen- aq baǵasyń. Ony ury da almaıdy, alsa alashqa da sıǵyza almaıdy, qatynyń shubar bolsa oǵan qaı erkek qyzyqsyn. Áńgimeniń arasynda men kórmegen báıbishesin mysalǵa bola syrttaı qaǵytyp, aýzynan tastamaıtynyn ańǵardym da: «ıapyraı, aǵamyzdyń qosaǵy shubar bolmasa naǵylsyn» dep ishteı ókingenim de ras. Sóıtsem, jaqsy kóretin adamyn ázilmen jan tartyp, tyńdar qulaqqa ádemi ańyz ǵyp otyratyn Ahańnyń ádeti eken. Ahańnyń ázili kómeıden túrtpeksiz quıylyp jatatyn ásem án sıaqty...

«Qazaq halqy kúlki men qaljyńnyń, ázil men syqaqtyń otany ekenin ańǵardym — dep jazdy Mıhaıl Zoshenko. — Ázil — qazaq halqynyń tabıǵı tol qasıeti degen meniń bul pikirimdi prozalyq fólklor, aıtys pen jyr janry dáleldeı túsedi. Ázilge toly osynshama baı aýyz ádebıetin oqı otyryp, ázildiń halyqtyń qanyna sińgen erekshe qasıeti ekenin bile tura, biz búgingi professıonal jazba ádebıettiń ókilderinen ekiniń biri bolmasa da syqaqshy aqyndardy, ázilqoı jazýshylardy kóptep kezdestiretin shyǵarmyz dep edik. Ókinishi sol, qazaq ádebıetinde bul janr kemshin dese de bolady. Onan da ókinishtisi — ázilge ádebıet dep qaramaý ádetke aınalǵan. Ázildi ádebıettiń bosaǵasynda júrgen qolbala sanaý degen osy. Bul sóz joq, úlken qatelik... Kemeldengen qazaq ádebıetinde qazaq halqynyń rýhy men tabıǵatyna laıyq bul janr ádiletti túrde óziniń beldi rolin alýy kerek. Qazaqtyń ázil ádebıeti men ádebıettegi ázili basqa halyqtardyń ázilimen úzeńgi qaǵystyrǵanda eń ótkiri de, ótimdisi de bolaryna men kámil senemin...» M.Zoshenko: «ázildiń ádebıettegi orny». «Zvezda» jýrnaly, N8, 1944 jyl.

Arada 52 jyl ótil ketse de Zoshenkonyń bul maqalasy kúni búginge deıin mańyzyn joǵaltqan joq. Qazaq ádebıetinde ázil-syqaq janry mesheý qaldy dese omyraýyna ot túsip ketkendeı móńkıtin «syqaqshylarymyzdyń» qulaǵyna altyn syrǵa. Kezinde qalamgerlerimiz: «sovettik shyndyqty synaýǵa bolmaıdy, sovettik shyndyqty burmalaýǵa jol joq» deıtuǵyn totalıtarlyq zamannyń senzýralyq qanjarynan jasqanǵan da shyǵar. Al búgin aýyzdan qaqpaq, qalamnan noqta sypyrylsa da jazýshylarymyzdyń qazyq basynda tapjylmaı turǵanyna tań qalam.

Qazaq ádebıetinde bul janr joq degenim emes, janr bar, biraq ony jarytyp júrgenimiz shamaly. Óz basym Ospanhan men Sadyqbek aǵamyzdan basqany moıyndamaımyn. Meniń áriptesterimniń keıbiri: keshegi Ǵabeń qaıda deýi múmkin. Ázil-syqaq janry bar da, kórkem ádebıettegi ázil bar. Bul ekeýi eki basqa nárse. Al búgingi osynyń ekeýine de tán kemshilik: avtorlarymyz aldymen ázilge laıyq sıtýasıa tappaıdy da, tapsa sony oınata almaıdy, sıtýasıany oınatý úshin de jazýshylyq fantazıa kerek. Ekinshi — ázilge laıyq til joq. Qyrshańqyny ótpeıtin qyryqtyqpen qınaǵandaı zorlap qytyqtaıtyny bar. Bul kelsaby joq kelini kóń shuqıtyn qolaǵashpen tyrnaǵandaı. Áıteýir bet tyrnaý, astarly ázildi aryzqoıdyń dattaýyna aıyrbastap, gazettiń feleton janryn kórkem ázilge aıyrbastap, at ornyna taıaq mingen keıpimiz bar. Álgi gazet betinde eki-úsh dúnıesi jaryq kórgen jelbýazdyń «men jazýshymyn» dep kókirek qaǵatyny, gazetti janr men kórkem ádebıetti semirtip, jýrnalıserdiń esebinen jazýshylardyń sanyn jeti júzge jetkizip otyrǵanymyzdyń da basty sebebi osy... Ahańnyń tilimen aıtqanda: «tóreniń úıine otyn ákelgen yńyrshaq tórt kún týlasa, ony jetkizgen qul alty kún arqalanadynyń» keri.

