InfoHub Logo

Jaılaýy kelisip beıǵam jatqan bala batyr Bıdastyń Maıtaban qolbasshy bastaǵan sarbazdarmen Asatalasat atty Kúlegesh ajdahaǵa ne sebepti attanǵany jaıly

(Ertegi-povest

Ertegi aıtarlyqtaı tym ertede de bolmaǵan.

Oqıǵa ádettegi ertegilerdegideı baıaǵyda emes, amerı­kalyq oqýshy qyz Samantanyń bizge keletin jyly, kıiktiń quralaıyn shomyldyratyn aıy, demek, bala­qandar van­nasy kezeńinde, al esepke salǵanda, mamyrdyń dál on segizi kúni tańerteń saǵat jetiden otyz eki mınýt ótkende bastalyp, ajdahanyń qytyǵy keletin kezinen eseptemeı-aq, ózińniń de kóziń jeter, sabalaq Sarbastyń qolynda saǵaty bolǵan, al amal ne, dál sol sátte batyrlardyń múlde saǵatqa qararlyq murshasy bolǵan joq, Bıdas batyr, Sarbas sabalaq, jaıbasar Maıtaban, áje, Suń­qar men sulý Sýyrdyń Betpaqdalaǵa ǵajap jeńispen salǵa minip oralǵanynan bastap-aq esepke tartatyn bolsaq, shilińgir shildeniń jıyrma tórtinde, túski saǵat on ekiden jeti mınýt ketken kezde bitedi. Aıtyp otyrǵan sońǵy merzimimizde ınedeı de qate joq. Óıtkeni osy ertegini oqyp shyqsań boldy, óziń de ony jaqsy túsinetin bolasyń. Sol mınýt­ty búkil el bolyp, jan-janýar, haıýanattar men ań-qus, ósimdikterdiń bárin qosqanda, qysqasy, ne kerek, jerdiń asty-ústindegi tirshilik ataýly túgeldeı taǵattary taýsyla kútken. Sarǵaıyp kútken ýaqytty jurt qalaı umytýshy edi? Sonymen oqıǵanyń basynan bastaıyq... Al, oqýshym, jep otyrǵan nanyńdy bylaı qoıa tur...

 Betpaqdalaǵa aldymen temir adamdardyń, sodan keıin Asatalasattyń kelýi. Jalǵyz Quralaı

Betpaqdalany ana-kıik mekendeıtin edi. Qysta júni appaq, al jazda qońyr tartatyndyqtan, jurt ony Jezkıik dep atap ketken bolatyn. Jezkıiktiń anasy, apasy, sińlisi, balalary, balalarynyń ákesi, jezdesi, bólesi, atasy men ájesi, úıirlesteri, kórshi-qolańy, ne kerek, dalanyń sánin keltirip júretin kóp áýletteri bar bolatyn. Áýletteriniń barlyǵy bas qosyp, bir tabyn bolyp Betpaqdalada emin-erkin ómir súrip júrgen edi. Shóptiń shúıginin jep, bulaqtyń móldirinen iship, taqyrlarda aýnap-qýnap, súzisetin kezde súzisip, úıezdeıtin kezde úıezdep, aıtatyn nesi bar, «qoı!» deıtin qoja, «áı!» deıtin áje joq, beıǵam da emin-erkin ǵumyr keship jatqan-dy. Osylaı mamyrajaı ǵumyr keship júrgen kezderinde temir myltyǵy, temir dońǵalaqty mashınalary, temir júrekteri bar temir adamdar kelip, oı, aıtary joq, bulardy alaǵaı da bulaǵaı qýǵyn-súrginge salǵan. Betpaqdalanyń aq shańdaǵyn shyǵaryp, olaı da qýǵan, bulaı da qýǵan. Temir adamdar kózge túrtse kórgisiz tastaı qarańǵy tún ortasynda bular ómir baqı kórmegen de bilmegen jarqyraǵan ot shashyp, kózderin sol jaryqqa shaǵylystyryp aldaǵan. Sol temir kisiler bunyń jaraqattanyp qalǵan apa, sińlisi, balalary, balalarynyń ákesi, aǵaıyn-týma, aýyldas, kórshi-qolańy bar, qoıshy, áıteýir, kóptegen týma-týys, aǵaıyn-jekjattaryn temir mashınanyń jáshigine salyp, Jezkıiktiń aıaǵy jetpeıtin bir jaqqa alyp ketken edi. Sol ketkennen kıiktiń birde-bireýinen ne hat, ne habar joq, telegramma da joq. Áıteýir, izim-qaıym. Sodan Jezkıik bolsa, saldyraǵan ylǵı temir pálelerden qashyp, betiniń aýǵan jaǵyna — Betpaqdalanyń bir túkpirine laǵyp ketken bolatyn. Búkil Betpaqdalada jalǵyzdan-jalǵyz qalǵan. Balalary da joq, balalarynyń ákeleri de joq. Eshkim joq. Jezkıik mańyrap, botadaı bozdap júrip, dalany olaı da kezdi, bulaı da kezdi, biraq eshkimdi de taba almady. Sonan kúz, kúzden keıin qys bolǵan. Qysta qalyń qar túsip, onan keıin qar aralas jańbyr jaýdy. Shóptiń bári bolsyn, bolmasyn muzdyń astynda, Jezkıik tońyp, qarny ashty. Sonda da kindik qany tamǵan jerin tastap esh jaqqa ketpedi. Onyń ústine alysqa jol bastaıtyn balalarynyń qoshqar tumsyq, aı múıiz ákesi taǵy joq. Jalǵyzdan jalǵyz beıtanys jaqqa sapar shege almaı, Betpaqdalada qystaı bergen edi. Sekseýil men dúzgenniń tomaryn kemirip, qar jastanyp, muz jalap, áıteýir, kún ótkizgen.

Jezkıikten ál ketip, ábden qaljyraǵan kezde qaıtadan kók­tem shyqqan. Qaryndary qabysyp, qabyrǵalary saı-saı bolyp, tirsegi maıysyp qalǵan Jezkıikke kóktem shyqqan soń birte-birte ál ene bergen. Bir kúni sýyldaǵan aq seleýdiń túbinde shýaqtap maýjyrap jatqan kezinde ishi búlk ete qaldy. Jezkıik eleń ete tústi, ishi taǵy da búlk ete qaldy. Sonda Jezkıik júregi alyp-ushyp, jer-kókke syımaı qýanyp ketti. Qýanyp ketti de, búkil Betpaqdalaǵa: «Jarandar-aý, jalǵyz kıikten urpaq qalatyn boldy! Meniń bópem bar! Bópem! Sary dalada kıikter saıran salatyn bolady áli! Shúıinshi! Qýanyńdar, tirshilik ataýly! Kıikter áli dalanyń sánin keltiretin bolady! Shúıinshi! Alaqaı! Alaqaı!» — dep jar salǵysy kelip tura shabady. Tap sol kezde ishindegi bópesi:

— Apataı, qatty júgirmeshi. Meniń tula boıym aýyryp qala­dy, — deıdi. Sonan Jezkıik bópesiniń aıtqanyna qulaq asyp, qat­ty júgirgen joq. Jaımenen turyp, jaımenen jaıylyp, jaı­menen ǵana jatatyn boldy.

Bir kúni bópesi:

— Apataı, meniń jaryq dúnıege shyǵyp, seniń izińe erip asyr sal­ǵym keledi. Dalanyń qandaı ekendigin kórgim keledi, — dedi.

 Sonda apasy oǵan:

— Balam, asyǵýǵa bolmaıdy. Mamyrdyń on altysy bolsyn. Dál sol kúni kóresiń jaryq dúnıeni. Sen dúnıege kelgen soń, eki kún­­­nen keıin kókten nur jaýady. Ol sen tárizdi balalardy shomyl­dy­­rýǵa arnaıy jaýatyn nur, balapandardyń vanasy. Sen shomyl­ma­­ǵan saltaq-saltaq kúıińde Betpaqdalada qalaı júresiń? Uıat emes pe? — dedi.

— Ne, jýynbasa bolmaı ma? — dedi apasynyń ishinde jatqan ańqaý bópesi.

— Bolmaıdy. Saltaq-saltaq bolyp júrý — jurttan uıat. Óıtip kıik atyn masqara etetin jaǵdaıym joq, balam. Shyda, — dedi apasy. — Kıik degen qashanda muntazdaı tap-taza bolyp júrýi kerek. Áıtpese ol qaıdan kıik bolýshy edi.

Sonda bópesi:

— Jaraıdy, onda, — dep kelisti.

Bópesiniń jaryq dúnıege keletin merzimi jaqyndaǵan soń, Jezkıik adam aıaǵy baspaıtyn qıanǵa, tek seleýleri sýyldap, jýsan ıisi burqyraǵan typ-tynysh alys túkpirge ketip qaldy. Sol mejeli jerine sharshap-shaldyǵyp jetken kúni Jezkıik qalyń jýsannyń arasynda tumsyǵyn baýyryna tyǵyp, bópesiniń búlkildegenin qyzyqtap, álsin-álsin oıanyp, shala-sharpy kóz shyrymyn alyp shyqty. Erteńine tursa bar ǵoı... Erteńine...

...Qysqartyp aıtqanda, mynadaı sumdyq oqıǵa boldy. Aldymen tóbe quıqany shymyrlatatyn qatty ysqyryq estildi. Sonan keıin kúnniń kózin qap-qara bult jaýyp, aınalanyń barlyǵy tastaı túnek boldy. Qara túnekte alasapyran daýyl soqty. Jer solqyldap, teńselip aıaq astynda turmaı ketti. Aspanda jarq-jurq naızaǵaı oınady. Bul ne deısiń ǵoı endi, jep otyrǵan nanyn bylaı qoıyp, ertegi oqyp otyrǵan oqýshym. Bul ma? Bul...

...Aıtatyn nesi bar, bul sý ishýge kele jatqan Asatalasat degen ajdaha bolatyn. Ózi sumdyq ashqaraq. Týý boıyna «Asat!» dep aýzyn ashypty. Anasy daıyndap qoıǵan qyryq qunan qoıdy asatypty, oǵan toımapty, otyz ógizdi asatypty — toımapty. Ózine daıyndap qoıǵan báteńkesin, shulǵaýyn, jórgek pen jaıalyǵyn, tipti túbegine deıin asatyp jibergen eken, olarǵa da toımaı: «Asat!» — dep taǵy da aýzyn arandaı ashypty. Sonda Kúldikómesh Kúlegesh degen ájesi basyn shaıqap: «Bolmady. Bolmady. Shy­raǵym-aı, túriń jaman eken, keleshegiń ońsa bolar edi», — dep tań­daıyn qaqqan eken. Erteńine aǵasyn, bir apta ótken soń ákesin, bir aıdan keıin óziniń tańdaıyn qaǵyp, basyn shaıqap otyrǵan ájesin kómeıine tastap jibergen jalmaýyzdyń naǵyz ózi bolatyn. Tamaqty kóp jeıdi, sodan keıin tańdaıy keýip shóldeıdi. Budan eki aı buryn Kók teńizdi simirip saldy — qanǵan joq. Búgin súıretilip, tanaýy shýyldap Betpaqdaladaǵy Kókshýlan teńizdiń sýyn ishýge kele jatqan beti bolatyn. Manaǵy shýyl — sol. Aıtatyny tek «Asat!», júrgen jeri tek alasapyran alasat bolǵan soń, Asatalasat atanyp ketken.

Eshteńe túsinbegen Jezkıik baıaǵydaı temir bireýler kelip qalǵan eken dep, taǵy da bezip qasha jóneldi. Zymyrap otyryp tereń saıǵa túsip ketti de, aıaqtary ábden yrqyna kónbeı dirildep, ál-dármeni sarqylyp, ókpesi óshken soń ǵana amalsyzdan buǵyp jatyp qaldy.

Alapat daýyldan ósimdik ataýly bastaryn kótere almaı, jermen-jeksen bolyp jabysty da qaldy. Sekseýil, dúzgen ataýly túbirinen qoparylyp, ajdahanyń aýzyna qaraı qańbaq bolyp usha jóneldi.

Ózender ádettegideı Arqaǵa qaraı aǵyp jatqan aǵysyn tas­tap, astań da kesteń teris — órge qaraı saryldady. Bul ne deısiń ǵoı taǵy da, nanyn jemeı, aýzyn ashyp otyrǵan oqýshym. Bul Betpaqdaladaǵy Kókshýlan teńizin lebimen tartyp bir urtyna tastaı salǵan Asatalasat ajdahanyń álegi. Ajdaha sýdy urttap aldy da:

— Mynaýyń azǵantaı eken ǵoı. Buǵan da shólim qanbaıtyn bol­dy-aý, túge, — dep ezýin jalap, tańdaıyn taq-taq etkizdi. Tań­da­ıyn taq-taq etkizgende naızaǵaı oınap, kún kúrkiregendeı boldy. Jer qasqyr kórgen laqtaı diril qaqty.

Sonan keıin moınyn sozyp jiberip, Qoǵaly ózendi, Qoǵaly ózen­nen keıin Darqan darıany, Darqan darıadan keıin Myńbulaqty kezek-kezek simirip-simirip saldy. Simirip saldy da, jan-jaǵyna qarady. Endi ishetin sý taba almaı, tańdaıyn taǵy da qaǵyp, eki ezýin jalady.

— Ý... ý... ýf! Áli shólim qanatyn emes qoı,— dep aspanǵa qarady. Jeti kózi bar bolatyn. Bir kózi qara bultqa, bir kózi ala bult­qa, bir kózi qazbaýyr bultqa, bir kózi sharby bultqa, bir kózi aqsha bultqa, bir kózi shýda bultqa, endi bir kózi túıemoıyn bultqa tústi.

«Ý... ý... ýf! Ý... ý... ýf! Ý... ý... ýf!» dep, jeti bultty da kezek-kezegimen juta saldy. Juta salyp tamsanyp jan-jaǵyna taǵy da qarady. Endi jutatyn eshteńe tappaǵan soń ashýlanyp, eki taýdyń arǵy jaǵynda kórinbeı jatqan quıryǵyn bulǵap tastap keri buryldy da, qarnyn súıretip kete bardy. Sol kezde quıryǵy qaǵyp ketken Jetiqaraqshy shoq juldyzy bozdaǵan kúıleri jerge saý ete tústi.

Aspannyń asty, jerdiń ústinde bir tamshy sý qalmady. Ósimdik ataýly qýrap, sola bastady, jan-janýar ataýlynyń tańdaılary keýip, aýyzdaryn baqadaı ashty.

Budan eki kún buryn tereń saıda aıy, kúni tolyp dúnıege kelgen Jezkıiktiń bópesi — Quralaıdy anasy nurdyń sýyna shomyldyraıyn dese, kókten bir tamshy sý tambaı qoıdy. Sardalada asyr salyp oınaıyn dese, bópesiniń ústi saltaq-saltaq. Dalada saltaq-saltaq bolyp júrý uıat. Quralaı shomylmaǵan soń boıyn kótere almaı sol jerde jatyp qaldy. Jezkıik bolsa jyl saıyn tap osy kúnderi jaýatyn nur sýyn ári kútti, beri kútti, bolmaǵan soń Quralaıdy shomyldyratyn bir sháýgim sý izdep basynyń aýǵan jaǵyna laǵyp ketti.

Suńqar. Jeti kózdi jalmaýyz

Osy ushy-qıyry joq Betpaqdala dep atalatyn shetsiz de shek­siz dalada Suńqar mekendeıtin. Suńqardyń ata-babasy, ata-­baba­larynyń babalaryna deıin osy dalada týyp, órken jaıyp ósken-di. Sondyqtan da ol ushqyr bolǵanmen, ata-babasynyń mekenjaıyn tastap eshqaıda ketpeıtin. Atam zamannan eshkimge táýelsiz, zeńgir kóktiń asty, sary dalanyń ústinde emin-erkin ómir keship kele jatqandyqtan ór de tákappar bolatyn. Ústin ál­sin-álsin sylap-sıpap, qoly sál bosasa boldy, qaýyrsyndaryn tarap otyrady. Qomaǵaı da emes, azǵantaı asty qanaǵat tutady. Tazqara tárizdi óleksege de úıirsektigi joq edi. Onyń eń bir ba­qytty sáti — kókke shyǵyp alyp, aspaı-saspaı sabyrmen samǵap qalyqtap júrip, jerdegi tirshilikti jaıbaraqat barlaý bolatyn. Sol samǵaǵan sátterinde sary dalanyń tósinde josyp júrgen kıikterdi, shalqasynan túsip uıyqtap jatqan dáý balany, qanat­tary dirildep, kómeıi búlkil qaǵyp án salyp turǵan Boztorǵaı­dy, ininiń aýzynda jan-jaǵyna jalt-jult qarap tip-tik shanshylyp turǵan boıjetken sulý Sýyrdy, áldeqandaı shóptiń synyǵyn súırep bara jatqan qumyrsqany ap-anyq kóretin. Kóretin de, osy bir qaınaǵan tirshiliktiń ásem jarasymdylyǵynan toıat taýyp, ári qaraı sabyrmen samǵaı berýshi edi.

Búgin Suńqardyń ǵumyryndaǵy esitpegen erekshe kún bol­ǵan-dy. Dalada aqyrzamannyń qalaı ornaǵanyn óz kózimen kórdi. Kórdi de, ishegin tartyp, jaǵasyn ustady, tuńǵysh ret tula boıyn qorqynysh bıledi.

Sol kezde Suńqar ádettegisindeı shyrqaý kókke shyǵandap shy­ǵyp alyp, jaıbaraqat samǵap serýendep júrgen-di. Kenet oń­tústik jaqtan kúnge shaǵylysyp jarq-jurq etip jyljı aǵyp kele jatqan ózendi kózi shaldy. «Buryn bundaı ózen joq edi ǵoı?» dep tańyrqady da qanattaryn qaǵyp-qaǵyp jiberip, solaı qaraı yǵysty. Jaqyndap kelgende bildi, jaltyraǵan ózen emes, jota­lanǵan tiri taý eken. Sasyq ıis álemdi úıitip, Suńqardyń ókpesin qapty. Sol tiri sasyq taý ıreleńdep Betpaqdalaǵa enteleı enip keledi. Sap-sary terisi maılap qoıǵandaı, kúnge shaǵylysyp jarq-jurq etedi. Jyljyp ótken izi keń arna, tereń or bolyp qalyp barady. Basy dalaǵa tolyq endi, quıryǵy áli kóriner emes. Álgi tiri maqulyq keldi de: «Tańdaıym keýip qaldy-aý», — dep, aýzyn arandaı ashyp jibergende, ústińgi erni bulttardyń arasyna sińip ketti. Betpaqdalanyń mańdaıyna bitken jalǵyz Kókshýlan teńizdiń jaǵasyna jaqyn kelip, álgi jer jahanǵa syımaı turǵan basyn sýǵa malyp jiberip, teńizdi «ý... ý... ýf!» dep urttaı saldy. Urttaı saldy da: «Mynaýyń azǵantaı eken ǵoı. Buǵan da shólim qanbaıtyn boldy-aý, túge», — dep basyn shaıqap-shaıqap tastady. Sonan keıin moınyn sozyp jiberip, Qoǵaly ózendi, Qoǵaly ózennen keıin Darqan darıany, Darqan darıadan keıin Myńbulaqty kezek-kezek simirip-simirip saldy. Simirip salyp, jan-jaǵyna qarap edi, endi ishetin sý taba almaı tańdaıyn taq-taq qaqty. Tańdaıyn taq-taq qaqqan kezde kún kúrkiregendeı, jer silkingendeı boldy. Eki ezýin jalady. Eki ezýin jalap turyp: «Ý... ý... ýf! Áli shólim qanatyn emes qoı», — dep aspanǵa qarady. Jeti kózi bar eken. Bir kózi qara bultqa, bir kózi ala bultqa, bir kózi qazbaýyr bultqa, bir kózi sharby bultqa, bir kózi aqsha bultqa, bir kózi shýda bultqa, endi bir kózi túıemoıyn bultqa tústi. «Ý... ý... ýf! Ý... ý... ýf! Ý... ý... ýf!» dep jeti bultty da kezek-kezegimen juta saldy. Juta salyp tamsanyp, jan-jaǵyna taǵy qaranyp edi, endi jutatyn eshteńe tappaǵan soń ashýlanyp, kórinbeı jatqan quıryǵyn bulǵap tastap, keri buryldy da, qarnyn súıretip kete bardy. Quıryǵy qaǵyp ketken Jetiqaraqshy shoq juldyzy saý etip jerge tústi. Muny kórip turǵan Suńqar yshqynyp jeti qat kóktiń alys túkpirine súńgip ketpegende, bul kúnderi álgi tiri taýdyń ishinde typyrlap jatqan bolar edi. Shamaly typyrlap jatqan soń ony ajdahanyń shoıyn eritetin domna peshindeı janyp turǵan asqazany qorytyp jiberer edi, árıne. Bizdiń baǵymyzǵa olaı bolmady. Olaı bolmaǵan sebebi, Suńqar serippedeı qanat­taryn qatty-qatty sermep, atqan oqtaı zýlaǵan kúıi kókke sińip ketken-di. Sol jaqta qalyqtap júrip kózin jumyp, basyn shaı­qady. Júregi dúrs te dúrs soǵyp tur edi. Ishegin tartyp, jaǵasyn ustady. Tańdanǵany sondaı:

— Oı, jalmaýyz! Osy ǵumyrymda bundaı jalmaýyzdy kórsem bar ǵoı, kózim shyqsyn, — dep tańdaıyn qaǵyp, basyn shaıqady.