Ahmet Júnisuly birdi-ekili pesa, azdaǵan áńgimelerinde bolmasa, ázil-syqaq janryna ádeıilep barǵan emes. Biraq, onyń búkil tvorchestvosynan ázildi alyp tastaı almaısyń. Boıynda jany barǵa kúlkisimen dem salyp, jannan bezgenderdi kekesinmen toqtatatyn Ahańnyń ádebıettegi ázili áli kúngi synshynyń kóz qıyǵyna ilingen joq. Onyń esesine naqyl sóz, aqyl sóz, qanatty sóz bolyp oqýshynyń aýzynda júr. Munyń tórkini sheshendikke kelip saıady. Kóbimiz sheshendikti qara sózdi sýdaı sapyryp, uıqastyryp sóıleýde dep júrmiz. Sheshendik — oıdyń tereńdigi men logıkanyń bultartpaıtyn aksıomalyq dáldiginde, sózdiń boıaýy men sýrettiń beıneliliginde. Kósem sóz — kósheliden ǵana shyǵady. Ahańnyń sheshendigi — táńiri bergen tabıǵatynan, ananyń sútinen, ákeniń dýaly aýzynan juqqan boıdaǵy qýaty.

Arǵy betten elge jetken kónekóz aqsaqaldardyń aıtýynsha Ahańnyń ákesi aıtýly sheshen, aqylgóı dana, aýmaqty elge bı bolǵan ádil kisi eken. Myń jylqysyn sovettiń kámpeskesine berip, bodaýyna qý janyn saýǵalap shekara asqanmen bóten eldiń pushpaǵyna baryp qondym dep ógeısimepti, aldyna myń jylqy salyp bermese de myńdaǵan tútinniń ardaqtysy atanyp, ıisi qazaq qadyr tutsa kerek. Sýsyz jerge ný bitpeıdi. Kishireıtip aıtsaq, Ahań sol asyldyń synyǵy. Bir Ahań emes, búginde tektimin dep úzeńgi shirep, tebingi jyrtqan bárimiz de babalarymyzdyń arýaǵyna, aǵalarymyzdyń tálimine boryshtymyz. Aldyńǵylardyń jyly bolsa, aıtqany men aıtaryn hatqa túsire almaı ketkeni, Allaǵa shúkir, sonyń esebin toltyryp, eskini jańǵyrtatyn Ahań syqyldy aǵamyzdyń baryna táýbe! Muny biletin jurt osydan 35 jyl buryn elge oralǵan Ahańnyń aýzyna qarasty. Ólmegenimiz, aýyp kelgen aǵaıynnyń biri ǵoı dep oǵan kekireıip qaradyq.

Biz neni bilmedik? Kimdi tanymadyq?

Bir ult bolǵan soń, onyń kórkemsózi shekaraǵa bola arǵy bet, bergi bet bop ekige bólinbese kerek edi. Tarıhy bireý taǵdyry bireý-aq halyqty ekige bólý — bas pen jaqty aıyrǵandaı. Biri sary, biri qara bolǵanmen kók ıtti kóp ıt qaıtse de qýady: bergi bettegi qaq júrekten tıgen oqtyń arǵy bettegi tar qoltyqtan qadalǵan qandy jebeden shyrmasy shamaly. Kórgen qysastyq, shekken qasiret bireý, kór de bizdiki, kómilgen súıek te bizdiki. Sony kórip — bilgen qalamger de bizdiki.

Árıne, biz muny bilgemiz joq. Bilmegen soń asatpaı jatyp quldyq joq dep, tqtas bir óńirdiń zıaly qaýymynyń serkesin kekireıip qaraǵanymyz ras. Elime kelip etekte qaldym demese de Ahańnyń Aqsýatqa baryp 35 jyl jatyp alýynyń bir sebebi osy shyǵar dep oılaımyn. El meniki dep erkin kelgen Ahań bul joly aqjarqyn minezine, qam kóńilin qaljyńmen jyǵatyn qaryspalyǵyna qaramastan, sýǵa qosylǵan sútten de qaımaq bóletin minpazdyǵy, syrlasyp otyryp ta synaı biletin tegine tartqan tákapparlyǵy pendeshiliktiń aldynda eńkeıýge erik bermedi.