Sasyq meshkeı taýdyń myna qomaǵaılyǵynan Suńqardyń júregi aınyp ketti. Dala bolsa týlaq súıretkendeı — óń de, tús te joq, qaqyrap qala bardy.

Jahanda jalǵyz jumyrtqa

Sardalada emin-erkin ushyp-qonyp júrgen Jezkıiktiń kór­shisi Boztorǵaıda da eshqandaı alań bolmaıtyn. Tamaǵy toq edi, ýaıymy joq edi. Jemsaýyn toltyryp alyp, emin-erkin ánin shyr­qap alańsyz júrgen-tuǵyn. Onyń ústine búgin qýanyshqa ke­nelgen. Qýanyshqa keneletin sebebi, alty birdeı jumyrtqaly bolǵan. Jumyrtqalary kódeniń túbindegi astyna mamyq tóselgen jup-jumsaq uıanyń ishinde áp-ádemi bolyp, kózdiń jaýyn alyp, samsap jatyr. Boztorǵaıdyń shattanatyn sebebi, jaqyn kúnderde osy jumyrtqalardan ózinen aýmaıtyn birneshe shaqalaq balapan shyqpaqshy. Sary dalada quıtaqandaı torǵaılar ne bitiredi deısiz ǵoı. Onyń máni mynada. Maýjyrap tátti uıqyǵa shomǵan tym-tyrys dalada simerlenip tań bilinbekshi. Sonda boztorǵaılar óz jumystaryna kirispekshi. Jurttyń bárinen buryn turyp, kókke kóterilip alyp, shyrqaı jóneledi. Dalada jan-janýardy oıatatyn gýdok ta, radıo da, saǵat ta, teledıdar da joq ekendigin balalardyń bári biledi. Eger Boztorǵaı oıatpasa, jurttyń bári de jumystarynan qalyp qoıady, bastary iskenshe uıyqtaı-uıyqtaı, ábden jalqaý bolyp ketedi. Boztorǵaıdyń shyrylyn estise boldy: «Oh, tań atyp kele jatyr eken ǵoı», — dep dúr silkinip alady da, árkim óz jumysyna ketedi. Máselen, buldyryq maıda tas terip, jemsaýyn bultıtyp toltyryp alýǵa attanady, torala qaz balapandaryna balaýsa shóp julyp berýge kirisedi, qumyrsqalar kózderin ýqalap ıleýlerinen shyǵady da, keshegi soqpaqtaryna túsip, shubyra jóneledi. Taǵysyn taǵydaı.

Eger boztorǵaılar kóp bolyp jan-jaqtan shyrqaı jónelgen bolsa, dala degenińizdiń o sheti men bu sheti birdeı kúmbirlep saırap ketpeı me? Ǵajap! Búkil dala ánge kenelip, endi-endi bozamyqtanyp, altyn nurǵa malynyp kúmbirlep turǵanda, záre-quty qalmaı jer astyna tyǵyla túsetin kórtyshqannan basqa kim uıyqtap qalýshy edi?

Jýyq arada bul alty jumyrtqadan shyqpaqshy qyzylshaqa alty balapan kúzge qaraı kádýilgi Boztorǵaı bolmaqshy. Bir boztorǵaıǵa taǵy da alty boztorǵaı qosylyp saıraǵanda, dalanyń qalaı ánge tolyp ketetinin kóz aldyńa elestetip, qulaǵyńdy tosyp kórshi óziń. Estidiń be? Ádemi emes pe? Qandaı ǵajaıyp deseıshi! Aıtary joq ǵajap sımfonıa! Bunyń perzentteri dalanyń búkil tirshiligine sán beretin bolǵandyqtan, ana Boztorǵaı qýanbaǵanda, kim qýanady? Áne, Boztorǵaıdyń júregi alyp-ushyp tynym tappaı saırap júrgeni sol.

Boztorǵaı uıyqtap qalsa bitti, daladaǵy tirshilik ataýly da túp-túgel toqtaıdy. Óıtkeni eshkim de ýaqtysynda oıanbaı qalady. Dalany tań qylań bere dúr silkindirý tek qana boztorǵaıdyń mindeti. Sol paryzyn ábden túsinip, mashyqtanyp alǵan Boztorǵaı atam zamannan beri birde-bir ret uıyqtap qalǵan emes. Eger dalada boztorǵaı kóp bolyp, olardyń barlyǵy da erteńgisin turyp, jappaı saıraıtyn bolsa, árıne, eshkim de jumysynan qalmaıdy. Al eger eshkim jumysynan qalmasa, jurttyń bári de mamyrajaı, jegen — toq, ishken — qanyq. Dala degeniń mamyr meıramyndaı qulpyryp turady. Úlkenderdiń «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan zaman ornady» deıtini, áne, sol. Esimizde saqtaý úshin: «Qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan zaman» dep bólek jazyp qoıalyq. Yjdahatty balaǵa ne turady — jattaıdy da alady.

Kúni erteń alty birdeı boztorǵaı shyǵatynyn, alty birdeı boztorǵaıdyń dalany kúmbirletip jiberetinin oılaǵan ana Boztorǵaı kókke shyǵyp alyp, kómeıi ashyp, jaǵy talǵansha saı­raı berdi, saıraı berdi. Shópter oıanyp bastaryn kóterdi, qu­myrsqalar ıleýlerinen shyǵyp kerilip aldy da, jumystaryna ketti, neshe túrli kóbelekter qalbań-qulbań gúl aralap, nár jı­naýǵa kiristi, jylqylar qyl quıryqtaryn sýyldatyp bulǵap tastap, óriske bet aldy. Qulynshaqtar «Alaqaılap!» tu­ra shapty. Bári, bári oıandy. Jurtty túgel oıatyp, isin bitirgen Boz­torǵaı kóńili jaılanyp, balapandarynyń jaryq dúnıege tez shyǵýy úshin uıasyna qonyp, taǵy da jumyrtqalaryn baýyryna basýǵa kiristi. Jumyrtqalardyń ishinen shıqyldaǵan náp-názik ún qulaǵyna keldi. Sol úndi estigende Boztorǵaıdyń júregi burynǵydan da beter alyp-ushty.

Osy kezde ǵalamat alasat bastaldy da ketti. Typ-tynysh maý­jyrap turǵan dala ala topalańǵa aınaldy. Daýyl Arqadan Ońtústikke qaraı ekpindeı soqty. Qum borady. Ósimdik ataýly jerge jabysyp jatyp qaldy. Al dúzgender men sekseýilder túbinen qoparylyp, ábjylannyń kómeıine qaraı qańbaqsha domalana jóneldi. Ózender ádettegi aǵysynan jańylyp, aq shýda tolqyndary buıra-buıra bolyp aty joq, jóni joq, teris qaraı aqty. Dala aryl da gúrilge tolyp dóńgelenip ketti. Aýzyń ashy­­lyp, sonda bul ne nárse deısiń ǵoı, oqýshym, taǵy da. Bul Bet­paqdaladaǵy jalǵyz Kókshýlan teńizdi lebimen tartyp bir urtyna tastaı salǵan Asatalasat ajdahanyń álegi. Ashqaraq ajdaha sýdy urttap aldy da:

— Mynaýyń azǵantaı eken ǵoı. Buǵan da shólim qanbaıtyn boldy-aý, túge, — dep ezýin jalap, tańdaıyn taq-taq etkizdi. Onan ke­ıingi alapatty osy ertegini oqyp otyrǵan adamdardyń bári biletin bolǵandyqtan, nesin aıtamyz.

Áıteýir, aspannyń asty, jerdiń ústinde bir tamshy sý qalǵan joq. Ósimdik ataýly qýrap, sola bastady, jan-janýar ataýlynyń tańdaılary keýip, aýyzdaryn baqadaı ashty.

Eshteńege túsine almaǵan Boztorǵaıdyń júregi lúpildedi, tu­la boıy qaltyrap, kózi jypylyqtap ketti. Sóıtkenshe bolǵan joq, uıasymen birge kóterilip, qap-qara tuńǵıyqqa zymyrap ba­ra jatyr edi. Jumyrtqalarymnan aıyrylyp qalamyn ba dep qoryqqan boztorǵaı uıaǵa tyrnaqtaryn qatty qadap, baýyryna basa tústi. Sol sát kóz aldy buldyrap, esi aýyp ketti. Qansha ush­qanyn da, qaı jerde qansha jatqanyn da bilmeıdi. Bir zamanda eptep kózin ashsa, júz jyl jasaǵan sekseýildiń túbirindegi qýysta jatyr eken. Tula boıy túte-túte, qaýyrsyndary sabalaq-sabalaq. Joǵaryǵa qarasa, sekseýildiń ózi joq, tek tomary ǵana soraıyp tur. Tyrnaqtaryna qarasa, uıa joq, ýysynda jalǵyz-aq jumyrtqa qalypty. Boztorǵaı biraz máńgirip jatyp, esin jınaǵan soń, qaıtadan uıa jasamaqqa áýelep ushyp, mamyq izdep edi, dalanyń syqpytyn kórip, qatty shoshydy. Ana qıyrdan myna qıyrǵa deıin tiri jan joq, jym-jylas, dala jyp-jylmaǵaı. Uıa jasaıtyn bir tal jumsaq shóp, bir túıir mamyq taba almady. Boztorǵaı: «Endigi kúnim ne bolady?» — dep oılap, kózinen jas tamshylap qatty qamyqty.

Endigi qalǵanyn bireý alyp keter dep, qaıta ushyp keldi de, jahan dalada qalǵan jalǵyz jumyrtqasyn jalma-jan baýyryna basyp jata qaldy. Sonan keıin ishegin tartyp, jaǵasyn ustady. «Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da ajaldy óledi», — degen osy. — Jalǵyz jumyrtqa bolsa da, aman qalǵanyn aıtsaıshy», —
dep basyn shaıqady. Boztorǵaıdyń aıtqanyn da bólek jazyp qoıalyq. Kim biledi, bálkim, yqtıatty balalardyń esterinde qalar.

«Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da, ajaldy óledi».

Beıǵam jatqan Bıdas batyr Asatalasat atty tajalǵa ne sebepten attanady?

Osyndaı alaqıǵash oqıǵa bolyp jatqan kezde, Betpaqdalanyń alys túkpirinde Bıdas degen batyr jaılaýy kelisip, qarnyn sıpap qoıyp, beıǵam jatyr edi. Bıdas Almatynyń №86 mektebi­niń tórtinshi synybyn támamdap, Álıma apasy ekeýi jaılaýdaǵy qart naǵashysynyń úıine demalýǵa jaqynda kelgen. Dáýdiń tamaǵy toq, kóılegi kók, onyń ústine eshqandaı da ýaıymy joq bolatyn. Bir uıyqtasa, jeti kún uıyqtaıdy, qyryq kúnde bir sý ishedi. Eshkimnen qoryqpaıdy. Qarnyn sıpap qoıyp, juldyzdy sanap jata beredi. Jaılaýǵa kelgeli beri juldyz sanaýmen jatyr. Óıtkeni tap osy kezde dalada Bıdas atqaratyn eshqandaı da jumys joq edi. Qozy-laqtar ózderi jaıylyp qaıtady. Shóp bolsa áli pisip úlgermegen.

Sonan keıin, jasyratyn nesi bar, esep sabaǵynan onsha bolmaıtyn. Shamaly neleý... edi. Kóbine «úsh». Keıde... Eki toqsanda, keıde úsh toqsanda bir tórt. Kún bult bolsa, demalady, ashyq bolsa bitti — juldyzdy ana shetten bastap, myna shetke deıin sanaı beredi. Bir, eki, úsh... myń úsh júz qyryq tórt... Juldyz bir mıllıonǵa jetkende, umytpas úshin bashpaılarynyń arasyna bir bóreneni qystyryp qoıa salady. Sonan keıin eki mıllıon bir myń alty júz jetpis eki... On mıllıon segiz myń eki júz on jeti... Taǵysyn taǵydaı. Tań atqansha sanaıdy, tań atyp, juldyzdar semgen kezde qoıady da tún boıy qaıtadan sanap, esep úırenedi. Uıqysy kelse, uıyqtaıdy, sý ishkisi kelse, sýyn iship alady. Oıansa boldy, tisiniń arasyn bórenemen shuqylap, shyrt túkirip tastap, shalqasynan túsip juldyzdardy sanap jata beredi. Birese alady, birese qosady, birese kóbeıtedi, birese bóledi. Arasynda qarnyn sıpap ta tastaıdy.

Birinshi synypqa áli barmaı, esi kirip bolmaǵan kishkentaı kezinde bir taýdy ekinshi taýǵa shaǵyp oınaıtyn edi. Birde solaı oınap otyrǵan jerinen apasy ustap alyp, qatty ashýlanyp ketti de, qulaǵynan aıamaı tartty-aý kelip. Tartatyn sebebi, taýdyń tas­tary shaq ta shuq soqtyǵysqan kezde, aspanda kún kúrkirep, gúrs te gúrs naızaǵaı oınady. Shań-tozańnan kúnniń kózi birneshe aı boıy kórinbeı qaldy. Myna alapattan úrikken jan-janýarlar degenińiz bas saýǵalar jer taba almaı, tym-tyraqaı bosyp ketti. Qustardyń barlyǵy aspanda ý da shý. Qulaǵy ýdaı ashyǵan soń, joǵary qarasa, óziniń Álıma apasy.

— Oıbaı! Qulaǵym! Qulaǵym aýyrdy, apa! Qulaǵymdy jibershi! —
dep baıbalam saldy. Kózinen byrt-byrt jas shyǵyp ketti.

Apasy qulaqty birden jibere qoımady. Jibermeıtin sebebi, tym qatty ashýlanǵan eken. Eki kózi qyp-qyzyl, erinderi dirildep ketken. Daýsy qatty.

— Tasta taýlardy! Tasta deımin!

Apasynan qoryqqan Bıdas eki taýdy eki jaqqa laqtyryp jiberdi. Qulaǵy sonda da bosamady.

— Tastadym, apa, jibershi, — dedi dáý.

— Budan bylaı taýǵa tımeıtin bol, — dedi apasy. — Taý seniń oıynshyǵyń emes. Ol — ań-qus, jan-janýarlar men ósimdikterdiń mekeni. Jurtty bostyryp jibergenińdi kórmeı otyrsyń ba? Qan­shama ózen aǵysynan aıyryldy, qanshama kól sarqylyp qal­dy, orman ataýly japyryldy. Haıýanat ataýly bezip ketti. Qulaǵyńdy ekinshi ret taýmen oınamaıtyn bolsań ǵana jiberemin. Áıtpese bar ǵoı, aıtpady dep júrme, julyp alamyn. Sendeı tentek balanyń maǵan keregi joq.

— Oıbaı, apa! Oınamaımyn! Taýǵa tımeımin! — dedi Bıdas.

— Ekinshi tımeısiń ǵoı?

— Ekinshi tımeımin... — dep, taǵy da qaıtalady jylamsyrap.

— Ýáde me?

— Ýáde!

— Jaraıdy, onda.

Sheshesine bergen sol ýádesinen keıin Bıdas taýmen oınamaıtyn bolǵan. Taýmen oınamaıtyn bolǵan soń, ermek qaıda? Aıaǵynyń bashpaılaryna qystyryp qoıǵan bórenelerden bireýin alady da, tisin shuqyp jatyp, juldyz sanaıdy. Sanaıtyn juldyzdardy qalyń bult basyp, kórinbeı qalsa, uıyqtaıdy. Uıqysy ashylyp ketse, qarny, aıaǵy, ókshesi, keıde shekesi qyshıdy. Sol qyshyǵan jerlerin qasıdy. Basqa eshqandaı da jumys joq.

Kúnderdiń kúni joǵarydaǵydaı oqıǵa boldy. Daýyl soqty, naızaǵaı oınady, jer solqyldady, bireý Kókshýlan teńizdi urt­tap, Qoǵaly ózendi, Darqan darıany, Myńbulaqty simirip, qara bult, ala bult, qazbaýyr bult, sharby bult, aqsha bult, shýda bult, túıemoıyn bulttyń bárin birinen keıin birin jutyp ketti. Ol kezde Bıdas bir aptalyq uıqyda jatqan edi, oıanǵan joq. Ábden uıqysy qanǵan soń «ý... ý... ýh!» dep kerilip qalǵanda, qol-aıaǵy tórt-bes tóbeni tegistep jiberdi. «Kórip qalǵan joq pa eken?» dep jan-jaǵyna qarap edi, úıdiń syrtynda eshki saýyp otyrǵan bolý kerek, apasy kózge túspedi. Álgi qırap qalǵan tóbelerdi jalma-jan oryn-oryndaryna jınastyryp qoıa sala, beti-qolyn jýaıyn dep izdese, jer men kókte bir tamshy da sý qalmaǵan. Ósimdik ataý­ly sarǵaıyp jatyp qalǵan. Aspanda shókim bult joq. Jerdiń reńki adam tanymastaı múlde ózgerip ketken eken. Bıdas eshteńege túsinbeı: «Bularǵa ne bolǵan?» — dep tańyrqady da, qudyq qazýǵa kiristi. Áp-sátte qyryq qulash qudyq qazyp tastady — sý kórinbedi, alpys qulash qudyq qazdy — sý kórinbedi, qudyqty toqsan qulashqa jetkizgende baryp, syzattap dymqyl bilindi-aý, áıteýir. Taǵy da on qulash qazǵan soń sý jylymyqtady. Sol kezde Bıdas lebimen «Ýf!» dep tartyp qalyp edi, bir urtyna sý toldy, ekinshi ret tartyp qalyp edi, sý ekinshi urtyna toldy. Shóli qanǵan soń, bashpaılaryna bórene qystyryp, bir bórenemen tisin shuqyp jatyp alyp, juldyz sanaýǵa kiristi.

Dáýdiń shóli qanyp, kóńili jaılanyp, jaıbaraqat juldyz sanap jatqan kezinde ashshy da zarly daýys estildi.

— Ý... ý... ý! Ý... ý... ý! Ý... ý... ý!

Álgi daýys barǵan saıyn zarlanyp tóbe quıqasyn shymyrlatyp barady. Basyn kóterip qarasa, aıaq jaǵynda turǵan Qasqyr eken. Bıdas Qasqyrdy unatpaıtyn.

— Áı, sonshama ulyp, saǵan ne boldy? Ishegiń úzilip keter, — dedi áýkesin kókke sozyp shońqaıyp otyrǵan Qasqyrǵa.

Sonda Qasqyr:

— Báke-aý, qurydyq qoı. Qurydyq, — dedi de, ári qaraı ulı ber­di.

— Qalaı qurısyń? Sartyldap turǵan tisiń, shoqtaı janyp tur­ǵan kózderiń, bilemdeı-bilemdeı aıaqtaryń anaý. Kúni-túni ań­dyǵanyn qoıshy. Sonshama ne kún týdy basyńa? Sondaı-aq nemene, qoıshynyń qoıy taýsylyp qalyp pa?

— Oıbaı, kóketaı! Onan da ótken sumdyq. Sizdiń jatysyńyz bolsa mynaý. Asatalasat degen ajdaha kelip, sý ataýlynyń bárin túp-túgel simirip ketti ǵoı. Shólden óletin boldyq. Betpaqdalanyń
o sheti men bu shetin aıaqtarym talǵansha kezdim, alaıda bir tamshy da sý taba alǵanym joq. Tańdaıym minekeı mynaý, keýip qaldy.

Qasqyr aýzyn arandaı ashyp jiberip, tańdaıyn kórsetti. Shynynda da, appaq bolyp keýip qalǵan eken.

— Maǵan ne deısiń endi?

— Anaý ynsapsyz pálemen jekpe-jekke shyǵyp, bizdiń sybaǵa­ly sýymyzdy alyp berseıshi. Asatalasatqa senen basqa adamnyń áli kelmeıdi. Amalyn óziń tappasań, bittik. Qurydyq túgeldeı! Qurydyq! — dedi de ulı jóneldi. — Ý... ý... ý! Ý... ý... ý!

— Sen qurymaısyń! Qurymaıtyn sebebiń, zorlyqshylsyń. Bi­reýdiń malyn tartyp jeısiń. Bar! Jónińdi tap! Zorlyqshyl ozbyrlarǵa bolysa almaımyn! — dedi Bıdas.

Qasqyr shyr ete qaldy:

— Oıbaı-aý, batyrekesi, mende, áıteýir, azý deseń azý, kóz deseń kóz, aıaq deseń aıaq bar. It pen tazynyń sýyn tartyp ishsem de, bir amalyn tabarmyn. Shetterinen qatalap jatqan momyn qoılardy aıtsaıshy, qoshaqandardy aıtsaıshy... Obaldaǵy-aı. Ý... ý... ý! Oılasam boldy, ishim ýdaı ashıdy.

— Seniń janyń nege osy qoshaqandarǵa ashı qaldy?

— Aýyl aralas, qoı qoralas aǵaıyn bolǵan soń, búıregimiz burady da endi, Báke-aý. Onyń ústine qoshaqandar degen kishkentaı ǵoı.

— Apam eshkimmen tóbelespe degen. Saǵan bola qulaǵymnan aıyrylatyn jaıym joq, — dep dáý oń jambasyna aýnap tústi.

Qasqyr eki kún, eki tún jortyp otyryp aınalyp dáýdiń tumsy­ǵynyń aldyna qaıta keldi.

Shońqıyp otyryp aldy da, bylaı dedi:

— Báke-aý, jer jahannyń barlyǵy qarań bolyp jatqanda, ta­ǵatyńyz shydap, qalaısha jaıbaraqat jatasyz? Qalaısha jul­dyz sanaısyz? Juldyz degendi alatyn jaý joq, ony jaı­shylyq kezde de sanaýǵa bolady. Halqyń shólden qyrylatyn boldy. Bir qareket jasasańyzshy. Bireý sýyńdy tartyp alsa da, myńq etpeı jata beresiz be?

— Áı, Qasqyr! — dedi Bıdas basyn qaıta kóterip. — Sen ǵoı esh­kimge jazyǵy joq momyn shopannyń eshkimge jazyǵy joq momyn qoıyn tartyp jeısiń. Ras pa?

Ras bolǵan soń qaıtsin, Qasqyrdyń aýzyna sý ketip, úndeı almaı qaldy.

— Týǵaly ózińnen kishige kórsetkeniń ylǵı zorlyq-zombylyq pen ozbyrlyq. Kıikti de, qoıandy da, eshki-laq bolsyn, qoı-qozy bolsyn, jalpy áliń jetetin ań ataýlynyń bárine tarpa bas salasyń. Seniń oılap turǵanyń olardyń qamy emes, qara basyńnyń qamy. Keýdeńde janyń barynda joǵal! — dep mańdaıynan shertip kep qalǵanda, Qasqyr kózdi ashyp-jumǵansha qańbaq bolyp domalady da ketti.

Bıdas Qasqyrǵa ashýlanyp, endi sol jambasyna aýnap jatty da: «Adamǵa tynyshtyq bermeıdi ǵoı, múlde. Nesheý bolyp edi ózi?» — dep burqyldap, juldyzyn ári qaraı sanaı berdi. Juldyzdy ári sanady — jeteýi joq. Beri sanady — jeteýi joq. Aqyr sońynda mıy aınalyp ketti de: «Osynyń bári Qasqyrdyń kesiri-aý. Erteń qaıta bastap sanarmyn», — dep qoıa saldy.

Tisin bórenemen shuqyp jatsa, aldyna Túlki kelip tur. Túkeń quıryǵyn bulǵap maıysyp, kózderin tóńkerip tastap tilge keldi.

— Batyr Bákesi-aý, — dedi ol. — Siz munda juldyz sanap jat­qanyńyzda, halqyńyzdyń basyna kún týdy. Juldyz sanaǵa­nyńyz, árıne, durys. Juldyzdarǵa siz ıe bolmaǵanda, kim ıe bolýshy edi. Alaıda aınaladaǵy jurttan habar aldyńyz ba? Tysh­qandar inderiniń ishinde, taýyqtar taýyq qoralarynda qatalap ólgeli jatyr. Men sorlyda tynym bar ma. Solardyń esen-saý­lyǵyn tilep, kúni-túni jortyp tabanym tozdy. Tajaldyń týǵan balasy, Kúldikómesh Kúlegeshtiń jıeni Asatalasat degen pále kelip, jaryq kúnimizdi qarańǵy etip ketti, Bákesi. Nanbasań ózińiz basyńyzdy kóterip, jan-jaǵyńyzǵa nazar salyńyzshy. Betpaqdalada bir tamshy sý qalmady. Meniń de tańdaıym keýip, tilim aýzyma syımaı tur. Mine. Minekeı.

— Sen qansha taýyq pen qansha balapannyń ajalyna jettiń?— dedi Bıdas Túlki zarlap bolmaǵan soń basyn kóterip.

Túlki shorshyp tústi.

— Oıbaı, Bákesi, ol ne degenińiz. Mine — ıman, mine — jan. Nár syzbaǵanyma bir kún boldy. Tisime bir shúregeı tıse, aram qataıyn. Tamshy sý taba almaı qatalap júrgen Túlkiniń tamaǵynan kók sińir shúregeı ótýshi me edi? — dedi ol quıryǵyn bulǵap tastap.

Bıdas:

— Basqaǵa sensem de, saǵan senbeımin! Bar! Jónińdi tap! Apam ma­ǵan eshkimmen tóbelespe degen! Saǵan bola jurttyń jaǵasyn jyrtatyn jaıym joq. «Fý!» dep úrlep jibergende, Túlki: «Oıbaı! Myna jatypisher qaıtedi», — dep, shyr kóbelek domalanyp aspanǵa ushty da ketti.

Endi Bıdas oń jambasyna qaıta aýnap tústi de, uıqyǵa kiristi. Eki kún, úsh kún... bes kún uıyqtady. Endi bir kún uıqysy qalǵanda, murny jybyrlaǵan soń túshkirip kelip jiberdi. Eki túshkirdi, úsh túshkirdi... besinshi túshkirgende baryp kózin ashty. Ashty da, murnynyń ústinde turǵan tyshqandy alyp tastaıyn dep qolyn sozǵanda, boıjetken sulý Sýyr artqy eki aıaǵyna tik shanshylyp turyp, sóıleı jóneldi. Sóılegende búı dedi:

— Dat, batyr!

— Datyń bolsa, aıt! — dep, Bıdas bir kózin syǵyraıtyp qana ashty.

— Ata-babamyz jer astynan meken tepken Sýyr degen halyq edik, taqsyr! Tiri janǵa pálendeı zalalymyz joq. Jattyń órisi men meken-jaıyna suǵanaq ta, kórshi-qolańmen alakóz de emespiz. Bardy qanaǵat tutqan baýyrlasyńyz bolamyz...

— Qysqartyp aıtqanyń durys bolar. Men áli bir kún uıyq­taýym kerek...

— Qysqartyp aıtsam, ne pále bola qalǵanyn bilmeımin. Aldymen alapat daýyl soqty. Jer qańsyǵan esik tárizdi saqyr-suqyr etti. Dáý aǵash bóshkeniń ishinde qutyrǵan buqa júrgendeı kún kúrkiredi. Júz, júz elý jyl jasaǵan sekseýil men dúzgender pátperek bolyp aspanǵa ushyp ketti. Sý atam zamanǵy baǵytynan jańylyp, ezýi kópirip qutyrynyp órge qaraı tasydy. Sonan keıin áp-sátte búkil Betpaqdala qańsydy da qaldy. Tańdaıǵa tamyzarlyq tamshy sý qalmady. Jerdiń ústi de súren attaǵandaı, asty da súren attaǵandaı. Tańdaıǵa basyp, talǵajaý eter eshte­ńe qalmady. Ósimdiktiń tamyryn kemirip, júrek jalǵaıtyn edik. Odan da nár ketti, qańsyp qýraı bastady. San myńdaǵan sýyr ininen shyǵa almaı jatqan jerlerinde ál-dármenderi quryp qaldy. Men solardyń atynan sizge jiberilgen elshi bolamyn. Jazyqsyz jandarǵa jaqsylyq etińiz! Inimizge ylǵal, ósimdik tamyryna nár júgirtińiz.

— Senderdiń kákir-shúkirlerińe bola bir kúngi uıqymdy tas­tap júremin be sol? Jer astynyń jaı-japsaryn bes saý­sa­ǵyndaı túgel biletin ózderińniń kórtyshqan degen týysqandaryń bar. Soǵan júginińder, — dep dáý endi sol jambasyna aýnap tústi de, qalǵan uıqysyn bitirip tastaýǵa kiristi.

Sulý Sýyr:

— Kórtyshqan óz qara basynan ózge eshteńe de oılamaıdy. Odan bizge ınedeı de qaıyr joq, — dep shyryldap edi, ony esitken dáý bolmady, tanaýy jelpildep birden uıqyǵa ketti. Alaıda uzamaı dáýdiń qaıta oıanýyna týra keldi. Oıanatyn sebebi, tap qulaǵynyń ústinde qanattaryn dir-dir qaǵyp Boztorǵaı shyryldap tur edi. Bıdas: «Taǵy da bir tańnyń atqany-aý», — dep oılap uıqysyn birden asha almaı, boztorǵaıdyń daýsyna elitip ári jatty, beri jatty. Boztorǵaı bolsa sol kókke qadalyp ilinip qalǵan jerinde qalt etpeı turyp alyp, shyryldaı berdi, shyryldaı berdi.

— Áı, saǵan ne boldy sonshama? Oıandym ǵoı, tómen tús! Qana­tyń talady, — dedi Bıdas jaımenen bir kózin ashyp Boztorǵaıǵa qarap.

— Apat boldy! Sumdyq! — dedi Boztorǵaı kózinen jasy sorǵa­lap. — Betpaqdalada buryn bolyp kórmegen ǵalamat boldy. Aldymen daýyl soqty, sonan keıin naızaǵaı oınady, naızaǵaı oınaǵannan keıin, naızaǵaıdan keıin... — dedi túkirigine shashalyp, — qaıtadan daýyl soqty. Aspan aınalyp jerge tústi, jer shyr kóbelek aınalyp aspanǵa ushyp ketti. Bir tajal keldi de, Betpaqdalanyń búkil sýyn urttap, ózen, bulaq, bulttarymyzǵa deıin jutyp alyp, qarnyn súıretip ketip qaldy.

— Men ony qalaı bilmegenmin? — dedi Bıdas.

Dáýdiń tanaýynyń ústinen áli kete almaı júrgen sulý Sýyr shyr ete qaldy:

— Ol kezde siz uıyqtap jatyrsyz, batyr-ekesi. Bizde sizdi oıatar­lyq ahýal bolmady.

— Iá, solaı eken ǵoı. Áıteýir-aý, nege bilmeı qaldym deımin. Álgi Qasqyr men Túlkiniń aıtqandary shyn boldy-aý ózi... Iá. Sodan keıin?!

— Adam estip, kóz kórmegen alapat boldy. Bıyl alty jumyrtqa taýyp, baýyryma basyp jatyp em... — Budan bylaı Boztorǵaıdyń ıegi kemseńdep ketti. — Sol alty jumyrtqadan... Sol alty jumyrtqanyń ishindegi balapandarymnyń daýsyn estip... erteń tań syz bere jaryp shyǵady ǵoı dep júregim lúpildep qýanyp otyr edim... Álgi tajal kelip... Ne bolǵanymdy bilmeımin. Eshteńege túsinbeı qalǵanym. Múlde es joq. Qaıda baryp, qaıda tústim. Qansha jattym. Bilmeımin... Jaryq túsken soń qarasam, ýysymda bir jumyrtqa qalypty, áıteýir. Sol jalǵyz jumyrtqamnan balapan shyǵyp edi... Soǵan bir tamshy sý taba almaı, Betpaqdalada barmaǵan jerim, baspaǵan taýym qalmady. Endi sol jalǵyz balapanymnan da aıyrylatyn boldym... Shóldep óletin túri bar...

— Áıteýir-aý, qyryq qulash qudyq qazdym — sý joq, alpys qulash qudyq qazdym — sý joq, toqsan qulash qudyq qazdym — sý joq, taǵy on qulash qazǵanymda áreń jetip edim-aý. Sý nege quryp ketti desem, ajdaha tartyp ketken eken ǵoı. Nemene ózi? Sonyń jekemenshigindegi sý ma eken? Sodan basqa sý ishetin jan balasy quryp qalyp pa? Zalymnyń istep júrgenin qarashy, a? Apama aıtaıyn ba osy? — dep Bıdas ashýlanyp, ekinshi kózin de ashyp, ornynan turyp otyryp, tisin qaırady. Tisin qaıraǵan kezde bir taýdyń tasyn ekinshi taýdyń tasyna soqqandaı aınala satyr da sutyr, qashyr da qushyr bolyp ketti. — Óziniń zalymyn qaraı kór. Eń bolmasa balapannyń aýzyna tamyzatyn bir tamshy da sý qaldyrmaǵany ma?

— Sóıtti ǵoı. Sóıtti, — dep Boztorǵaı onan beter shyr ete tústi.

— Ol ras. Ras dep turmyn ǵoı. Ras, — dep sulý Sýyr jylamsyrady.

Bıdas ornynan turyp, qudyǵyna bardy. «Ý... ý... ýf!» dep jiberip, qudyǵynan sý tartyp aldy. Alǵan sýyn alaqanyna toltyryp, boztorǵaıǵa usyndy. Boztorǵaı ol sýdy ózi de ishpeı, «Alaqaılap!» japadan-jalǵyz qalǵan balapanyna tezdetip jet­kizýge usha jóneldi.

— Boztorǵaıdyń aıtqanynda tıtimdeı de jalǵandyq joq, — dedi bireý. Qarasa, Bıdastyń aldynda kózi móldirep Jezkıik tur.

— Sen neǵyp júrsiń? — dedi oǵan dáý.

— Bosqynshylyqqa ushyraǵan jaı bar, — dedi Jezkıik. — El shetine jaý tıgende, qalaısha tynysh jata alamyz? Bárimiz de saǵan muńymyzdy shaǵýǵa kelgenbiz. Eger el qamyn oılaıtyn ul ekeniń ras bolsa, búginnen bastap uıqyń qashady, batyrym. El basyna kún týǵan shaqta er qara bastyń qamyn jasap, óz janynyń ǵana tynyshtyǵyn baǵyp beıǵam jatpas bolar. Men — anamyn! Meniń zarym da bir, boztorǵaıdyń zary da bir. Júrgen jerleri syqyr-syqyr, jótelse aýyzdarynan qorǵasyn búrikken, túshkirse temir túsken temir adamdardan teperish kórip, Betpaqdalany kezip azyp-tozyp boshalap júrgenimde, bir perzentti bolyp edim. Sol Quralaıym — altynnyń úzigi, gaýhardyń synyǵy, myńǵyrǵan myńdardan qalǵan jalǵyz tuıaq edi. Eger osy baǵytymyzben qu­ryp keter bolsaq, sardalanyń kıiksiz sáni bola ma? Ol da bir ólikke aınalmas pa? Maǵan — perzent, dalaǵa kıik kerek. Sol perzentim dúnıege kelgeli áli jýýsyz. Bizdiń balalarymyz shomylsyn dep, táńiriniń kókten arnaıy tógetin nury bar edi. Ashqaraq tajal sol nurdy da tamtyǵyn qaldyrmaı simirip ketti. Talaı-talaı tirshilik órgen mynaý Betpaqdalaǵa aıaq bastyraıyn desem, perzentim jýýsyz. Jýynatyn sý joq. Adal dalaǵa las perzenttiń aıaǵyn qalaı tıgizemin? Maǵan sý taýyp ber, batyr. Quralaıymdy adaldaıyn. Bópem dúnıeni haramdamasyn, pák sábı eń alǵashqy adymyn adal attasyn.

— Oıbaı, olaı bolsa, qudyǵymnan sý alyp bereıin. Shomyl­maǵan perzentti dalaǵa qalaı jiberesiń. Onyń durys. Shomyldyr. Bópe shomyldyratyn sýdy qalaı da tabam? — dep, Bıdas jalma-jan solaı qaraı júre berip edi, Jezkıik onyń jolyn bógep, basyn shaıqady.

— Meniń perzentim tuńǵysh ret tek nurdyń sýymen ǵana shomylýy kerek. Áıtpese, adaldanbaıdy. Quralaıym adaldansyn deseń, nurdyń sýyn taýyp ber! Ol nár jalǵyz qalǵan meniń tuıaǵyma ǵana emes, tirshilik ataýlynyń bárine kerek. Bári de zárý. Jan-jaǵyńa qara, aınalańa kózińdi durystap sal. Sonda sen ósimdik ataýlynyń shólden qatalap, bastaryn kótere almaı shetterinen sulap jatqanyn kóresiń. Ol ol ma. Jas urpaqtyń órken jaımaı, bul Betpaqtyń erteń-aq qý medıen, qý dalaǵa aınalatynyna kóziń jetetin bolady. Beıkúná balapandar qyrshynynan qıylǵaly tur, batyrym. Qol ushyn ber.

— Balaqandar men balapandardy eshqashan renjitýge bol­maı­dy, — dedi Bıdas. — Balaqanǵa keregi nurdyń sýy bolsa, men qazir bult ustap, seniń Quralaıyńdy shomyldyratyn sý syǵyp bereıin.

Aspanǵa ári qarady, beri qarady. Bir shókim bult joq.

— Áýre bolma. Bult ataýlyny da túgeldeı ajdaha jutyp ketti, —
dedi Jezkıik.

— Solaı ma? Bultty da jutqany ma? Óı, zalymyn-aı óziniń. Balaqandar shóldep qalar, olardy shomyldyrý kerek-aý dep oılamaǵany ma sonda? Endi qaıttik? Áı, mynalaryń shynymen-aq jalmaýyz eken ǵoı.

— Ajdahany taýyp alasyń da, ózimizdiń sýymyzdy qaıtara­syń, — dedi Jezkıik.

— Apam eshkimmen tóbelespe degen. Tóbeleskenimdi kórse, qula­ǵymdy burap-burap julyp alady, — dedi Bıdas.

— Bálkim, sýymyzdy urys-tóbelessiz-aq qaıtarar. Balapandar shóldep qaldy dese, túsinbeı me eken? — dedi sulý Sýyr.

— Áı, bilmeımin-aý, — dep basyn shaıqady Jezkıik. — Myna isi túsinetin ajdahanyń isine uqsamaıdy.

Sonan Jezkıik pen Sýyr ekeýi ári oılanyp, beri oılanyp, Álımaǵa baryp muńdaryn shaqty. Apasy bulardy aıap ketti de, balasyn shaqyryp alyp, bylaı dedi:

— Shyraǵym, eldiń eldigi qashanda azamattyń moınynda. Jurt saǵan at basyn tirep kelip otyrsa, seni azamat dep tanyǵany. Endi sen bala emessiń, azamatsyń. Halyq sengen soń, budan bylaıǵy jer­de balalyq qaldy. Zábir kórgen jazyqsyzdarǵa arasha túsý —
azamattyq paryz. Synalatyn keziń týdy. Buryn «tıme» desem, jazyqsyzdarǵa «tıme» dedim, balalyqpen shaldýarlyq jasap, kishkentaılardy zábirleme dedim. Al myna ashkóz sumyraıdyń jazyǵynda shek joq. Ol meshkeı búkil tirshilikti qarań qylyp ketti. Qanshama tirshilik qýrap, dala qańyrap qaldy, jan-janýar qatalady. Osy joly áreket etpeı qaldyń eken, búkil úrim-butaǵymyzǵa qaýip, budan ári tirshiliktiń jalǵasýy ekitalaı. Tirshilikke qıanattan ótken jaýyzdyq joq. Myna jazyq-japasyz beıkúná jandardyń sózderin jerge tastama. Osylardy bastap jolǵa shyq! Ajdaha degenmen, ol da anadan týǵan bolar. Jaı-kúıimizdi túsindirip, surańdar. Bálkim, sýymyzdy urys-kerissiz qaıtarar. Sen jazyqsyzdardyń joǵyn joqtaısyń, tir­shilik úshin kúresesiń. Sondyqtan da seniń saparyń — aq sapar! Bar, balam! — dedi. — Tartynsań, elińe qarabet bolasyń. Sheginetin jer joq. Osylarmen birge bol. «Jalǵyz júrip jol tapqansha, kóppen júrip adas».

«Kóp tilegi — kól» degen. Bálkim, kópshiliktiń tilegi qabyl alynyp, joldaryń bolar. Oljaly oralarsyńdar.

«Júk aýyryn nar kóteredi, el aýyryn er kóteredi», shyraǵym.

El salmaǵyn kóterseń, armanyń joq. Jatpa. Ornyńnan tur. «Jatqanǵa jan jýymas».

Jezkıik pen boıjetken sulý Sýyr «Alaqaılap!» qýanyp ketti. Bulardyń júrekjardy daýystaryn estigen Boztorǵaı da ushyp kelip, áýelep «Boztorǵaı» ánin shyrqaı bastady.

— Jol alys ári qaýipti. Bıdastyń jalǵyz ózin jiberýge bolmaıdy, — dep, Jezkıik aldyńǵy aıaǵymen jer tarpydy.