Aqsýatqa baryp alyp, aǵaıynnyń as-sýyna meldektep jatqan Ahań joq. Maǵan jazǵan hattarynyń birinde: «Qapızanyń etegine jarmasyp aman-esen júrip jatyrmyn. Qasqa sıyrdyń qaýjaıtyn jem-shóbin jıyp alǵandaı boldym. Endi, Alla jazsa, Almatyǵa baryp birer kún ózińmen birge aýyz shaıqap qaıtsam degen oıym bar» — deıtuǵyn. Eń bolmasa qaljyńdy qaltqysyz qabyldap, ázilińe qos bolatyn janyńa jaqyn qara tappaǵan kezde, onsyz da atadan jalǵyzdyń rýhanı jalǵyzdyǵynan aýyr muń bar ma!..

Arǵy betten tom-tom kitabyn, qorjyn-qorjyn qoljazbasyn arqalap kelmese de tom turmaq tonnadan aýyr qandastarynyń ýaıymyn arqalap qaıtqan jazýshy taǵy da qolyna qalam aldy. Jurt sıaqty jaǵalasyp astanada júrse, múmkin, solardyń birazy kitap sóresinde turatyn ba edi. Anda-sanda bir soqqan aǵamyzǵa: mynaý kóneleý dúnıeniń kónerińkirep ketken taqyryby eken, myna bir keıipkeriń kámánózimge syımaıtyn kúdiktileý paqyry eken, sosıaldy realızmniń órisinde joq, óresi búgingi kúnge jetpeı jatyr dep záýimen aıtqan aqylymyzdan soń teń súıretip kelgen aǵamyz teben júzindeı ǵana kitapshasyn myqynyna qystyryp qaıtyp júrdi. Baıaǵyńdy da, baǵy zamanyńdy da qoıa turyp, myna bizshe jaz dep te aqyl úırettik. Sonda Ahańa neni jazdyrmaq edik? Ahań neni jazar edi?..

... «Jaıaý-jalpy Qytaı jerine jetkende jan ashıtyn jaqyn taba almaı ólip bara jatqan soń qalmaq, qytaılarǵa bala-shaǵalaryn sata bastady. Adam bazary ashylyp, balanyń quny bir shelek bıdaıǵa shyqty. Boı jetkem qyzdaryn, jas kelinshekterin qany qara qalmaqtar qatyndanyp ketti. Týǵan jer, ósken el, keshegi bastan keshken qyzyq dáýren kózderinen bulbul ushty. Myńdy aıdap, júzdi sapyryp shalqyǵan baılar bir úzim nanǵa zar boldy. Baqytsyz sorlylardyń muń-zaryn, kóz jasyn estir qulaq, kórer kóz bolmady. Atadan ul, anadan qyz, jardan jar aıryldy. Júrek qanǵa, kóz jasqa toldy. Sanaly Alash! Atqa mingen azamat! Senderge el kerek, jurt kerek bolsa, basshylyq qylyp, alashty aman saqtaýdyń qamyna kirisińder!». Mirjaqyp Dýlatuly. «Alashqa».

Bul 1916 jylǵy beriden sanaǵanda aýyp ketken 300 myń tútinniń taǵdyry. Otyzynshy jyldary kómýsiz qalǵan úsh mıllıondy esepke almaǵanda qansha tútin aýdy eken? Sanasań da, sanamasań da báriniń taǵdyry bir. Bizdiń qolymyz jetpegen Álıhan men Ahmetti, Júsipbek pen Mirjaqypty, Maǵjan men Shákárimdi bizden buryn oqyp, jattap ósken Ahmet Júnisuly osyny jazar ma edi? Álde qazaǵynyń qasireti men zar-muńyn umytyp, taǵy da sovet ókimetin, kompartıany, otarshyl ımperıany madaqtar ma edi? Jetpis jyl boıy marapattaǵandar Ahańsyz da jetkilikti edi ǵoı. Qaqyryqqa túkirik qosqysy kelmegen aǵamyzdyń Aqsýatqa baryp 35 jyl jatyp alǵanynyń taǵy bir sebebi osy ǵoı dep oılaımyn.