— Bolsyn, bolmasyn men qalmaımyn. Tiri janmyn. Áıteýir, bir paıdam tıer, — dedi sulý Sýyr tip-tik shanshylyp turyp. — Sender jer astyn bilmeısińder. Bálkim, sondaı kiltıpanǵa men kerek bolarmyn.

Boztorǵaı batyr balanyń ıyǵyna kelip qondy.

— Árıne, qalmaımyz. Bárimiz de baramyz. «Jalǵyz júrip jol tapqansha, kóppen júrip adas» degen. Kópshilik jumylyp jatqanda jalǵyz ózim qalyp men ne bitiremin, — dedi ol shyryldap. Ádette Boztorǵaı kóp maqaldap sóıleı bermeıtin. Ájesi bir aıtqannan qaǵyp alǵanyn kórdiń be?

Sonda Álıma apa oılanyp turyp bylaı dedi:

— Jezkıik shyraǵym, sen kishkentaı bópeńdi áli shomyldyrǵan joqsyń, onyń ústine aıaqtanbaǵan, otyqqan da joq. Bópeńniń jalǵyz ózin aıdalaǵa tastap qaıda barasyń? Anasyz jalǵyz qalǵan perzenttiń kúni ne bolady! Sen bópeńniń qasynda bol. — Sonan keıin Boztorǵaıǵa qarady. — Al, Boztorǵaı, saǵan da aıtarym sol! Sen de sóıt! Jol asa qaýipti. Áldeqandaı qatelik bolyp, eń aqyrǵy Boztorǵaıdan aıyrylyp qalsaq, dalada qandaı sán qalýshy edi? Jurtty jumystaryna kim oıatady? Halaıyqqa tańnyń atyp kele jatqanyn kim habarlaıdy? Asyǵystyq jasama, balapanyńa ıe bol. Seni izdep shyryldap jatqan shyǵar. Uıańa bar.

Boztorǵaıdyń urty bultıyp, eńsesi túsip ketti.

— Meniń Suńqar degen kórshim bar, soǵan jaǵdaıdy túsindirip aıtyp kóreıin. Bálkim, sizdermen birge júrer, — dedi ol.

— Suńqar eretin bolsa, kánekeı. Biraz sharýa tyndyrar edi-aý, —
dep oılanyp qaldy Álıma apa. — Habar berseń, bershi. Erjúrek qus edi, jaǵdaıdy túsiner. Bálkim, qol ushyn berip te qalar.

Boztorǵaı bolyp jatqan myna jaıdy tezdetip Suńqarǵa jetkizbekke usha jóneldi.

— Maǵan da mynadaı bir oı kelip tur, — dedi sulý Sýyr. Bizdiń kúnbatysymyzda, sary tóbeniń arqa jaq eteginde úsh júz on jetige kelgen Maıtaban Jaıbasar degen qarıa bar edi. Qansha degenmen, kópti kórgen kisi, sony habardar etkenimiz jón bolar. Jolǵa shyǵa almas, biraq bizden aqyl-keńesin aıamas.

Ómir baqı asyqpaı da úsikpeı jaımenen júretin bol­ǵandyq­tan, kári tasbaqany jurt «Jaıbasar» deıtin. Júrgen dybysy eshqashan bilinbeıtindikten, ony jurt «Maıtaban» deıtin.

— Bularyń tabylǵan aqyl. Úlken kisiniń aldynan ótińder, — dedi Álıma apa. — Oǵan deıin men balanyń kıim-keshegi men jol azyǵyn daıyndaı bereıin. Sóıtip, dostar jol qamyna kirisip ketti.

Sýlaryn qaıtaryp alýǵa attanǵaly jatqan myna habardy Boztorǵaıdan estigen Suńqar, sýyldap lezde ushyp keldi. Keldi de, eki ıyǵynan dem alyp, ajdahanyń Betpaqdaladaǵy Kókshýlan teńizdi, Kókshýlan teńizden keıin Qoǵaly ózendi, onan keıin Darqan darıany, Darqan darıadan soń Myńbulaqty, Myńbu­laqtan soń jeti birdeı bultty qalaı simirip salyp, dalany qańsy­typ ketkenin kózin jumyp, jaǵasyn ustap turyp aıtyp berdi.

— Adam basyna salmasyn. Bul jalǵanda tap osyndaı mesh­keıdi kórsem kózim shyqsyn. Áli kúnge deıin júregimniń aınyp turǵanyn qarashy. Bátshaǵar-oı! — dep tańdaıyn qaǵyp, basyn shaıqady. — Qalaıda baramyn. Qalmaımyn senderden.

Maıtaban Jaıbasar áje naýqastyǵyna qaramastan, jol bastaıdy

Bıdas, Suńqar, sulý Sýyr sary tóbeniń arǵy baýraıynda kúnge qyzdyrynyp jatqan tasbaqa qarıaǵa bardy. Úsheýi jamyrap sálem berdi. Qarıanyń kóńil-kúıi bolmaı, kózi kirtıip otyr eken, basyn shaıqap, qabaǵyn túıip otyryp, bulardyń áńgimelerin ábden qanyǵyp tyńdap aldy.

— ...Sol ajdahaǵa baryp, sýymyzdy qaıtaryp alýǵa attanyp baramyz. Siz ne deısiz, qarıa? — dedi sózdiń túıininde Bıdas shamyrqanyp. Tisin qaırap-qaırap jiberip edi, ana taýdyń tasy kelip, myna taýǵa soqtyqqandaı shaqyr-shuqyr etti. — Asa­talasattyń azary ótip tur bizge. Jezkıiktiń quralaıy áli shomylǵan joq. Boztorǵaıdyń balapanynyń tańdaıy keýip ja­tyr. Ósimdik ataýly túgel sarǵaıyp qýrap bitýge keldi. Bet­paqdalamyz ólim aldyndaǵy halde, qýrap tur.

— Bilemin. Tiri bolǵan soń, kóre beredi ekensiń. Bárin de bilip jatyrmyn, qaraqtarym. «Maıtalqan degen asym ba edi? Úsh júz on jeti kelem degen jasym ba edi?» degendeı, kárilik qıyn-aq eken. Otyz eki tisten qalǵany mynaý jalǵyz azý. Kózi qurymaǵyr da
nasharlap... Osy sender de buldyrap áreń kórinip otyrsyńdar. Daýystaryńnan shyramytamyn... Budan jetpis eki jyl buryn alǵan kózáınegimdi balalar oınap júrip syndyryp tastap... Zaýyt osy bizge arnap kózáınek shyǵarmaı tastaǵan ba nemene. Defısıt boldy ǵoı, túge. Taptyrmaı júrgeni. Úlkeıgen kisiden ne suraısyńdar. «Ish qazandaı qaınaıdy, kúresýge dármen joq» degendeı, ish shirkin Kúldikómesh Kúlegeshtiń jıeni kelip-ketkeli beri burqan-tarqan qaınaýyn qaınap jatyr. Jaı jatys emes, bilip jatyrmyn. «Birlik bar jerde — tirlik bar» degen.

Birleskenderiń jaqsy bolǵan. Qabaǵy qatyńqy eken dep ma­ǵan renjimeńder. Kárilik ıektep, onyń bergi jaǵynda mynaý ajda­hanyń azary shymbaıǵa taǵy batyp... Oıbaı, belim-aı. Keshe bir syzdaý jerde shýaqtap qalyp... sonan kózim ilinip ketip... sýyq aldyryp aldym ba qaıdam, belimniń kóne quıańynyń qaıta shyǵa kelgeni. Aldyrmaı otyrǵanyn kórmeısiń be? Jumylǵandaryń jaqsy bolǵan. «Jumyla kótergen júk jeńil», árıne.

«Kóppen kórgen uly toı» degen, senderden qalmaımyn. Baramyn sol ajdahaǵa.

— Balapandardyń aýzyna tamyzatyn sý taptyrmaı jatqanda, jaıbaraqat jata alamyn ba. Balapandarymyz qatalap óletin bolsa, keleshegimizdiń de sý qarańǵy bolǵany da. Paıdam tıer, tımese dalaǵa tastap ketpessińder. Álgi kıimderim qaıda? — dep qaımalap janynda jatqan tostaǵan saýytyn ústine jaýyp aldy.

— Shamasy, jol uzaq. Úlkeıgen kisige aýyr bolar, áje. Bizben birge baramyn dep áýre bolmańyz. Aqyl qossańyz, myna páleden qalaı qutylýdyń amalyn aıtsańyz, bizge sol da jetedi. Qalǵan jaǵyn ózimiz kórermiz. Áýre bolmańyz, — dep ótindi Bıdas.

— Oıbýı, shyraǵym-aı. El basyna kún týǵanda, aýrýymdy syltaýratyp qalaı jata alýshy edim. Qaýsap turǵan kári jandy endi qaı kádeme jaratady deısiń. «Janym — arymnyń sadaǵasy, arym — elimniń sadaǵasy».

Kári janym kádelerińe jarasa men razy. Bilgen aqylym bolsa, basyna baryp aıtamyn. «Qal» degendi aıtpańdar, maǵan. Qol­tyǵymnan demep turǵyzyp jibershi.

Bıdas jalma-jan demep jiberdi.

Áje jaımenen jylystap júrip, ózi ǵana biletin áldeqandaı bir shóp-shalamdaryn qaltaǵa salyp, aýzyn býyp, qoınyna tyqty. «Qar­taıǵan soń ońsyn ba, osy qurymaǵyr sypyrylyp qalatyn­dy shy­ǵaryp júr» dep belin tostaǵanynyń syrtynan oramalmen býyp aldy.

Bular úıge kelse apasy jol azyǵyn, Bıdastyń tabany qyryq qulash, bıiktigi júz qulash temir etigi men saýytyn, seksen qulash almas semserin daıyndap qoıǵan eken. Balasynyń qoınynan basyn shyǵaryp turǵan Maıtaban Jaıbasardy kórip, kózi jaınap qýanyp ketti.

— Osylardyń bir kádesine jararmyn dep jata almadym, qa­raǵym, — dedi tasbaqa áje.

— Talaptaryń oń bolsyn, áje. Buryn bul saparǵa shyǵyp kór­megen bala edi. Aqyl-keńes berip, jón siltep otyratyn janynda ózińizdiń bolatynyńyz qandaı jaqsy. Joldaryń ońǵarylsyn, laıym zábir kórgen jurttyń tilekteri qabyl bolǵaı. Abyroımen aman oralǵaısyzdar, — dep Álımanyń kóńili bosap, teris qarap kózin syǵyp aldy.

Aýyr jol. Sary dalada jalǵyz sabylyp júrgen Sabalaq Sarbas

Erteńine bozala tańnan Boztorǵaı shyryldady. Túnde saqadaı saı daıyndalyp jatqan qýǵynshylar lezde attanyp ketti.

Suńqar batyr balanyń ıyǵyna minip otyrýdy ózine ar sanady. Onyń ústine kózi qıadaǵyny shalatyn ol: «Jol barlaımyn, qaýip-qater bolsa alystan ańdaıyn», — dep áýelep ushyp ketti. Dostar Suńqardyń onysyna biraýyzdan kelisti. Basqalary jaıaý.

Betpaqdalanyń búkil sýyn bir tamshy da qaldyrmaı simirip salǵan qomaǵaı Asatalasattyń ishi ǵalamat úlkeıip, jer dúnıege syımaı ketken. Denesin kótere almaı yńqyldap súıretilip ketip bara jatqan ajdahanyń ishi jer syzǵan. Asatalasattyń ishi syzǵan jer búldozerdiń beseýi, júk mashınasynyń segizi, balalardy ekskýrsıaǵa alyp baratyn avtobýstyń jeteýi, alty eresekter, bes balalar velosıpedi emin-erkin qatar júrerlikteı keń arna bolyp qalǵan. Sol arnadan qıa attap shyqpasań boldy, ajdahanyń ózine tup-týra alyp barady.

Áne-mine qýrap ólgeli jatqan shópter bulardyń «aıaqtaryna ilinbeıik» dep, japyrylyp jamyraı shýlasady. Aǵashtar bolsa «Joldaryń bolsyn!» dep, kóleńkelerin uzaqtaý túsirýge tyrysady. Tastar: «Aıaqtaryna tıip kedergi bolmaıyq», — dep shetke qaraı domalap túsedi. Sonda Maıtaban Jaıbasar: «Kóp tilegi — kól» degen, táýbe, jolymyz bolar», — dep kúbirlep qoıady.

Sýyr bultalaqtap ozyńqyrap ketip, sońyna jaltaq-jaltaq qarap Maıtaban Jaıbasardy asyqtyrady.

— Áje, qattyraq júrseńizshi. Myna mıtyńmen bıyl jete almaımyz ǵoı múlde.

— Áı, shyraǵym-aı. «Asyqpaǵan arbamen qoıanǵa jetedi» degen. Keýdemde janym tursa, osy aıańymmen-aq Asatalasatyńa jetem áli. Asyqpa, «Buryn barǵan ala ma, buıyrǵan ala ma?». Kim bilipti...

Júristeri ónbeıtinine kózi jetken soń Bıdas Maıtaban Jaıbasardy oń qaltasyna, Sýyrdy sol qaltasyna salyp aldy.

Jol alys. Suńqar sýsyldap tóbelerinde ushyp keledi, ótkir janary jarqyldap, aldaryn barlap keledi. Bıdas bala asyǵys, aptalyq jerdi bir attaıdy. Kók ózennen attap, Kógildir taýdan sekirip keledi. Tóbesin kún jeıdi, tabanyn tas qajaıdy. Qarsy aldynan uıtqyǵan jel esedi.

Sóıtip kele jatqandarynda bir shyryldaǵan daýys estildi. Sol shyryldaǵan daýysty aldymen qulaǵy shalǵan — Sýyr. Óıtkeni ol Bıdastyń qaltasynan basyn shyǵaryp, jan-jaqqa qarap kele jatqan. Bolsa da Jaıbasar ájeniń qulaǵy aýyr. Al Bıdastyń ottaı janǵan eki kózi alda, eki judyryǵy túıýli, eki qulaǵynyń astynan jel shýlaıdy.

— Jigitter! Jigitter!

Sulý Sýyr basyn tómen salyp jiberip, tastyń ústinde shanshylyp shyryldap qol bulǵap turǵan qurtaqandaı sary qumyrsqany kórdi. Kórdi de, ony Bıdasqa aıtty. Bıdas qara tóbeniń arǵy jaǵyna salǵan aıaǵyn keri tartyp aldy da, álgi jándikke qarady.

— Jigitter! Jigitter! Sál sabyr etińizder!

— Ýa, ne boldy? — dedi Bıdas. — Kimsiń óziń? Aldymen jónińdi aıt.

Sonda álgi quıtaqandaı qumyrsqa bylaı dedi:

— Biz Betpaqdalany en jaılap, erkin ósken qumyrsqa degen halyq bolamyz. Áý bastan jan balasyna jazyǵymyz joq, mańdaı terimizben jybyrlap kún kórip júrgen jurt edik. Ata-babamyzdan túıir dándi jabyla súırep, jarty dándi jara jegen sharýa­nyń úrim-butaǵynan sanalamyz. Uranymyz — birlik, quranymyz —
tirlik. Alamannyń ala jibin attaǵan jerimiz joq. Tisimizge ne tıse de — mańdaı terimiz. Júrgen sorabymyz ben jónimizdi bilýshi edik. Qumyrsqa ataýly halqymyzdy baýyryna basyp, ósip-óndirgen qart anamyz bolatyn. Tentekti tezge salyp, sotqardy sabaǵa túsi­rip, aýzymyzdy birlikke, ózimizdi tirlikke baýlyǵan ári ardaqty, ári aıaýly aqylshymyz edi. Úlken-kishimiz qalmaı sol kisige qaryzdar bolatynbyz. Birimiz qalmaı qoǵadaı japyrylyp qyzmet istedik, birimiz qalmaı jatyp — jastyq, turyp tósek bolyp edik. Sol anamyzdyń týǵan kúnin toılaǵaly dastarqan basyna jınalǵan sátimizde basymyzǵa qara túnek ornady. Jer dúnıeni solqyldatyp traktor degen temir keldi de, búkil otanymyzdyń astań-kesteńin shyǵardy. Ileý-pıleýimizben oıran botqa etip aralastyryp jiberdi. Órip júrgen qumyrsqa ataýlydan tiri jan qalmady. Anamnyń qalaı ǵaıyp bolǵanyn, aǵalarym men apa-qaryndastarym, baýyrlarym men týys-jekjattarymnyń qaıda qalǵanyn bilmeımin. Aıaq astynan basymyz — bapan, aıaǵymyz — sapan boldyq. Bárinen de aq ólim buıyrmaǵan anamdy joǵalt­qanym qabyrǵama qatty batady. Ileýdegi búkil áýletten qalǵan jalǵyz —
men. Neshe kún, neshe tún sabylyp, bir ıleýdegi qujy­naǵan bir myń eki júz on jeti qumyrsqadan birde-bireýiniń súıegin taba almaı qorlyq kórdim. Temir taıaǵym tebendeı, temir telpegim teńgedeı boldy. Tabanym tozdy, amalym taýsyldy. Al traktor degen temir bolsa áli kúnge deıin jerdiń astań-kesteńin shyǵaryp solqyldatyp júr. Berekemiz ketti, qutymyz qashty, batyr. Ózińiz­den bir qaýqar bolmasa, biz paqyrdyń kúnimiz kún bolmaı qaldy. Kúnimiz — tún, túnimiz bolsa da tún. Meni jalǵyz tastap ketpeńiz, batyrekesi. Álsizge qamqor, japa shekkenge jar boly­ńyz. Qol ushyn berińiz, biz sıaqty paqyrǵa. Saparlaryńyz sátti bolsyn, — dep jaýap berdi álgi qumyrsqa. — Baıqaımyn, úlken-kishi jınalyp, bir talapqa mingen tárizdisizder. Joldaryńyz bolǵaı.

— Áláı bolsyn, — dedi Bıdas. — Asyǵyspyz. Jol uzaq. Táptishtep turýǵa ýaqyt joq. Asatalasat degen pále shyǵyp... Bar nárimizdi simirip ketip, sonan sýymyzdy qaıtyp almaqqa baramyz.

— Ondaı bolsa, men de qalmaımyn. Tastamańdar meni de. «Jalǵyz júrip jol tapqansha, kóppen júrip adas» degen. Jalǵyz qalǵanda bitiretin dánemem joq, — dep shyr-shyr ete qaldy kishkentaı sary qumyrsqa.

— Bizdiń saparymyz qaýipti. Betpaqdalanyń tandyryn keptirip ketken Asatalasat ońaı jaý emes. Mert bolarsyń, — dedi Bıdas.

— Báribir qalmaımyn. «Kóppen kórgen uly toı» degen, men de baramyn. «Táńiri jaratqan bórimin, mańdaıymnan kóremin».

— Oıbaı, myna qumyrsqanyń pysyǵyn-aı, — dep Bıdas oılanyp qaldy. — Ájesi, myna áńgimeni esitip jatyrsyz ba? Buǵan ne deısiz?

— Al, balam, al. Qumyrsqa joldastyqqa jaraıtyn jándik.

— Jaraıdy, onda. Myna jerge otyra ǵoı, — dep bala batyr ony saýsaǵymen ilip aldy da, tóbesine shyǵaryp qoıa berdi. Sóıtti de aptalyq jerdi bir attap, ári qaraı júre berdi.

— Endi qalaısha jalǵyzdan-jalǵyz qalyp júrgenińdi aıta otyr, — dedi Bıdas. — Jol qysqarsyn.

Ileýdegi týǵan kún toıy. Jaısań Jaýynqurt. Temir traktor

Sonda qumyrsqa jybyrlap bala batyrdyń tóbesinen túsip, qulaǵyna kelip, bolǵan jaıdy basynan aıaǵyna deıin baıandap bergen edi. Al oqıǵa bylaı bolǵan.

...Qumyrsqanyń ıleýi qobyr da qobyr, óıtkeni ıleýde toıǵa ázirlik qyzý júrip jatqan. Osy qara shańyraqtaǵy bir myń eki júz on jeti qumyrsqanyń kári ájesi bolatyn. Búgin sol ájeniń týǵan kúni.

Áje eń túkpirdegi tórgi tynysh bólmede ne túrli dánderdiń qa­ýyzdarynan úıilgen jup-jumsaq tósektiń ústinde jatyr edi. Jeıtin tamaǵy oń jaǵynda, ishetin sýy sol jaǵynda. Uıqysynan endi oıanyp, kebisin kıgeli eńkeıe bergende ıleýdiń ishi shý ete tústi.

Áje:

— Oıbaı, bu ne, túge? — dep shoshyp ketti. Baıqasa, bunyń oıan­ǵanyn kútip otyrǵan balalary, kelinderi, nemereleri, shóbereleri, shópshekteri men nemeneleri, ne kerek, ózinen órbigen barlyq qumyrsqa ataýly túgel eken. Olar búgin ádeıi erte turyp alyp, ájeniń oıanýyn kútip otyrǵan bolyp shyqty.

— Áje, týǵan kúnińizben!

— Áje, uzaq ómir jasap, bizge basshy bolyp otyra berińiz!

— Sizdiń arqańyzda ıleýimiz tereńdep, azyq-túlik qoımamyz molaıa tússin!

— Búkil qumyrsqalardyń tatýlyǵyna qylaý túsirmeıtin adal da eńbekqor urpaq tárbıeleı berińiz.

Biri etegine jarmasty, endi biri moınyna, bireýi tula boıyn jybyrlatyp qoınyna kirip ketti. Bólmeniń shańy shyǵyp qobyr-qobyr boldy. Ý-shýdan ájeniń kózi qaraýytyp, basy aınaldy.

Ájeıdiń qartaıǵandyǵy sonshalyq, óziniń týǵan kúniniń tap búgin ekenin de umytyp qalǵan edi. Tolqyǵanynan kózinen jas shyǵyp ketti. Kózin súrtpekke jan-jaǵyn qarmanyp edi, oramalyn taba almady. Elý bes shóberesi júgirip baryp ájeniń betoramalyn ákelip berdi. Áje dymqyldanǵan kózin súrtip otyryp:

— Baqytty bolyńdar, qaraqtarym. Baqytty bolyńdar, — dedi. — Beti-qolymdy shaıaıyn.

Jıyrma tórt nemeresi júgirip ketti de, jyly sý quıylǵan quman alyp keldi. On alty nemeresi ájeniń tóseginiń aldyna legen ákelip qoıdy. Áje jýynyp-shaıynyp bolǵan soń, qyryq kelini onyń betin súrtetin súlgi jetkizdi.

Sonan keıin bári jabylyp ájege shaı berdi. Áje shaıǵa ábden qanyp bolǵan soń, taǵy da: «Balalarym, baqytty bolyńdar», — dep raqmetin aıtty da, ne túrli dánderdiń qaýyzdarynan úıilgen jup-jumsaq tóseginiń ústine qaıta qısaıdy. Qumyrsqa ájeniń qartaıǵandyǵy sonshalyq, bul kúnderi aýlaǵa shyǵyp, kimniń qalaı jumys istep jatqanyn da baqylaı almaıtyn bolǵan. Kúnge shyǵyp shýaqtaýǵa da dármeni jetpeıdi, tóseginde jata beredi. Uıqysy kelse, uıyqtaıdy, uıqysy kelmese, múlgıdi. Jıyrma tórt nemeresi kórpe japty, on alty nemeresi júgirip júrip ájeniń jan-jaǵyn qymtady. Qyryq kelini aıaqtarynyń ushtarymen jylystap júrip ydys-aıaqty jınastyryp, áje jatqan bólmeniń esigin jaılap bekitti.

Sonan keıin týǵan kúnge daıyndyq qyzý bastaldy da ketti. Alty júz alty balasy otyn tasydy, bes júz on jeti kelini qazan kóterip, shaı qaınatty, eki júz alpys alty shópshegi shópshek terip, esiktiń aldyn sypyrdy, áli aýladan shyǵyp úırenbegen bir júz jıyrma jeti nemene qazan-oshaqtyń aınalasynda baýyrsaq jep, oınap júrdi.

Qumyrsqalar ájeniń týǵan kúnine arnalǵan ulan-asyr toıdy túske daıyndaýǵa ózara burynnan kelisip qoıǵan. Ony áje bilmeıdi. Shaıyn iship alyp, bólmesinde qaıta uıyqtap jatyr.

Eki júz qyryq jeti shóbere bolsa ıleýden shyǵyp, bólek jınaldy. Jınaldy da, ońasha keńes qurdy. Keńes qurý sebebi, Sarbas Sabalaq degen shóbere keshe jem izdep zyrqyrap júrgende ızenniń japyraǵynda órmelep júrgen semiz jaýyn qurtyn kóripti. Qurdastarynyń buny Sarbas dep ataýynyń sebebi onyń tula boıy qara da, basy sary edi, sabalaq dep ataýynyń sebebi, balaǵynda úrpıgen túkteri bolatyn. Sonda Sabalaq Sarbas, bolmasa Sarbas Sabalaq bolyp shyǵady. Báribir.

— Jigitter! — dedi Sabalaq Sarbas. — Jigitter! Beri qarańdar! Bizge jumys tabyldy. Jaýynqurtyn kórip keldim. Qurt bolǵanda qandaı! Túgin tartsań bar-aý, maıy shyǵyp tur... — Osy jerge kelgende shubyryp ketken silekeıin «Ý... ý... ý... f!» dep tartyp alyp, edáýir kidirip qaldy. — Aıtary joq, tel ósip jatqan semiz qurt. Qyzyǵyp ketip ızenge órmelep jetip-aq baryp edim, amal ne, jalǵyz ózim ne bitirýshi edim, jerge súırep túsire almadym. Shydamaı, tisti osylaı, minekeı, bylaı, maı bókseden salyp kelip jibergenim, jaýynqurty jıyrylyp turdy da, silkip kelip qalǵanda, jerge tomp ete tústim. Mıym aýzyma túsip, basym aınalyp ketti. Sodan basym aınalyp, qańǵalaqtap ózimizdiń sorapty áreń taptym. Sorapqa túsip, ıleýge áreń jettim. Sol qurt bar-aý, pa, shirkin, ájemizdiń týǵan kúnine naǵyz taptyr­maıtyn syılyq! Ájem degen dán-pán men shóp-shalamdy kúnde jep júr, aıtpady demeńder, mynaý bir úlken kisiniń tisine jumsaq as. Jigitter, bir erlik jasalyq, — dep Sabalaq Sarbas jutynyp, aýzyn súrtip qoıdy. — «Táýekel de — tas jut» degen, bundaı sát týa bermeıdi, táýekelge bel býalyq. Baralyq sol qurtqa!

Jumys taba almaı otyrǵan ylǵı sen tur, men ataıyn, yǵaı men syǵaı shóbereler qoshtaı ketti.

— Táýekel, barsaq baraıyq!

— Kettik!

— Shynynda da, ájemizge durystaý syılyq taýyp ákelýimiz kerek qoı.

— Ol qurt sol jerde júr me eken ózi? — dedi bireý. — Qansha jerden eńbek etip sabylyp barǵanymyzda, taba alamyz ba? Jer sıpap qalmaımyz ba?

Sabalaq Sarbas ókshesin kóterip:

— Uzamaıdy! Jaýyn qurty erinshek bolady. Baýyryn ylǵalǵa tósep, shyqty soryp jata beredi. Sol ızenniń ol jaq, bul jaǵynan tabylyp qalar, — dedi.

— Olaı bolsa, kettik!

— Kidirmelik, jigitter!

— Táýekel! Al, basta!

Eki júz qyryq jeti shóbere jeńderin sybanyp, balaqtaryn túrip aldy da, tisterin sart-surt etkizip, biriniń izine biri túsip zyrqyraı jóneldi.

 Jol bastap kele jatqan Sabalaq Sarbas artyna qaıyrylyp:

— «Táýekel túbi — jelqaıyq, ótesiń de ketesiń», — dep, ju­dyryǵyn túıip, daýystap jurtty jigerlendirip qoıdy. Qup-quttaı bolyp alyp, ózi pysyq, á?! Ony qaıdan úırengen? Sonan keıin, shynynda da, shóberelerdiń aıaqtary shırap ketti.

Kelse, sol ızen burynǵy ósip turǵan jerinde ósip tur eken. Jaýynqurt joq. Sonda Sabalaq Sarbas ızenniń basyna shyǵyp, olaı-bulaı kóz salyp, qolyndaǵy saǵatyna qarap turyp bylaı dedi:

— Jigitter, onyń uzap ketýi múmkin emes. Jan-jaqqa tarańdar da, osy mańdaǵy qýys-qoltyqty túgel tintińder. Ásirese shóptiń kóleńke beti kózden tasa qalmasyn. Dál bir jarym saǵattan keıin tap osy jerde kezdeselik.

Shóbereler tym-tyraqaı tarap ketti. Sabalaq Sarbas bolsa ta­ǵatsyzdanyp sol ornynan tapjylmaǵan kúıi saǵatyna qarap tur. Bir saǵat jıyrma úsh mınýttan keıin bireýiniń qumyqqan daýsy shyqty:

— Qurdastar, munda jatyr! Sabalaq Sarbas, tez jet! Munda! Mun­da!

Bári daýys shyqqan jerge topyrlap kelse, jaýynqurt ızenniń túbindegi sap-salqyn kóleńkede shıratylyp uıqyny soǵyp jatyr. Jatar ornyn tapqan. Jaılaýy kelisken. Sarbas jurttan ozyp, eptep baryp qurttyń bóksesinen tistep kelip qaldy. Shoshyp ketken jaýynqurt: «Bul kim, áı? Bul kim ózi?» — dep tula boıyn jazyp, kerilip-sozyldy. Sol kezde basqa qumyrsqalar iske jabyla kiristi de, ony jatqan jerinen jaryqqa áp-sátte sýy­ryp shyǵardy. Kúnge shyǵyp qalǵan jaýyn qurty bolsa olaı bir, bulaı bir shorshyp: «Qoısańdarshy, áı, qoısańdarshy», — dep álekke tústi de qaldy.

— Nemene bul? Mynalaryń ne degen jaýgershilik, áı? — dep kózin ýqalap-ýqalap jiberip, bilekterin sybanyp, qaptap zyrqyrap júrgen qumyrsqalardy kórip, kózi alaqandaı bolyp shoshyp ketti.

— Nemene, uıqy bermeısińder me? Inderińe baryńdar!

— Ájemizdiń týǵan kúni bolyp jatqanda seniki ne uıqy? — dedi bireýi.

— Týǵan kún degen nemene? — dep shıratylyp aldy jaýyn­qurt. — Tapa-tal túste bosyp júrgenshe, kóleńkege jatyp alyp uıyqtamaısyńdar ma?

— Ájemizdiń týǵan kúni neǵylǵan uıqy?

— Mynaýyń bir uıqyshyl maýbas qoı ózi.

— Tur, áı! Tur!

— Týǵan kún toıynyń ne ekenin barǵan soń kóresiń.

— Jigitter, urysta turys joq, al endi «aýppa!» dep bir kisideı jumylalyq! — dedi sonda Sabalaq Sarbas.

Burynnan daǵdylanyp qalǵan shóbereler birden jumylyp, qurttyń bulǵaqtaǵanyna qaramastan, ıyqtaryna salyp jiberip, ıleýge qaraı ala jóneldi. Jaýynqurt:

— Qoıyńdar, áı! Búıtip oınamańdar! Týǵaly týǵan kúnge baryp kórgen emespin! Kóleńkeme baramyn. Tastańdar meni! — dep ıreleńdep keledi. Shóbereler oǵan múlde qulaq asqan joq.

Iyqtaryna jaýynqurt salǵan shóbereler ıleýge kirip kelse, dastarqannyń ústi syńsyp tur, kóz qamyqtyrady. Ájeni tórge otyrǵyzyp qoıyp, bulardy kútýli eken. Jeýge jaramdy nesheme shóptiń qıqymdary, seleýdiń dáni, bıdaıyq, jýsannyń búrtigi, ólgen shybyn men órmekshi, ara, ınelik degenińiz taý bolyp úıilip jatyr. Alaıda solardyń bári tiri jaýynqurtqa qaıdan jetsin, bular kóterip ákelip, dastarqannyń ústine qoıǵanda otyrǵandar aýyzdaryn ashyp, kózderin jumdy, ájeniń eki ezýi eki qulaǵyna jetti.

— Qaraqtarymnyń ájesin qýantaıyn dep bolyp júrgenderin kórmeısińder me?

Ájeniń úlken balasy, qazirgi áke qumyrsqa:

— Al endi dastarqanǵa otyraıyq. Syrtta júrgenderin sha­qyryńdar. Qoldaryńdy jýyńdar, — dedi.

Bári qoldaryn jýyp, qujynap dastarqan basyna jınaldy. Tym-tyrys, únsiz tomsyraıyp otyr. Eger ıleýge shybyn kirip ketkendeı bolsa, yzyńy estiletindeı. Alaıda bul jerde tiri shybyn júrgen emes. Ileýde qalyptasqan dástúr boıynsha, aldymen áje dám aýyz tımeı eshkim de dastarqanǵa qol sozbaıtyn. Áke qumyrsqa áje qumyrsqaǵa eńkeıip birdeńe dedi. Áje áke qumyrsqanyń demeýimen býyn-býyny syqyrlap ornynan turdy.

Bári qulaqtaryn tosty.

— Qaraqtarym, áýletterim meniń! — dedi ol daýsy dirildep. — Osynshama ul-qyz ósirgen men baqytty kempirmin. Búkil dúnıede menen baqytty qumyrsqa joq ta shyǵar, bálkim. Baqyttylyǵym eń aldymen senderdiń arqalaryń. Sender munshalyq tatý-tátti, aýyzdaryń bir bolmasa, «bir jeńnen — qol, bir jaǵadan bas shyǵarmasańdar», maǵan munsha uzaq jasaý qaıda?

Jerde bir dán jatsa, ony ıesiz tastamaı, ıleýimizge jabyla súı­rep ákeldińder, dalada qaýyzdyń bir synyǵy ushyp júrse, ony tastap ketpedińder. «Eńbek súıgendi — eli súıgen» degen. Jurttyń bári bizdi qurmetteıtin bolsa, osy eńbekqorlyǵymyz úshin qurmetteıdi.

Ileýimizdi ıelenbekshi bolyp kelgen qandaı jaýǵa da bárle­riń bir kisideı jumylyp... jabyldyńdar. Bizdiń ósip-órkendep, japyraq jaıyp, shuryq tesik ıleýimiz onan ári tereńdep, onan ári taramdanyp bara jatsa, ol eń aldymen senderdiń tatýlyq­taryńnyń arqasy. «Tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi, altaý ala bolsa, aýyzdaǵy ketedi», shyraqtarym!

Árqashanda tatý bolyńdar. Aýyzdaryń bir bolsyn. Kezinde biz de tatý bolǵanbyz. «Ákesi tatýdyń balasy tatý» degen sóz sodan qalǵan. Estidińder me?

Jarty qaýyzdy jurtymyzben bólip jedik. Sender de solaı etińder, shyraqtarym. «Óle jegenshe, bóle jeńder».

Ómirdiń sáni — birlik pen tatýlyqta. Shyraqtarym, senderge rızamyn. Menen ulyqsat. Toılaryńdy bastaı berińder!

Áke qumyrsqa ornynan turdy:

— Al, halaıyq! Búgin osy otyrǵan bárimizdiń anamyz...

Osy kezde aıaqtarynyń astary dirildep, tóbeden qum sýyldap tógildi. Gúrildegen sumdyq dybys estildi.

Gúr-gúr! Gúr-gúr! Tr... tr... Gúr...r. Gúr...r...

Jer qaltyrap qoıa berdi.

Gúr-gúr! Gúr-gúr! Tr... tr... Gúr...r. Gúr...r.

Áje qumyrsqa shette otyrǵan nemene qumyrsqaǵa ıek qaqty.

— Tysqa shyǵyp, bilip kelshi. Nemene bul?! Ol dalaǵa júgirip ketti de, kózi atyzdaı bolyp keldi.

— Dalada temir... Dáý traktor kele jatyr. Jerdi qoparyp... Temir...

Jer árli-berli teńselip, ıleýdiń ishi shańytyp ketti. Jurt moıyndaryn ishterine suǵyp, kózderin jumdy.

Sóıtkenshe bolǵan joq, ıleýdiń ishi alasapyran bolyp, asty ústine shyqty. Aspan aınalyp jerge tústi. Bir myń eki júz on alty qumyrsqa áp-sátte topyraqqa aralasyp kete bardy.

Sóıtip Sabalaq Sarbas sardalada jalǵyzdan-jalǵyz qalǵan edi...

Bastyǵyn ǵana biletin tentek traktor

Sabalaq Sarbastyń bul áńgimesi jolaýshylardyń eńselerin túsirip jiberdi. «Temirdi nege bosatyp jiberedi osy», — dep burq etti Maıtaban Jaıbasar. «In degendi tereń etip qazý kerek. Sonda oǵan traktor túgili, pále de jolaı almaıdy»,— dep aqylǵansydy Sýyr. Bıdas úndegen joq.

Sóıtip kele jatqandarynda bala batyrdyń tóbesinde unjyr­ǵasy túsip muńaıyp otyrǵan Sabalaq Sarbas shyr ete qaldy.

— Batyr aǵa, anany qara! Qaraı ǵoı! Bizdiń úıimizdiń astań-kesteńin shyǵarǵan qara traktor, áne, áli jer qoparyp júr!

Qumyrsqanyń aıtqan jaǵyna qarasa, bir dáý traktor áı de joq, sháı de joq, jerdi súzgilep jatyr. Kózi qyp-qyzyl, ústi-basy qap-qara. Kúni-túni tynbaı jumys istegen soń tumsyǵy men tabany jaltyrap tur. Jan-jaǵyna qaramaıdy, myqshyńdap «Tr...trlap» ólimin salady kelip. Ashýly Bıdas jaqyndap keldi de, traktordyń aldyna temir etik kıgen aıaǵyn qoıa saldy. Traktordyń jaltyraǵan tumsyǵy etikke shaq ete tústi. Traktor: «Tumsyǵym, oıbaı! Oıbaı, tumsyǵym!» — dep murnyn ustap, sonda baryp joǵary qarady. Aspanmen tiresip turǵan balany kórip, yrshyp tústi.

— Sen kimsiń óziń? — dedi ashýly Bıdas.

— Tr... tr... Traktormyn.

— Ne istep júrsiń?

— Tr... tr. Jer qazyp júrmin.

— Nege qazasyń?

— Tr... tr. Bilmeımin. «Qaz!» degen soń qazyp jatyrmyn.

— Saǵan «Qaz!» degen kim?

— Tr... tr. Bastyǵym.

— Bastyǵyńda bas bar ma?

— Tr...tr. Bastyǵymda bas bar. Mende bas joq. Aıaǵym bar, minekeı, tumsyǵym bar, jańa aýyryp qaldy. Motor dep atalatyn ishek-qarnym da bar.

— Bastyqtyń teris aıtqanyn nege tyńdaısyń?

— Tr...tr. «Toqpaǵy kúshti bolsa, kıiz qazyq jerge kiredi», aǵa. Meni jasap shyǵarǵan bastyq. Biz sıaqty temirge bastyq aıtsa, bitti. Buıryq — zań. Bastyqtyń eshqaısysy da teris aıtpaıdy. Bastyqtyń ǵana aıtqanyn qylyp, aıdaýynda júremin. Mende bas joq, júretin — aıaq, qazatyn tumsyq bar, aǵa. Tr...tr.

— Ósimdikti tanısyń ba?

Traktor kekeshtenip tumsyǵyn shaıqady.

— Tr... tr. Joq. Tanymaımyn.

— Ózińniń ne istep júrgenińdi bilesiń be?

— Tr...tr. Bastyqtyń aıtqanyn istep júrmin.

— Sen ósimdik ataýlynyń tamyryn qoparyp, qumyrsqa ataýlynyń ıleýin astań-kesteńin shyǵaryp, tirshilikti taptap joıyp júrsiń.

— Tr...tr. Tirshilik degen ne ol, aǵa?

Bıdas: «Tirshilikti bilmeıtin mynaý qandaı mılaý», — dep ashý­lanyp, traktordyń tóbesinen shertip jiberip edi, onyń saırap turǵan tili baılanyp, tóbesi tabanyna jabysyp, úni óshti de qaldy. Bıdas úni óship qalǵan traktordy anadaı jerge laqtyryp jiberip, júrip ketti. Sonda joǵaryda otyrǵan sabalaq Sarbas shyr ete qaldy.

— Tastamalyqshy, aǵa. Tastamalyq. Ol biz ketken soń jerdi taǵy qoparady. Onyń jany da, basy da joq. Ne istegenin ózi de bilmeıdi.

Asyǵyp kele jatqan Bıdas bul kezde aptalyq jerge ketip qa­lyp edi.

— Jaraıdy. Seniń aıtqanyń bolsyn, — dep qaıtyp keldi de, traktordy jan qaltasyna salyp aldy. Salyp aldy da, ajdahanyń arna etip ketken izine qaıta tústi.

Jerge tógilip túsken Jetiqaraqshy. Sulý Sýyr juldyzdan alqa taqqysy keledi

Jer jahandy kózge túrtse kóringisiz qarańǵy tún basty. Jolaýshylar asyǵys bolǵandyqtan toqtaǵan joq. Bıdas adymyn keń tastap kúnshilik jerdi bir attap júrip kele jatty. Bir sát Sabalaq Sarbastyń shyr ete túsken daýsy estildi:

— Bıdas aǵa, ana qara, jerde samaladaı bolyp sham janyp jatyr! Sham!