Ádiptiń astynan ábestik izdeıtin senzýranyń suǵanaq kózin Ahań jaqsy biledi. Ultym degenniń urtyn kóseýmen jyrtqan totalıtardyń tártiptiń, uly derjavalyq esýastyqtyń qulaq estimegen sadızmi de oǵan ábden tanys. Ultshyl degen en-tańbamen zıaly qaýymnan atylmaq bolǵan on adamynyń tiziminde Ahań aldyńǵy qatarynda da turǵan.

Jaqsy joǵalyp tabylsa, jaman súıinshige de jaramaıdy dep Ahańnyń ózi aıtpaqshy, jarapazanshyǵa da jalǵyz atyn syılaǵan qaıran qazaq jamanyn da qurbandyqqa qımaǵan. Ahań búgin aman júrse — aǵaıyn men alashtyń qorǵan bolǵan qyly qanatynyń arqasy. 38 jyl boıy túrme men lagerden shyqpaı jatqan Qajyqumar Ahańmen ónerge qatar kelip, bir eldiń betke ustary atanǵan egizdiń syńaryndaı jandar edi. Sol Qajekeń Ahań sońǵy bir saparynda izdep baryp júzdeskende: «Iapyraı, seniń ketip qalǵanyń maǵan qıyn boldy-aý, al lagerde de ómir bar eken, sen de otyǵyp ketetin ediń ǵoı» — dep ázil-shyny aralas ókinse kerek. Ahańdy el bolyp bermen qaraı attandyryp salmaǵanda onyń dáp búgingi 70 jyldyq toıyn qaı jerde, kimder toılap jatar edi?..

Árıne, munyń bárin biz bilgemiz joq. Bilmegen soń aqysynyń súıinshisine jaramaıtyn janymyz da oǵan da kekireıip qarady... Onyń esesine Ahań bizdi jatqa biletin. Eldiń de, enekemniń de shyrqyn buzbaı, partıanyń da tynyshtyǵyna tıispeı, ózi razy bolmasa da jurtty súısindirgen áńgime, povesterin anda-sanda jylt etkizip qoıyp etnografıalyq tutas dúnıeni jazýǵa kiristi. Árıne, bul syrt qaraǵanda. Áıtpese bul eńbek tek ekzotıka, eklektıka úshin jazylǵan jadaǵaı nárse emes, halqymyzdyń san ǵasyrdan bergi qalyptasqan salt-dástúriniń, rýhanı mádenıetimizdiń tarıhy. Estýimshe, «Fánıden baqıǵa deıin» aǵylshyn tiline aýdarylyp, joǵarǵy oqý oryndaryna oqý quraly retinde usynylyp otyrǵan kórinedi. Qazaq Ahmetti oqymaǵandar, Alla jazsa, shet elge shyǵa qalsa aǵylshyn Ahmetti orysshaǵa ózi aýdaryp oqıtyn bolar...

Arǵy bettiń de, bergi bettiń de tragedıasyn qamtyǵan tarıhı romannyń birinshi kitaby bitti. Tek Alla jar bolyp Ahańa densaýlyq bersin delik, buıyrtsa ony da oqyrmyz.

Men alǵash kórgende Ahań alqara kók edi, búginde aqseleý tartty. Bıik taýdyń basynda qashanda qar jatatyn. Ahań óz bıigine shyqqan adam. Bir kórseń — jezdeńdeı qaljyńbas, birde zamandastaı ázilqoı, ákeńdeı aqylgóı Ahań, áıteýir maǵan baıaǵydan bir kórpeniń astynda jatqan baýyrymdaı kórinedi de turady. Biraq, bir bólektigi bar. Ol Ahańnyń qazaqtyń jeti júz jazýshysynyń bir de birine uqsamaıtyn qalamynyń ereksheliginde ǵana emes. Qazaqtyń búgingi zıalysy órteńnen keıingi shyqqan kókjelek. Onyń osaldyǵy da, ospadarlyǵy jastyǵynan. Artyn kórmegen, aldy bulyńǵyr. Aldyńǵy tolqyn qazaǵym dep qan jutyp, zaman qıanatynan otalyp ketti. Ahań maǵan taǵdyrymen de, talantymen de baqıdan fánıge qaıtyp kelgen, men kórmegen aǵalarymnyń kózindeı kórinedi de turady. Óner qaıratkeri retinde ol ótkenniń jalǵasy, búginniń ýaıymy, bolashaqtyń úmitindeı aıaýly turǵan...