Bıdas qyrattan asyp tússe, shynynda da oıpańda bir shoq sham san qubylyp samsap jatyr. Birese kúlgin, birese qyzǵylt túske boıalyp, san qubylyp jymyń-jymyń etedi. Alqap jap-jaryq. Bıdas óziniń úıi bar Almatynyń ústinen tústim be dep, ań-tań bolyp, sileıip turdy da qaldy. Kóktóbeniń basyna shyqqanda Almaty tap osyndaı bolyp kórinetin. Sol kezde sýsyldap Suńqar ushyp keldi.

— Mynaý jerde shashyrap jatqan sham emes. Jetiqaraqshy juldyzdary. Bul jeti juldyzdy kókten quıryǵymen qaǵyp túsirgen ábjylan! Men ony óz kózimmen kórdim, — dedi.

— Solaı ma? — dep qaltada jatqan boıjetken Sýyr sulý basyn shyǵardy. — Maǵan alyp bershi, Bıdas aǵa. Moınyma monshaq etip taǵyp alaıyn.

Jeti juldyz birimen-biri jarysa jamyrap qoıa berdi.

— Bıdas aǵa, ózimizdiń úıimiz — zeńgir kógimizge jetkimiz keledi. Kórip tursyz ǵoı, jerge túsip qalǵan soń, kórneý kózge kómeski tartyp ketkenimizdi. «Aıqaı, óz úıim — keń saraıdaı boz úıim» demekshi, árkimniń óz úıine ne jetsin. «Árkimniń óz úıi — óleń tósegi». Bizdi úıimizge jetkizińiz. Úıimizge... Juldyz bolyp jar­qyrap janyp tursyn deseńiz, úıimizge jetkizińiz...

— Úıimizge...

— Zeńgir kóktegi óz úıimizge.

— Úıimizge...

Myna sózdi estip, kóńili bosap jatqan Maıtaban Jaıbasar áje qaltadan basyn shyǵaryp, dymqyldanyp qalǵan kózildirigin súrtip kıdi. Kózildirigin kıdi de, jerde shashyrap, kómeski tartyp, áni-mini semgeli, typyrlap jatqan jeti juldyzǵa qarady. Qarady da:

— Oı, shyraqtarym-aı, týǵan jer atamekenderińnen aıry­lyp, azarlanyp jatyr ekensizder ǵoı. Aıtatyn nesi bar, týǵan jer degen qıyn, árıne. Qıyn. Endi qaıttim? — dep basyn shaıqady. —
Kúldikómesh Kúlegesh ajdahanyń tentek jıeniniń jasap ketken alapatyn-aı, á? Jerdegi búlinshiligi az bolǵandaı, kókte ne sharýa­sy bar eken bunyń, a? Juldyzdardy jylatqany nesi?

— Maǵan alyp bersinshi, áje, moınyma taǵyp alaıyn, ádemi eken, — dedi taǵy da sulý Sýyr.

— Sýyr shyraǵym, sabyrlyq jasa, — dedi áje oǵan burylyp. — Juldyz — kóktiń tól balasy, aspannyń ajary. Jan-janýarsyz, kókmaısa shalǵynsyz jerdiń sáni bolmaıtyndaı, juldyzsyz kóktiń de sáni joq. Juldyzy jerge túsken soń, zeńgir kókte ne abyroı qalady. Ol da bir qý taqyrǵa aınalmaı ma. Sen bolsań — jer perzentisiń. Jerdegi tirshiliktiń qaı-qaısysy da juldyzǵa qoly jetkennen keıin astamsyp ketedi. Astamsyǵan adam bar dosynan aıyrylyp, jalǵyz qalady. Eger moınyńa jurt taqpaǵan juldyz taǵatyn bolsań, dandaısısyń da, bizdi tastap ketesiń. Bar dostaryńnan aırylasyń. Quralaıdy da, balapandy da umytasyń. Jan joldastaryńa qaramaı, aspandap kókiregińe kúpirlik enetin bolady. Árkim óz ornyn bilýi kerek, árkim óz otanynda tirshilik etýi tıis. Bıdas shyraǵym, qolyńnan kelse, juldyzdardy óz oryndaryna jetkiz.

Sulý Sýyr moınyn ishine tartyp, úndemeı qaldy.

Bıdas qandaı amal jasaryn bilmeı, biraz oılandy. Oılanyp-oılanyp turdy da, tóbesindegi Sabalaq Sarbasty, qaltasyndaǵy sulý Sýyr men Jaıbasar Maıtabandy jerge túsirdi. Juldyzdyń bireýin oń qolyna aldy. Aldy da, keıin sheginip baryp, jerdiń tó­besin oıyp dúńk te dúńk júgirip kelip qolyndaǵy juldyzdy kók­ke qaraı zymyratyp laqtyryp kelip jiberdi. Juldyzdyń sýyldap ysqyryna ushyp bara jatqan dybysy tóbe quıqany shymyr­latty. Jerdegiler qoryqqandarynan qulaqtaryn basa-basa qalysty.

— Raqmet, Bıdas batyr! Joldaryń bolsyn! — dedi ol óz ornyna baryp, ilinip alǵan soń. Ekinshisin de solaı laqtyrdy.

— Raqmet, Jaıbasar Maıtaban áje! Talaptaryńa nur jaýsyn! — dedi ekinshisi.

Úshinshisin de úıine solaı jetkizip saldy.

— Maqsattaryń oryndalyp, Betpaqdalalaryń sýǵa qaıta tol­ǵaı! — dedi ol.

— Joldaryń jaryq bolǵaı! — dedi tórtinshisi.

Besinshisi:

— Qadamdaryńa gúl bitkeı! — dedi kúlim qaǵyp.

Altynshysy:

— Túlkiden túńilińder! — dep kúńk etti. — Abaılańdar!

Jetinshisi:

— Saýysqannan saq bolyńdar! — dep syńǵyr ete qaldy.

Jeti juldyz oryndaryna baryp iline-iline qalǵan soń buryn­ǵysynan da beter jaınap, samaladaı bolyp myń qubylyp jar­qyraı tústi. Jer jahan qulpyryp kúndizgideı jap-jaryq bolyp sala berdi. Jep otyrǵan nanyn bylaı qoıyp, ertegi oqyp otyrǵan oqýshy jolaýshylarymyzdyń asyǵys jáne ne sebepten asyǵys ekendigin biledi, árıne. Bular kidirgen joq, ári qaraı júrip ketti.

Al Jeti juldyz bolsa qýǵynshylarǵa jymyń-jymyń etip kúlimsirep tur. Bireýge jaqsylyq jasaǵan adamnyń boıy jeńil bolmaqshy. Bıdastyń aıaǵy jeńileıip sala berdi.

Sasyq daýyl. Ajdaha da kórindi aqyry

Bıdas sol arnamen bir apta júrdi, kózge kórinetin ajdaha bolmady, eki apta júrdi, kózge kórinetin ajdaha bolmady. Jolaýshylar sharshady. Áje: «Tynyǵyp, áldenip alalyq», — dedi sol kezde.

Bıdas joldyń jıegine shyǵyp, apasynyń pisirip salǵan nanyn jep, demalyp aldy. Maıtaban Jaıbasar áje qaltasynan áldeqandaı shóp alyp, maljańdaı bastady. Sýyr: «Er azyǵy men bóri azyǵy — jolda», — dep bir inge kirip ketip, murtyn súrtip shyqty.

Tek Sabalaq Sarbas qana bóriktiń ústinen túspegen kúıi qol orny­na paıdalanatyn eki aıaǵyn syrtyna qaıyryp alyp, taǵaty bolmaı jan-jaǵyna moınyn sozyp qoıyp, olaı-bulaı kezip júrdi de qoıdy.

— «Jol atasy — júrgen» degen, nege otyra beresińder osy? — dedi ol bir kezde qabaǵyn túıip.

Maıtaban Jaıbasar áje:

— Sarbas balamnyń aıtqany da durys. Júrilmegen jol qaı­dan ónsin. Ózimiz sol júristiń arqasynda ǵana nápaqamyzdy aıyryp, tirshilik etip kelemiz, — dedi. — Jas kezimizde kúnige otyz metrdeı jer alatyn edik. Qazir ol dáýren qaıda...

Suńqar teris qarap, myrs etti.

Qýǵynshylar oryndarynan qaıta kóterildi.

Jolaýshylar damyl tappaı, úsh apta júrgen kezde, Suńqar quldılap kelip, Teńbiltaý men Tarǵyltaýdyń alystan munartyp turǵanyn aıtyp ketti.

Taǵy bir apta júrdi. Sol kezde Sýyr murnyn basyp qaıta-qaıta túshkirdi. Bıdas ta demin ala almaı, teris qarady. Ókpesin qapqan sasyq ıisten Sabalaq Sarbas kirerge tesik tappady.

 Sonda Maıtaban Jaıbasar áje bala batyrǵa:

— Murnyńa ıis kele me? — dedi.

— Bir kúlimsi ıis álemdi alyp barady, — dedi Bıdas.

— Olaı bolsa, ajdahaǵa jaqyndaǵanymyz. Ol ashkóz naısap­tyń ishinde ne joq deısiń. Balyqtyń nesheme túri, jylan, baqa-shaıan, shirindi shóp te, shirigen temir-tersek, talaı ólekse, synǵan velosıped, balanyń jórgegine deıin qoıyrtpaq bolyp ılenip jatyr. Sasyq ıis sol, — dedi. — Jaqyndaǵan ekenbiz. Endi úsh kúndik-aq jol qaldy.

Aıtqanyndaı, bular úsh kún jol júrgen soń, keshqurym mańdaı aldarynan alapat joıqyn daýyl soqty. Daýyldyń ekpini jaman. Kári aǵashtar dińgeginen omyrylyp, qańbaqtaı ushty, maıda tas­tar satyr da sutyr domalap josyla jóneldi, sapyrylysyp shań borap, taıaq tastam jerdi kórý qıyndap ketti. Maıtaban Jaıbasar saýytynyń astynan basyn shyǵaryp, kózin jypylyqtatyp jan-jaǵyna qarady.

— Jyra taýyp alyp, tasalaı turmasaq bolmaıdy. Bul daýyl — ajdahanyń lebi. Endi tynbastan bir kún soǵady, — dedi. — Báribir júre almaımyz. Bosqa sharshama, balam. Lebin ishine tartqan kezde joldy óndirip alarmyz. Oǵan deıin bas saýǵalaı turalyq. Suńqarǵa aıt. Jalmaýyz nemeniń jaı-kúıin barlap qaıtsyn. Panalaıtyn jer qarastyrsyn.

Bıdas Suńqarǵa: «Aldyńǵy jaǵymyzdy barlap kórshi», — dedi, bet qaratpaıtyn daýylǵa syrtyn berip turyp. Suńqar muz qursanǵan taý shatqalynyń arasynan tereń quz taýyp keldi de, qaıta ushyp ketti. Qýǵynshylar tezdetip baryp sol quzǵa jaıǵasyp aldy. Daýylǵa qarsy ushqan Suńqar da jetti bir kezde, qanattary talyp, qatty sharshapty. Eki ıyǵynan dem alyp entigip otyr. Eki kózi alaqandaı bolyp ketken, kórgen sumdyǵyn aıta almaıdy.

— Daýyl qanat qaqtyrmaıdy. Amal joq, shyrqap kókke shyǵyp kettim. Bıikke kóterilgende ne kórdi deısińder ǵoı. Aıta kórme! —
Suńqar kózin jumyp, basyn shaıqady. — Ábjylan Teńbiltaý men Tarǵyltaýdyń arasyndaǵy keń jazyqta jatyr. Basyn kórdim, kózim qansha ótkir bolǵanmen, quıryq jaǵyna jetpeı-aq qoıdy. Irkildegen sap-sary ishi jalpaq jazyqty túgeldeı jaýyp tas­taǵan. Qımyldaýǵa da shamasy kelmeıtin bolýy kerek, basyn Teń­biltaýǵa qoıyp, qorylǵa basyp jatyr.

Suńqardyń myna áńgimesin únsiz tyńdaǵan Maıtaban Jaı­basar kózin bir jumyp, bir ashyp, oılanyp-oılanyp otyrdy da, bylaı dedi:

— Balalarym, aldymyzda asa qıyn jumys tur. Óz ómirimiz ǵana emes, búkil Betpaqdalanyń tirshiligi bizge baılanysty bolyp qal­dy. Eger ajdahanyń aýzyna túsip qalatyn bolsaq, bári de bitti deı ber. Myqtap tynyǵyp, uıqylaryńdy ábden qandyryp alyńdar. Ajdaha demin ishine tartatyn kezde ózim oıatamyn. Sonda myna daýyl arqamyzdan soǵady da, júrýimizge jeńil bolady. Al jatalyq.

Jurt qart ájeniń aıtqanyn eki etpeı, tynyǵýǵa kiristi.

Asatalasattyń adal qyzmetkerleri.  «Jaý shapty, oıbaı, jaý shapty!»

Erteńine jolaýshylar sharshap-shaldyǵyp, aryp-ashyp kele jatqandarynda, aldarynan qyzarańdaǵan birdeńe kórindi. Ony aldymen kózi shalyp qalǵan Sabalaq Sarbas:

— Aǵa, bireý kele jatyr, — dedi. Bıdas jaqyndaǵanda tanydy — Túlki eken. Sabalaq Sarbas ta joryqtarda talaı kezikken Túlkini tanyp, sekirip-sekirip tústi.

— Alaqaı, kóbeıdik! Taǵy bir joldas tabyldy. Alaqaı!

Túlkiniń atyn estigen kezde Bıdastyń qaltasynda jatqan Sýyr jaqtyrmaı pysqyrynyp qaldy.

— Bul neme qaıdan júr ózi?

— Sálemetsizder me? — dep syzyldy qyzyl Túlki. — Bastaryńyz quralyp, bir jaqqa saparǵa shyqqan adam bastaǵan haıýanattarǵa uqsaısyzdar...

— Sondaı sharýanyń reti bolyp qaldy, — dedi Bıdas.

Túl­ki tum­sy­ǵyn kókke kóterdi.

— Tyshqannyń da ıisi shyǵa ma, nemene?

— Ia. Tyshqannyń ısi shyǵady! Bizdiń Sýyr degen jol­dasymyz bar! — dep jaýap berdi Bıdas.

— Ol ózi joldastyqqa jaraı ma eken? Jerdiń asty tas túnekten shyǵa bermeıtin sıaqty edi...

— Jaǵdaı solaı bolsa, nege joldas bolmasyn? Basymyzǵa kún týǵanda, keýdesinde jany bar tyshqan bas saýǵalap qalaı jatady?

— Jaısha... Bylaıynsha aıtqanymyz ǵoı. Bolmashyǵa ashý shaqyrmańyz, batyrekesi. Bátir-aı, tyshqannyń ıisi shyqqan soń, aıta salyp edik... Sasyǵan nemeniń de joldastyqqa jarap qalǵany-aý... Jaı... Ánsheıin... Bylaı... Sonshama dúrligip, qaıda attanyp bara jatqandaryńyzdy bilýge bolmas pa eken, batyr?

— Ajdaha jutyp ketken Kókshýlan teńiz, kólimiz ben ózen, bu­laǵymyzdy, jeti túrli bultymyzdy qaıtaryp alý úshin bara jatyrmyz. Joldas bolaıyq! Sen de bizden birge júr, — dedi Bıdastyń tas tóbesinde turǵan Sabalaq Sarbas. — Ebiń bar haıýansyń. Bizge qol ushyn ber!

— Ia, solaı ma edi... Kezinde meniń tilimdi almaı, endi ylǵı qurt-qumyrsqa, baqa-shaıandardyń aıtqanyna erip batyrlaryń aljıyn degen eken. Tapqan eken osy kezde joldasty! Joldasy tasbaqa, Sýyr men qumyrsqa bolǵan adam ońar. — Túlki murnyn batyrǵa taqap taǵy ıiskedi. — Jasyrmaı-aq qoı. Iisinen-aq bilip turmyn batyrdyń qoınynda, sýyrdyń janynda tasbaqa da jatyr.

— Nemene, saǵan sý kerek emes pe? — dedi Sarbas.

— Kerek bolsa qaıtemin endi? Amalym qansha? Biz paqyrdyń qolymyzdan ne kelýshi edi. Mende bolmasa, Asatalasatta bar. «Elde bolsa, ernińe tıedi». Aǵaıynda bolsa, bizdi de alastap tas­tamas. Sonshama sýdy jalǵyz ózim ne isteımin? Asatalasat aǵa bir jalatsa, júrek jalǵaýyma jetip jatyr.

— Týǵan jerińe janyń ashymaı ma? Betpaqdalanyń qandaı halge kelgenin kórshi baryp kózińmen! Sondaı ozbyrlyq jasaǵan Asatalasat saǵan aǵaıyn bola ma? — dep shyr ete tústi Sabalaq Sarbas. — Saǵan dúnıege kelgen iniń kerek emes pe?

— Tamaǵymnyń toıǵan jeri — týǵan jerim. Al in kerek bolsa, myna tyrnaq saý bolsa, kóringen jerden qazyp alamyn. Jalpy, Asatalasat aǵa tiri turǵanda inniń ne keregi bar? Bul jalǵanda ajdahany jeńetin bireý bar deısiń be? Óńsheń mılaý neme... — dep quıryǵyn bulǵap tastap kete berdi.

Sol kezde Sýyr shyr ete tústi:

— Oıbaı-aý, ana qýdy qate jiberdiń-aý, batyr aǵa. Sóz saptaýyn kórmeısiń be! Ol ajdahaǵa malaı bolyp alǵan. Uıyqtap jatqan Asatalasatty oıataıyn dep ketti.

— Sýyrdyń aıtqanynyń jany bar, — dep basyn shulǵydy Jaıbasar áje. — Sympyldaǵan nemeden saqtanbasa bolmaıdy.

«Batyr — ańǵal, er — áńgúdik» degen, sonda baryp Bıdas: «Solaı ma edi?» — dep tura umtyldy. Biraq kesh qalǵan edi. Qarańǵy qoıýlanyp ketken. Bular túlkiniń qaı tastyń arasyna súńgip ketkenin bile almaı qaldy, qapelimde jerdiń jigine túsip ketkendeı, qý tabylmaı izim-qaıym joǵaldy da ketti.

Sýyrdyń aıtqany aıdaı keldi. Óıtkeni qýǵynshylar erteńine oryndarynan kóterilip attana bergenderinde, bajyldaǵan daýys­tan shoshyp, kilt toqtap qaldy.

— Oıbaı, Asat aǵa, oıan! Oıan deımin, Alasat aǵa! Jaý shapty! Jaý! Oıan, aǵa!

Jarbaqtap olaı da ushyp, bulaı da ushyp, eki taýdy basyna kóterip jar salyp júrgen ala saýysqan bolyp shyqty. Ana taý jańǵyryǵy myna taýǵa jetedi. Aspan asty astań-kesteń.

— Oıbaı! Asat aǵa! Jaý shapty! Jaý! Jaý! Jaý! Oıan! Oıan! Asat aǵa! Asat aǵa! Asat aǵa!..

Amal joq, jolaýshylar túnep shyqqan úńgirlerine qaıtadan súńgidi de ketti. Jaýdyń múlde oılamaǵan jerden ózderiniń aralarynan shyqqanyna ań-tań bolyp tilderi baılanyp, birine-biri qaraıdy.

Tek Suńqardyń kózi qantalap symp etip usha jóneldi de, saýysqannyń izine tústi. Saýysqan aq tikenniń arasyna umtyldy, aq tiken jabyla tyrnalap saýysqandy aralaryna engizgen joq. Saýysqan qyzyl sheńgeldiń arasyna umtyldy. Qyzyl sheńgel qońyraýlaryn syldyratyp «Saýysqan mundalap!» Suńqardy shaqyrdy. Suńqar satqyn saýysqandy ilip aldy da, túte-tútesin shyǵardy. Ajdaha bolsa: «Bul ne shý, a?!» — dep basyn kóterip bir kózin ashty, eshkim kórinbedi. Eki kózin ashty, eshkim kórinbedi. Basqa kózderin ashýǵa erinip, qaıtadan uıqyǵa ketti. Daýyl burynǵysynan da ekpindeı tústi.

Damyl tabar daýyl joq. Elshilikke traktor ketti

Qansha uıyqtaǵandary belgisiz. Áıteýir, sibirlenip tań atyp keledi eken. Qýǵynshylar jolǵa shyǵýǵa qamdandy. Suńqar Bı­dastyń qoınyna kirip aldy, qumyrsqa tós qaltanyń túbine tú­sip, Sýyrdyń qasyna baryp jatty. Jan qaltadaǵy tasbaqa saýy­tynyń ishine basyn suqty da:

— Al, balam, júrelik. Jolyń bolsyn! Barynsha abaı bol­ǵaı­syń, — dedi. — Leptiń aǵymymen Asatalasattyń aýzyna túsip ket­pegeısiń. Ekpindeı bermeı, óksheńdi qadap júr.

Bıdas shatqaldan shyqty. Jaıbasar ájeniń degenindeı, daýyl arqadan soǵyp tur eken, bala batyrdyń aıaǵy jerge annan-sannan bir tıip dedekteı jóneldi. Oń tabany tóbege bir tıedi, tóbe japyry­lyp qalady, sol tabany tóbege bir tıedi, tóbe japyrylyp qalady. Daýyl bolsa adamdy áne-mine juta salardaı ysqyrynady kelip, jer bolsa dúńk te dúńk. Aspan aınalyp jerge túskendeı. Sáskege deıin júgirdi, túste júgirdi, ymyrt úıiri­lip, qarańǵy qoıýlanǵansha júgirdi, ne kerek, áıteýir, kúnuzaq tynbastan júgirip otyryp, ajdahanyń tastóbesi kóringen kezde qaltada jatqan áje:

— Baıqa! Kelip qaldyq. Endi asyqpa. Panalaıtyn tereń saı taýyp al, — dedi.

Bıdas jerdi qansha aınalsa da, eshqashan kún túspeıtin tereń uńǵyl saı tapty. Jyranyń tereńdigi sonshalyq, kún túgili, aj­dahanyń lebi de kelmeıdi eken. Saıdy jaǵalap júrip tereń úń­girge kezikti de soǵan jaıǵasty. Úńgirdiń ishi qulaqqa urǵan tanadaı múldem tynyshtyq. Tym-tyrys. Onyń ústine kózge túrtse kórgisiz tas qarańǵy. Bar bolǵany salqyn dym ǵana esedi. Bıdas úńgirge kirgen soń, qaltalarynan Sabalaq Sarbasty, Sýyr, Maıtaban Jaıbasar men traktordy shyǵaryp qoıa berdi. Basqalary sharshaǵan. Traktor bolsa qaıta jóndelip ketipti, qaltadan shyǵý boıyna «tr-trlap» tas qabyrǵany súzgileı bastady.

Bıdas traktorǵa:

— Áı, saǵan ne boldy? — dedi. — Qalaı jóndelip ketkensiń?

— Eshteńe de bolǵan joq, — dep taqyldap tur traktor. — Jany bar adamnyń jan qaltasynda jatqan soń janym qaıta kirdi. Ot alyp kettim. Aıtpasańdar, qoıyńdar. Bárin de estip jatyrmyn. Senderdiń nege bara jatqandaryńdy túsindim. Bastyǵym meni áý basta jer qazý úshin jasaǵan. Jer qazbasam, tura almaımyn. qazatyn jer taýyp berińder.

Onsyz da sharshap otyrǵan Bıdas traktordyń myna qylyǵyna ashýlanyp, tóńkerip qoıdy. Onyń úni sonda ǵana óshti. Tynyshtyq ornaǵan soń, bári de tyrp etpeı jatyp bir mezgil demaldy. Demalyp bolǵan soń, Sýyr ornynan kóterilip, tamaq izdeýge dalaǵa ketip bara jatyr edi, Maıtaban Jaıbasar áje oǵan: «Úńgirden attap shy­ǵýshy bolma. Shyqtyń eken, ajdahanyń lebi tartyp ketedi», — dedi. Sýyrdyń amaly taýsylyp, qo­ryq­qany­nan ornyna qaıtyp keldi. Qumyrsqa úńgirdiń aýzynan jarty dán men shegirtkeniń oń jambasyn súırep ákeldi. Jaıbasar áje saýytynyń astyndaǵy qaltasynan áldeqandaı shóp alyp, «Nárlenip alyńdar», — dep ortaǵa qoıdy. Suńqar bolsa: «Ala berińizder. Ala berińizder. Men tústenip alǵan­myn», — dep tas­tyń ústinde oqshaý otyryp alyp, qaýyrsyndaryn taraýǵa kiristi.Tamaqtanyp bolǵan soń Maıtaban Jaıbasar áje Suńqarǵa:

— Ajdahanyń ne istep jatqanyn taǵy barlap qaıt, — dedi.

Suńqar lám-mım demesten usha jóneldi.

— Ajdahanyń basy burynǵysyndaı Teńbiltaýda, quıryǵy­nyń shegi-sheti kórinbeıdi. Ózi qoryldap uıyqtap jatyr, — dep keldi ol birazdan keıin.

— Dur..r..ys bolǵan, — dep tasbaqa shekesin qasyp biraz otyr­dy. — Dur...r...ys bolǵan. Al endi beri jaqyndańdar, maq­sa­tymyzdyń eń bastysyna keleıik. Sýymyzdy ajdahadan qalaı qaıtaryp alamyz? Elshi salsaq bere me? «Kóp jasaǵannan surama, kóp kórgennen sura» degen.

— Biriń aspan astyn, biriń jer astyn, biriń jer ústin sharlap júr­gen jandarsyńdar. Kánekeı, bul dushpandy qalaı alamyz? Kim ne oılap keledi?

— Suraǵanmen, sýymyzdy óz erkimen bermeıdi. Tek qana tartyp alamyz. Men bul jaýyzdy jekpe-jekke shaqyramyn! — dedi Bı­das ornynan ushyp turyp, qyryq qulash almas qylyshyn jarq-jurq etkizip. Tastaı qarańǵy úńgirdiń ishinde naızaǵaı oınaǵandaı boldy. Sýyrdyń kózi alaqandaı bolyp, qorqyp ketti.

— Asatalasat osal jaý emes. Arandap qalasyń. Sabyrlyq jasa, «Sabyr túbi — sary altyn», — dedi tasbaqa. — Aqylmen áreket ete­lik.

— Qashanǵy sabyrlyq jasaı beremiz? «Shydamnyń da shegi bar».

Suńqardyń kózi qantalap ketken.

— Aspannan túsken tastaı shúıligip kelip kezin oıyp ala alamyn, — dedi de, qanattaryn dúr-dúr silkip jiberdi. — Kózi oıylǵan soń, ol Betpaqdalany qalaı tabady?

— Onyń kózi bireý emes, jeteý, — dedi Sýyr.

— Meıli,— dep aıtqanynan qaıtpady Suńqar. — Nege jetpis bolmaıdy?!

— Men ajdaha uıyqtap jatqanda bildirmeı ústine shyǵyp ketemin de, qulaǵyn tistep alamyn,— dep qumyrsqa qol esebinde paı­dalanatyn aldyńǵy aıaqtaryn sart-surt etkizip, tisterin qaı­rap ótkirligin tekserip qoıdy.

— Men jer astymen in qazyp baryp shyńǵyrtyp ishin tistep ala­ıyn, — dedi Sýyr. — Myna tisterim men tyrnaqtarym saý bolsyn.

— Ol da tiri jan. Aldymen elshi salyp kórelik. Bálkim, jibir, muń-muqtajymyzdy túsiner. Sýymyzdy qaıtarar,— dedi aqyr sońynda Maıtaban Jaıbasar áje.

— Tr...tr. Sonda men qalamyn ba? — dedi osynyń bárin estip shal­qasynan jatqan traktor. — Dostyq degen bundaı bolmaıdy. Birge kelip, úńgirdiń ishinde tym-tyrys jata beremin be. Ne pále bolsa da sendermen birge kóremin. Meni aıaǵyma qoıyp jibershi, aǵa. Sol ajdahamen ózim-aq baryp sóılesip qaıtaıyn.

Keńesip otyrǵandardyń barlyǵy kútpegen myna oqıǵaǵa ań-tań qalyp, birine-biri qarady.

Jaıbasar áje Bıdasqa: «Osy batyrdyń kúshin baıqap kórelik. Aýdaryp qoıshy» dep ymdady. Bıdas tyrańdap jatqan traktordy tabanyna aýdaryp qoıdy. Traktor «tóbemniń aýyryp qalǵanyn qarashy» dep muńaıyp, basyn ustap otyryp, bylaı dedi:

— Tr...tr. Birinshi retten, meni ajdaha jeı almaıdy, joldas­tar. Ajdaha jalpy temir jemeıdi. Tr...tr. Ekinshi retten, meniń boıymda ábjylan qyzyǵarlyqtaı sý joq. Sýy joq nárseniń ábjylanǵa túkke de keregi joq. Tr...tr. Úshinshi retten, meniń keý­demde janym joq. Asatalasatyńnan múlde qoryqpaımyn. Alasat degeniń men úshin kim? Elshilikke meni jiberińder. Jurttyń sýyn bersin. Ózim baryp sóılesip qaıtamyn. Tr...tr, — dep balshyq bolyp qalǵan ústi-basyn qaqty.

Ań-tań Sabalaq Sarbas Sýyrǵa, Sýyr Suńqarǵa, Suńqar Bı­dasqa, Bıdas Maıtaban Jaıbasar ájege qarady. Áje birden ne derin bilmeı, kózin jumyp biraz otyryp qaldy. Shynynda da, bul ózi ertegilerde bolmasa, bylaıynsha shyndyqta kezige bermeıtin oǵash jaı edi. Ol zaman da bul zaman elshilikke traktor aralasypty degendi kim estigen. Áje oılanyp-oılanyp baryp:

— Traktor shyraǵym-aı, ajdaha sen aıtqandaı ońaı jaý emes. Kelisim degendi bilmeıdi, sózge túsinbeıdi. Ashqaraq ta tońmoıyn haıýan. Bir ózińniń shamań kelmes, — dedi. — Biraq talabyń taýdaı eken.

— Tr...tr. «Táýekel de — tas jut» degen bar, meni jiberińiz, áje, — dep, traktor taǵy da taq-tuq ete qaldy.

— Qaıtemiz? Qany qaraıyp ketipti. Aýyzdyǵymen alysyp tur ǵoı múlde, — dep Maıtaban Jaıbasar joldastaryna jaǵalaı qa­rap shyqty. — Biz ulyqsat etpesek te urynatyn túri bar tipti.

Sýyr da, Sabalaq Sarbas ta lám-mım degen joq. Suńqar temir sha­rýashylyǵyn onsha túsine bermeıtin, ıyǵyn qıqań etkizip, qalys qaldy.

Bıdas:

— Barsa baryp qaıtsyn. Aldymen elshi jiberip, sóz salyp kórgenimiz durys bolar. Jurtqa zorlyq jasap jatqanyn túsiner, bálkim, — dedi.— Suńqarǵa da pálendeı qaýip joq. Ekeýi barsa qaıtedi.

Maıtaban Jaıbasar áje:

— Áı, qaıdam. Áı, qaıdam. Sol jalmaýyz elshiniń sózine túsinse bolar edi, — dep yńyldap otyryp, aqyry kelisti.

Áje kelisken soń, traktor qolyna aq jalaý ustap, jermen ketti, Suńqar sympyldap birden kókke samǵady. Qalǵandary jar­dyń basyna shyǵyp, buqpantaılap qarap jatty. Asata­lasat ajdahanyń taýdy basyna kóterip uıyqtap jatqan qorylyna joǵary órlep bara jatqan traktordyń tyryly qosylyp, aınala yń-jyń bolyp ketti.

Sodan keıingi oqıǵa bylaı boldy: úlken qoryl tyna qaldy da, tyryldaǵan ǵana dybys estildi. Óıtkeni ajdaha: «Bul ne tyryl? Uıqymdy buzǵan kim?» — dep jan-jaǵyna qaraǵan edi. Sóıtip bir kózin ǵana sál ashyp, syǵyraıyp qaraǵan kezinde traktor janyna kelip toqtady da, birden sóz bastap ketti. Traktor kóltek-sóltekti bilmeıtin tik minez edi.

— Tr...tr, — dep tamaǵyn qyrnap aldy. — Asa qadirli Asatalasat ajdaha joldas! Siz mynaý Betpaqdaladaǵy tirshiliktiń nápaqa etip otyrǵan jalǵyz Kókshýlan teńizin, Kókshýlan teńizden keıin Qoǵaly ózendi, Qoǵaly ózennen keıin Darqan darıany, Darqan darıadan keıin Myńbulaqty, Myńbulaqtan keıin qara bult, ala bult, qazbaýyr bult, sharby bult, aqsha bult, shýda bult pen túıemoıyn bulttyń túgin qaldyrmaı simirip ketipsiz. Siz kelip ketken soń dalada jalǵyz tamshy da sý qalmapty. Qudyqtarǵa deıin tartylyp, jer keýip ketipti. Kıiktiń Quralaıy týǵaly jýý­syz jatyr, Boztorǵaıdyń saryaýyz balapanynyń aýzyna tamyzatyn bir tamshy sý qalmady. Tirshilik ataýlynyń boıynan nár ketti. Dala týlaq súıretkendeı, qazirgi kúni kún emes, qańyra­ǵan elsiz shólge aınaldy. Sol dalany mekendegen tiri ańdardyń atynan elshi kelip turmyz.

— Elshileriń kim? — dep taýdy jańǵyryqtyryp ajdaha gúr ete qaldy. Aspanda naızaǵaı oınap, jer silkingendeı boldy. Traktordyń býyn-býyny qaltyrap, tili kúrmeldi.

— Tr-tr. Tr...tr. Bıdas batyr bar... Sýyr men qumyrsqa... Jo­ǵaryda Suńqar tur. Tasbaqa ájem bárimiz... Búkil eldiń atynan sýymyzdy qaıtar dep aıtqaly keldik, ajdaha joldas. Kim-kimge de qanaǵat degen kerek. «Qanaǵat qaryn toıǵyzady». Adamger­shilik... joq, bylaıynsha, sizdershe aıtqanda, ajdahagershilik degen bolady.

Meıirbandyq jasap, tirshilik ataýlynyń sýyn qaıtarsańyz. Sýsyz kúnimiz qarań...

— Sý ma?! — Jartas jartasqa soǵyp, shaqyr-shuqyr ete qaldy. Aspan bolsa qańǵyr-kúńgir.

— Iá, sý, ajdaha joldas... Ózimizdiń sýymyz...

— Seniń radıatoryńda jarty shelek sý qalǵanyn bilip jatyrmyn ǵoı men... Kánekeı... Beri kelshi...

Ajdaha jumýly jatqan ekinshi, úshinshi, tórtinshi kózderi men aýzyn ashty. Besinshi, altynshy, jetinshi kózderin ashqan joq. Sol kezde syrt jaǵynan alapat daýyl soqty da, traktor «tr...tr!» dep ajdahanyń arandaı aýzyna súńgidi de ketti. Kómeı jaqtan saldyr da gúldir, pashyr da pushyr dybys estildi. Asatalasat traktordy shaınap-shaınap jiberip radıatorynda qalǵan jarty shelek sýyn soryp aldy da ózin túkirip kelip qalyp edi, bular panalap jatqan saıdyń ishine jıyrma eki tonna eki júz on jeti kılogramm, qyryq tórt gram temir-tersek saý etip shashyrap tústi.

— Qap! Obaldaǵy-aı! — dep basyn shaıqaǵan ájeniń kózinen jas shyǵyp ketti. Bıdas tisin qaırap: «Áp, bálem!» — dep judyryǵyn túıdi. Sýyr qoryqqanynan bala batyrdyń qaltasyna súńgip ketti. Sabalaq Sarbas bóriktiń ústinde qolyn artyna qaıyryp teńselip júr.

— Endi qandaı amal jasaımyz, a? Ne isteımiz bul tajalǵa?

Atqan oqtaı sýyldap Suńqar keldi. Kózi qantalap, eki ıyǵynan dem alyp otyr.

— Kórdińder ǵoı, — dedi ol. — Bolǵan jaıdy nesin aıtamyn.

— Bárin de kórip jattyq, — dedi Bıdas. — Aıtpaı-aq qoı.

Jalmaýyz jeti kózin birdeı jumyp, qaıtadan uıqyǵa ketti. Qoryldaǵan dybys taý jańǵyryqtyryp, daýyl soqty. Qýǵyn­shylar qaıtadan saıǵa túsip, traktordan qalǵan bólshekterdi bir­tindep jınap, kómip, «Basy bolmasa da, jaqsy joldas bolyp edi» dep, beıitine tas úıip, temir belgi qoıdy. Sýyr sýyrylyp sóz sóı­ledi. Suńqar múlgip tyńdap turdy. Jaıbasar áje dymqyl­danǵan kózin súrtti. Sabalaq Sarbasqa: «Sen birdeńe demeısiń be?» — dep ıek qaǵyp edi, ol qolyn siltep, teris aınalyp ketti.

Is nasyrǵa shapty. Qýǵynshylar sýlaryn qalaı qaıyrmaqshy

Sonan keıin áje úńgirdiń ishinde birese oń jambasyna, birese sol jambasyna aýdarylyp, ahylap-úhilep tuıaq serippesten úsh kún, úsh tún boıy kóz shyrymyn almaı jatty. Aqyr sońynda ornynan turdy da, dostaryn qasyna shaqyryp alyp, ajdahadan sýdy qalaı tartyp alýdyń josparyn aıtty.

— Shyraqtarym, — dedi Maıtaban Jaıbasar kózin bir ashyp, bir jumyp. Ábden-aq shaldyqqan eken, kirpikteri ilinip uıqysy kelip-aq otyr. Biraq osyndaı jaǵdaıda uıyqtaı alatyn ba edi. Jaǵy aıyrylyp keterdeı myqtap turyp esinep aldy da, áńgimesin odan ári jalǵady.— Ári oılaǵanda, beri oılaǵanda, meniń dittep toqtaǵanym — jalǵyz-aq amal. Qulaqtaryńdy túrip tyńdańdar da, kókeıge qona ma, qonbaı ma, sony aıtyńdar. Asatalasat ajdaha otqa kúımeıdi — basynan baqaıshaǵyna deıin shylqyǵan sý. Ony ózderiń bilesińder. Sýǵa batpaıdy — jalmaýyzdy batyrmaq túgili, balapandarymyzdyń da aýyzdaryna tamyzatyn bir tamshy sýymyz joq. Shamamyz da kelmes, men bolsam, belimniń quıańyn bylaı qoıǵanda, tórimnen kórim jýyq úlkeıgen adammyn. Bıdastyń jalǵyz ózine ál bermeıdi.

— Eger ol sýymyzdy óz erkimen bermeıtini ras bolsa, men ony jekpe-jekke shaqyramyn, — dep Bıdas ornynan ushyp turyp, qynabyndaǵy qyryq qulash almas qylyshyna jarmasty. — Sýy­myzdy ala almaıtyn bolsaq, jer asyp, sý asyp nege keldik?!  Eldiń betin qalaı kóremin? Jezkıik pen Boztorǵaıǵa ne deımin? «Janym — arymnyń sadaǵasy, arym — elimniń sadaǵasy». Ulyqsat ber maǵan, áje.

— Bir ertegide oqyǵanym bar. Esime jańa tústi,— dep Sabalaq Sarbas kımelep ketti.— Almas qylyshyńdy bylaı kese ustap alasyń da, lebin tartqan kezde ajdahanyń ishine qaraı súń­gısiń. Sonda almas qylyshyń jalmaýyzdy eki bóledi de tastaıdy.

— Tabylǵan aqyl! — dep sulý Sýyr sekirip tústi.

— Ishi tolǵan sý ǵoı. Sýǵa batyp ketersiń,— degen kúmán aıtty Suńqar.

— Bunyń bar kúshi sýda. Sýyn aqtaryp alsań, kádýilgi týlaq bolady da qalady, — dedi uzaq oılanyp otyryp Maıtaban Jaıba­sar áje.

— Eń tynyshy — bul jaýyzdy shaýyp týrap tastaǵan! — dep tisin qaırap, semserin syǵymdady Bıdas.

— Bala batyr, sen qyzbalyqqa salynyp arandaı berme, — dedi áje. — Ár istiń óz yńǵaıy bolady. Yńǵaıy tabylyp jatsa, qan tógip qaıtemiz. Qantógis dese bar-aý, oıpyrmoı, múlde júregim aınyp ketedi osy. Ol da tiri jan. Qanyn tókpelik. Qolymyzdan kelse, zábirlemelik.

— Ol bizdi zábirlegen joq pa?! — dep ornyna otyra almaı qalsh-qulsh etti jas batyr.

— «Taspen urǵandy aspen ur» degen. Keshirimdi bolǵan durys. Túbinde keshirimdilik pen kishipeıildilik jeńbek, shyraǵym. «Oń qolyń qylyshqa jarmassa, sol qolyń arasha tússin» degen taǵy bar. Asyqpa. Aqylǵa salalyq.

Onan da myna áńgimege qulaq sal. Baıaǵyda osy ajdahanyń naǵashy ájesimen bir tóbeniń arǵy baýraıynda ol, bergi baýra­ıynda biz kórshi turyp edik. Ózi menimen qurdas edi. Barynsha kúlegesh bolatyn, paqyr. Kishkentaı syltaý tabylsa boldy, bolmashy nársege de yrjalaqtap kúle beretin. Aptalap bizge uıqy bermeıtin de kezderi bolǵan, jaryqtyqtyń. Qoltyǵyna ántek shóp tıip ketse boldy, bir kún boıy ózin-ózi toqtata almaı dalany basyna kóterip, olaı da, bulaı da aýnap, ishek-silesi qatyp shal­qalap kúletin de jatatyn. Sol kúlge aýnap kúle beretin minezinen kele-kele Kúldikómesh Kúlegesh áje atanyp ketip edi. Óle-ólgenshe sol qasıetinen aryla almaı-aq qoıǵan, topyraǵyń torqa bolǵyr, paqyr. Asatalasat Kúldikómesh Kúlegesh ajdahanyń týǵan jıeni bolsa, bul nege kúlmeıdi? Eń durysy, buny qytyqtap kórelik, shyraqtarym.