... Men irgede otyrsam da Aqsýatty túńǵysh ret kórdim. Qazaq qashannan beri jer jánnatyn Aqsý, Aqsýat dep ataǵan edi. Aqsýat jan-jaǵyn taý qorshaǵan kóz jetpeıtin keń jazyq eken. Júnistiń myń jylqysy turmaq, ár qazaq bári at mingende mıllıon qazaq, mıllıon jylqy syıǵandaı. Taýlary bir qarasań ejelgi jaýdan qorǵan bolǵan qazaqtyń qamalyndaı: qyrannyń shańqyly qylyshtyń shartylyndaı jańǵyryǵyp, Qabanbaı men Aqtaılaqty, Aqtanberdi men Baraqty eske salady. Endi bir qarasań qýarǵan órkeshteri qańsyp qalǵan qý bastyń yrsıǵan azý tisindeı úreı laq, ary qosh pen beri kóshtiń zamanynda attyń tuıaǵy, adamnyń tabanynan tozyp, taıǵanaq bop qalǵan tas qaıraq. Keń jazyq — kóship ketken eldiń sary jurtyndaı keshegi sary ýaıymdy eske salyp munartyp jatyr. Meniń kóz aldyma júk ústinde jaýtańdap ketken úsh jasar bala elestep edi... Sol shirkin Aqsýattyń bosaǵasyn taǵy bir attaǵanda aǵaıyn jıylyp jetpistegi jasamysty emes, jeti jasar baladaı alaqanǵa kóterip aldy. Baıanaýylǵa baryp qaıtqanda Ramazan kózine jas alyp: «Áı, Qalıhan, el jaman emes eken, biz jaman ekenbiz!» — dep edi. Ahańnyń Aqsýatqa baryp 35 jyl jatyp alǵanynyń taǵy bir sebebin sonda túsindim. Aǵaıynmen qaýyshyp, áýlıe-ánbıelerdiń zıratyna táý etip júrgende: mynaý bizdiń kókteýimiz, anaý bizdiń jaılaýymyz, sonaý bizdiń kúzdeýimiz, mynaý qystaýymyz edi dep aǵa, jeńgem jerge talasqanda kóńilime bir qýanysh, bir qaıaý túsip edi. Atamekendi qaıtadan kesip-piship saýdaǵa salyp, qara ormannyń naǵyz qorasy qaǵajý kóre bastaǵan mynaý naryqtyń zamanynda, el meniki, jer meniki degen senimdi uıalatpasaq keıingi urpaqtyń patrıottyq sezimin óshirip alýymyz da múmkin-aý...

... Bir jyly aǵamyz qatty aýyryp, maqshardan keıin qaıtqanda onyń shybyn janyn Alladan surap alǵan Aqsýattyń jurty men aǵaıyn, onan soń jeńgemiz Qapıza edi. Qashanda ázili taýsylmaıtyn aǵamyz birde:

— Áı, osy jurt pysyq-eı, biz bir jaýlyqtyń sońynan salaqtap qalmaı júrgende, bular úshten, tórtten qatyn alady, eı!» — dedi.

— Jurttyń qatyndary meniń jeńgemdeı bolsa úshten, tórtten qatyn alyp azaby ne! — dedim men.

— Nemene, seniń jeńgeńniń balaǵy bal, aıaǵy tórteý, qoly segiz be? — dep qoımady.

— Jurttyń qatyndary qatyn da, meniń jeńgem kisi ǵoı! — dep qaıtaryp tastap edim, aǵamyz moıyndaǵandaı máz bolyp kúldi.

Jurttyń qatyndaryn kemitkenim emes, jeńgemniń artyqshylyǵyn, adamgershilikke aldynan adam ozdyrmaıtynyn aıtqanym edi. Shónshiktiń qara shańyraǵyna on tórt jasynda kelin bop túsken sol jeńgem qarqaradaı bolyp búgin aǵamyzdyń artyn baǵyp oshaǵynda otyr.

Allanyń rahymy jaýsa pendesinen aıaıtyny joq: aǵamyzdyń aldyn kisápirlik kespese eken, ǵumyry baqytty da uzaq bolyp, jibekteı jeńgemniń jaǵy túskenshe jesirligin kúni basyna kelmese eken dep tilegen edim, amal qansha, ol jaqta da jaqsy adam defısıt kórinedi, jetpis úshke qaraǵan múshel jasynda asyǵys baqıǵa attanyp ketti.

---