— Aı, bilmeımin-aý... Ajdaha kúldi degendi estisem, qulaǵym kereń bolsyn, — dep, Suńqar kózi qantalap dúr silkinip qoıdy.

— Tańǵalatyny joq. Haıýanatta ne qıly minez bola beredi, árıne. Men de óz qulaǵymmen estigenim joq,— dedi Sabalaq Sarbas. Biraz únsiz otyryp: — Bálkim, kúlse kúletin shyǵar... úlken kisi óz kózimen kórgenin aıtyp otyr ǵoı, — degendi qosyp qoıdy.

Sýyr shanshylyp tura qaldy:

— Men baryp, qytyqtap qaıtsam qaıtedi?

Maıtaban Jaıbasar áje kózin bir ashyp, bir jumyp otyryp:

— Sabyr, shyraqtarym, sabyr, — dedi. — «Sabyr túbi — sary altyn». Asyǵyp, aptyqpańdar. «Asyqpaǵan arbamen qoıan alady». Qytyqtalyq. Alaıda sonyń ózine de daıyndalyp kirispesek, álek-shálegimiz shyǵady. Ajdaha oınaıtyn jaý emes.

Eń aqyrǵy shabýyl. « Oho!.. ho!» da «Ha!.. Ha!..» «Alaqaı» da «Alaqaı!»

Bular túske deıin tájikelesip otyryp-otyryp, aqyry bári de bir baılamǵa kelip, erteńine ertemen jumysqa jumyla kiristi de ketti. Jumys áp degennen qyzý bastaldy. «Ol qandaı baılam? Sonda ol qalaı?» deıdi ǵoı jep otyrǵan nanyn bylaı qoıyp, ertegi oqyp otyrǵan oqýshy. Áskerı qupıa aldyn ala jarıalanýshy ma edi, sirá da. Shabýyldyń qupıasyn aldyn ala jarıa etýge eshqandaı da qaqymyz joq ekendigin bizdiń oqýshylar da durys túsiner dep oılaımyz. Áje josparynyń qalaı júzege asqanyn is ústinde kóre jatarmyz.

Sonymen, Suńqar samǵap ushyp ketip, bıik te myqty aǵashtar­dyń qaı jerde ósip turǵandyǵyn Bıdasqa aıtyp keldi. Bıdas sol aǵashtardy túbimen qoparyp eki qoltyǵyna qysyp alyp, uıyqtap jatqan ajdahanyń bas jaǵyna jaqyndatyp tóbeniń astyna jınaı berdi. Asatalasat bolsa kezekti uıqyǵa ketken, qorylǵa basyp sespeı jatyr. Bala batyr jetkilikti aǵashty tasyp bolǵan soń, ózi, Maıtaban Jaıbasar, Sabalaq Sarbas, Sýyr jáne Suńqar syıatyn sal býyp daıyndap qoıdy. Sabalaq Sarbas pen Sýyr bolsa, kúni-túni tynym tappastan, in qazyp, ajdahanyń jalańash qoltyǵynyń astyna jaqyndaı tústi. Tyrnaqtary men tisteri muqalyp qaldy, belderi jińishkerip ketti, tumsyqtary balshyq-balshyq boldy. Kózderi bozarǵan. Kúndiz kúlki, túnde uıqy kórmedi. Ábden sharshaǵan Maıtaban Jaıbasar áje inniń aýzynda aýzyn ashyp uıyqtap qal­dy. Suńqar bolsa, kirpik qaqpastan samǵap, kókte ajdahany baqylap júr. Ajdaha qoryldap jatyr.

Kúnderdiń kúninde aýyzdary aǵal-jaǵal, kózderi ilmıip aryp-ashqan Sýyr men beli úzilýge kelgen Sabalaq Sarbas qumyrsqa ekeýi innen shyǵyp kelip:

— Bittik,— dep aýzyn ashyp qatyp uıyqtap jatqan ájeni oıatty. — Ajdahanyń qoltyǵynyń astynan shyqtyq. Irkildep sý tamshylap tur. Denesi sasýǵa aınalǵan,— Sýyr murnyn basyp, basyn shaıqady. — Oı, jaman-aý, ıisi jaman qolqamdy atyp ketti.

— Bárekeldi... Bárekeldi... — dep, áje jatqan ornynan tyrbańdap áreń kóterilip kózin súrtti de, qolyn syrtyna qaıyryp tastap, olaı-bulaı keze bastady. — Jigit bolǵandaryńa. Bularyń durys endi. Azamattyq is tyndyrdyńdar. Áıteýir, aqyry qaıyr bolǵaı. Bıdasty shaqyr.

Suńqar tapsyrylǵan jumystaryn túgel tyndyryp tastap, úıip qoıǵan bóreneleriniń kóleńkesinde bir aıaǵyn ekinshi aıaǵy­nyń ústine salyp, endi juldyz sanasam ba eken degen oıǵa ketip, ne isterin bilmeı tisin shuqyp jatqan bala batyrdy shaqyryp keldi.

— Qalaı? Daıynsyń ba?

— Bári daıyn, áje!

— Olaı bolsa, Sarbas pen Sýyr bir kún myqtap demalyp alsyn. Sen de tyrp etpeı, tynyq. Eń basty qıyn jumys endi bastalady. Suńqar, sen de úńgirden ushyp shyǵýshy bolma.

Tas úńgirdiń ishinde taǵy da bir kún, bir tún óli tynyshtyq ornady. Tuıaq serippesten jatqan qýǵynshylar aldaǵy aıqasqa árkim ishteı tisin qaırap daıyndalyp jatty.

Maıtaban Jaıbasar áje jurtty tań syz bere oıatty.

— Al, joldaryń bolsyn, shyraqtarym! «Talap tas jarady, tas jarmasa, bas jarady», — dep bári de bir aýyzdan shý ete qaldy. Úńgirdiń ishi jańǵyryǵyp ketti.

Sýyr shanshylyp turyp:

— «Táýekel de — tas jut», — dep shińkildep qoıdy.

— «Táýekel de — tas jut!» — dedi bári.

Qumyrsqa qolyndaǵy saǵatyna qarap:

— Ár mınýt qymbat. Tezdetelik, joldastar. «Birlik bar jerde — tirlik bar»,— dep aıaqtaryn bir-birine úıkendi.

— Buniki de ras-aý. «Birlik bar jerde — tirlik bar», árıne,— desti jurt.

— «Talaptyǵa nur jaýar», — dep Suńqar kókke samǵaı jóneldi. Qýǵynshylar onyń sońynan qoldaryn bulǵady:

— Talaptyǵa nur jaýatyny ras! Bekem bol! Dostarynyń «Osynda jata ber. Salqyn tıip qalady», — degenine qaramastan, Maıtaban Jaıbasar áje de yńqyldap júrip belin myqtap býyp, kózáınegin súrtip kıip, jolǵa qamdandy.

— Ol ne degeniń, shyraqtarym-aý. Osyndaı ulystyń uly kúni keýdesinde jany bar adam jaıbaraqat jata alatyn ba edi. Meni qansha jerden súıegin súıretip ne úshin keldi degenderiń sonda? Kózimmen kórip otyraıyn. Alyp baryńdar. Ajalym jetpese, ony kórermin. Demim bitip jatsa, sol jerde, basynda qalǵanym. Bundaı birlik kúnine jetken mende ne arman bolýshy edi.

Amal káne, ájeni de ala júrýge týra keldi. Bıdas eptep basyp úńgirden shyqty. Úńgirden shyqqany sol eken, ajdahanyń ishine tartqan lebi aıaǵyn annan-mynnan bir tıgizip dedektetip ala jóneldi. Júz jasaǵan emennen ustap edi, ony bir julyp ketti. Tabanyn tóbege salyp edi, tóbeni julyp bir ketti. Zymyrap qustaı ushyp keledi. Tabar amaly taýsylǵan soń dereý jartasqa baryp jabysty. Jartas dir-dir etip, qozǵalmaı áreń qaldy. Endi jer baýyrlap aldyn ala úıip qoıǵan bórenelerine eppen ǵana jaqyndaı tústi.

Sýyr men Sabalaq, Sarbas ózderine júktelgen mindetterin oryn­daý úshin ajdahanyń taqyr qoltyǵyna jetkizip qazyp qoı­ǵan inderine súńgip ketken.

Bir saǵat ketti — tym-tyrys. Eki saǵat ketti — tym-tyrys. Maı­taban Jaıbasar ájeniń taǵaty taýsylyp «álgiler aman bolsa netti» dep, qolyn syrtyna qaıyryp tóbeniń bergi baýraıynda olaı da kezdi, bulaı da kezdi. Bıdas bolsa, tastyń arasynan baspa­lap ajdahaǵa qarap jatyr. Ajdaha beıǵam. Qoryly sol qoryl.

Bir kezde bulardy zaryqtyryp-zaryqtyryp baryp ajdaha­­nyń bir búıiri búlk ete qaldy. Sabalaq Sarbas pen sulý Sýyr­dyń taqyr qoltyqqa aman jetip, qytyqtaı bastaǵandary. Asata­lasattyń ishindegi sýy saldyr-kúldir etti de, qaıta jatty. Maı­taban Jaıbasar áje: «Áp, bárekeldi! Taǵy da! Taǵy da!» — dep judyryǵyn túıip, tisin qaırady.

Shamalydan keıin qaıta búlk etip, «Oıbaı, qytyǵym keledi. Qoıshy osy»,— dep myrs etti. Áje qýanǵanynan kózi jaınap, belin býǵan oramalyn sheship jiberip, saýytyn laqtyryp tastady.

— Iá. Sát! Sát!

Bıdas jer baýyrlap jatyp, ernin tisteledi.

— Áje, tońyp qalasyń. Shapanyńdy kıip al. Áje deımin...

Sonda baryp áje: «Bátir-aı, shapanymdy sheship tastaǵanmyn ba, nemene»,— dep saýytyn ústine qaıta tóńkerip aldy.

Asatalasat murnynyń astynan:

— Qoı, áı! Qoısaıshy! Qytyǵym keledi. Men bir kúlkige osal ajdahamyn. Qoısaıshy endi,— dep mińgirledi. Biraq aýzyn ashpady.

Suńqar quldılap kelip, Asatalasattyń tamaǵynyń astynan jybyr-jybyr qasydy.

Sol kezde baryp: ;

— Oho...o...ho! Ha! Ha! Ha! — dedi tajal.

Asatalasattyń aýzy arandaı ashyldy. Kún kúrkiredi. Eki taýdyń arasy jańǵyryǵyp, aspan aınalyp jerge túskendeı boldy. Myna daýystan shoshyp ketken Bıdas qulaǵyn basty. Ol zaman da bul zaman bundaı alamat daýys estise, Bıdastyń qulaǵy kereń bolsyn. Áje qoryqqanynan saýytynyń ishine basyn tartyp ala qoıdy.

Sol sát Bıdastyń esi kirip:

— Ýa, apa! Óziń qýat bere kór! Eshkimge jazyq-japasy joq búkil balapandar men balaqandardyń tilegine! — dep aıqaı saldy da, daıyndap qoıǵan barlyq bórenelerin qoltyqtap tura umtylyp, ajdahanyń arandaı ashylǵan aýzyna súńgidi de ketti. Bórenelerdi tajaldyń azýynyń arasyna ár jerden tiredi de tastady. Odan yshqynyp qaıta shyǵyp, bórenelerdi qaıta tasyp, aq ter, kók ter bolyp, taý men ajdahanyń arasynda quıyndaı úıirilip, kóz ilespeı zyr júgirdi kelip. Ajdahanyń aýzy bolsa, jabylmaı qarysty da qaldy.

Maıtaban Jaıbasar áje máz-máıram, aýzyn ashyp ańqıyp otyr. Qýanǵanynan kózinen jas tamyp ketti, kózin súrtken joq, qolyn balasha shapattaıdy.

— Iá, sát! Tirshilik ataýlynyń kóz jasy men tilegin bere kór. Iá, sát!

— Oho! Oho! Oho! Áı, bul kim, áı? Oıbaı, qytyqtama deımin! Shóldep qalamyn! Qytyqtama! Ha! Ha! Ha! Bul qaı júgirmek ajalymen oınap júrgen! Oho! Oho! Oho! Oıbaı, ishegim-aı. Ha! Ha! Ha! Ha!

Ajdahanyń arandaı ashylǵan aýzynan Kókshýlan teńiz saý ete qaldy. Kádimgi Betpaqdalanyń Kókshýlan teńizi. Kókshýlan teńizden keıin Qoǵaly ózen, Qoǵaly ózennen keıin Darqan darıa, Darqan darıadan keıin Myńbulaq tógildi. Maıtaban Jaıbasar áje qýanǵanynan aspanǵa sekirdi. Sekirgen kezde saýyty taǵy túsip qaldy.

Ajdaha «Ohohosy» men «Ahahasyn» basa almaı jatqanda, Bıdas bir jartasty ajdahanyń oń jaq ezýine, ekinshi jartasty sol jaq ezýine qystyrdy da tastady. Ajdaha bolsa sonsha kúl­genim uıatty, endi aýzymdy jabaıyn dese, aýzy múlde jabylmaıdy.

Endi ajdahanyń aýzynan aldymen qara bult, qara bulttan keıin ala bult, odan keıin qazbaýyr bult, sharby bult, aqsha bult, shýda bult, túıemoıyn bult birinen keıin biri qalqyp shyǵa berdi, shyǵa berdi.

Kókshýlan tolqyn týǵan jerin saǵynyp qalǵan eken, ajdaha­nyń kelgen izimen óziniń Betpaqdalasyna qaraı «Alaqaılaı!» jóńkildi. Qapastan áreń bosanǵan bulttardyń barlyǵy ókpelerin qoldaryna alyp birinen keıin biri tizbektesip Betpaqdalaǵa bet alyp qalqı jóneldi.

Taýdyń arasy bolsa aqyrzaman ornaǵandaı yzy-shý, qym-qýyt.

— Oho...ho...ho! Oıbaı, ishim-aı. Ha-ha-ha! Ishegim túıiledi deı­min, áı! Ishegim! Oho...ho...ho!

Jaıbasar áje Suńqarǵa:

— Sarbas pen Sýyrdy tez jetkiz! Osy qytyqtaǵandary bola­dy. Bul meshkeıdiń týǵan naǵashysy Kúldikómesh Kúlegesh ekeni ras bolsa, áli úsh kún kúledi. Basy-kózimizdiń saýynda bul aradan tez keteıik, — dedi.

Suńqar dereý Sabalaq Sarbas pen Sýyrdy alyp keldi. Olar kelý boıyna bala batyr daıyndap qoıǵan salyn sýǵa tastap jiberdi de, dostaryn janyna aldy. Asaý tasqynnyń ústindegi sal Betpaqdalaǵa qaraı qustaı ushty. Úsh kún boıy jóńkilgenshe kúlkisin áli tyıa almaı jatqan ajdahanyń daýsy estildi de turdy.

— Oho...ho...ho! Ha! Ha! Oho...ho...ho! Oıbaı, ishegim-aı! Ishegim qatty-aý, bulaı raqattanyp kúlmespin. Ha! Ha! Ha! Ha! Ha! Ha!

Suńqar halaıyqtan aldyn ala «Súıinshi!» suraýǵa asyǵyp ushyp ketti.

Súıinshi, halaıyq! Súıinshi! Sarǵaldaqtar men qyzǵaldaqtar destesi Kóbelekter bıi

Qýǵynshylar sol jóńkilgennen jóńkilip otyryp, Betpaqda­laǵa jaqyndady. Habardy Suńqardan estip, bulardyń aldarynan eń aldymen shyqqan Jezkıik boldy. Izine Quralaıyn ertken ol tasqyn sýdan júzip óte almaı jaǵalaýda salmen jarysyp shapqylady da otyrdy.

Sodan keıin Boztorǵaı ushyp keldi. Ol balapanymen ekeýi bu­lardyń ústerine qalbalaqtap turyp alyp, jaqtary talǵansha «Boztorǵaı» ánin shyrqady kelip, shyrqady... Analy-balaly boz­torǵaıdyń daýystarynan búkil daladaǵy tirshilik túgel oıandy. Qýrap jatyp qalǵan shópter bastaryn kóterdi. Sarǵaıyp ketken aǵashtar búrshik ata bastady. Sýdan nárlengen Betpaqdala kókoraı shalǵynǵa kómildi. Shalǵyn ajdahadan sý alyp bergeni úshin ús­tindegi elshilerge bastaryn ıip, baýyrlaryn tósep, qoldary jet­kenderi aımalap shyǵaryp salyp jatty.

Bıdastyń anasy Álıma kúndiz kúlki, túnde uıqy kórmeı, eki kózi tórt bolyp jolǵa qarap otyr eken, balasynyń mańdaıynan súıip, myń túrli gúlden deste-deste shashý shashty. Samal jel sol gúlderdi búkil dalaǵa taratyp alyp ketti. Qyrda qyzǵaldaqtar men sarǵaldaqtar sheshek atty. Qulpyrǵan san alýan gúl kózdiń jaýyn alyp, hosh ıisi muryn jardy.

Sary kóbelek kók kóbelekten shúıinshi surady. Kók kóbelek etegine súrinip baryp jasyl kóbelekten shúıinshi surady, jasyl kóbelek sur kóbelekten, sur kóbelek qyzyl kóbelekten, qyzyl kóbelek qýanǵanynan bir kebisin kıip, ekinshi kebisin kımegen kúıi aq kóbelekten shúıinshi surady. Qoıshy, áıteýir, jer jahandy kóbelek jaılap ketti. Myń san kóbelek kúni-túni damyl tappas­tan, qalbalaqtap bı bılep, án salyp saırandap júrdi de qoıdy.

Onan keıin qańyrap qalǵan dalaǵa aq tós, qara tumsyq qar­lyǵashtar ushyp keldi. Betpaqdala adam tanymastaı qul­pyrdy. Tirshilik ataýlynyń bári de ý da shý, mez-meıram. Dala túgel meıramdady, jer jahan jaınap ketti.

— Sý keldi, alaqaı!

— Sý keldi!

— Shúıinshi, halaıyq! Shúıinshi!

— Sý! Sý!

Saldyń ústinde shirenip turǵan Sabalaq Sarbas mańdaı terin súrtip, dál osy kezde saǵatyna qarady da:

— On ekiden jeti mınýt ketipti-aý ózi,— dedi.— Múlde saǵatymyz­ǵa qaraýǵa da mursamyz bolmaı ketti ǵoı.

Tasbaqa ájeniń kóńili bosap, oramalyn alyp, kózin súrtti:

— «Altaý ala bolsa, aýyzdaǵy ketedi, tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi» degen osy. «Qalaýyn tapsa, qar janady» degen taǵy bar. Kórdińder me, bárimiz kúsh biriktirgen soń, áıteýir, amalyn ta­ýyp sybaǵaly sýymyzdy qaıtaryp alǵanymyzdy. Qandaı iste de birlik kerek, shyraqtarym, — dedi ol. — Birlik joq jerde — bereke de joq.

— Árıne, birlik kerek! — deıdi bireý. Bıdas: «Bul kim?» dep jan-jaǵyna qarasa — baıaǵy qyzyl Túlki. — Týǵan jerimizge sý kelip, berekemiz kirip qaldy ǵoı, túge.

Bıdas satqyn qý túlkiniń moınyn burap julyp alǵaly tura umtylyp edi, Maıtaban Jaıbasar áje:

— Qoı, shyraǵym, qoı. Bilgeniń qaısy, bilmegendi keshirme­seń. Ke­shirimdi bolǵaısyń, — dep, jibermedi. — El ishinde bir tentek júrmeı me. Qaıtesiń, júre bersin.

Qyryq kúnshilik jerden aryp-ashyp kelgen Qasqyr tirshilik ataýlynyń bul alaman-asyr toıyna «qutty bolsyn!» aıtty.

— Sol kúngi dalany kórseń, shirkin! Oı...bo...oı! Kózińdi jumyp, tańdaıyńdy qaǵar eń. Ózimiz kórgenbiz. «Boztorǵaı» ánin tyńdap, myń san kóbelekpen bıge túskenbiz. Sabalaq Sarbas pisirgen ba­ýyrsaqtan da aýyz tıgenbiz. Ertegi osymen bitedi. Bitetin sebebi —
sýynan maqurym qalǵan ajdaha týlaq boldy da qaldy. «Adam arysa — arýaq, at arysa — týlaq» degen, týlaq bolyp qalǵan ajdahadan kim qorqýshy edi?

Qoryqpa. Sen de ertegi oqımyn dep, bylaı alyp qoıǵan na­nyńdy asyqpaı-úsikpeı jaıbaraqat jeı ber endi, oqýshym.

---