InfoHub Logo

Aýa mıllıardtaǵan bólshekterden quralady, biraq biz olardy kórmeımiz. Negizgi bólshekter — azot pen sýtegi. Osy tıtteı ǵana elementterdiń arqasynda quıyndar men daýyldar paıda bolyp turady.

Jerdiń atmosferasy qalyńdyǵy 100 kılometr bolatyn gazdardan quralǵan qabyq bolyp tabylady. Bólshekter atmosferaǵa birkelgi jaıylmaǵan: olardyń basym bóligi Jer betine jaqyn aralyqta, azǵantaıy ǵana — ǵaryshta. Bólshekter biriniń ústine biri «qoıylǵan» jáne de olardyń jalpy salmaǵy planetamyzdyń betine túsip turady. Dál osy salmaq atmosferalyq qysym bolyp atalady. Ol jer beti temperatýrasynyń qandaı bolýyna baılanysty ózgerip otyrady. Jer beti neǵurlym jyly bolsa, aýa soǵurlym jylı túsedi de, bólshekter joǵarylaı beredi. Jer betindegi bólshekter az qalǵan kezde atmosferalyq qysym tómendep ketedi. Jáne kerisinshe, sýyq kezde bólshekter tómendep ketedi de, olardyń salmaǵy jerge túsetin qysymdy kúsheıtedi.

Salqyn aýanyń bólshekteri qysym az aýmaqqa kezdeısoq tap bolǵan kezde jel paıda bolady. Salqyn bólshekter bir-birine qatty qabysyp turatyndyqtan, úlken-úlken qozǵalmaly aýa aǵyndary paıda bolady. Jeldiń jyldamdyǵy qysym tómen aýmaq pen joǵary aýmaqtyń arasyndaǵy aıyrmashylyqqa baılanysty: aıyrmashylyq neǵurlym úlken bolsa, jel soǵurlym qattyraq soǵady. 

Jel jáne onyń túrleri

Atmosferalyq qysymnyń aıyrmashylyǵy aýanyń qozǵalýyna sebepshi bolady. Aýanyń endik baǵyttaǵy qozǵalystaryn jel dep ataıtynyn bilemiz. Jel jyldamdyǵy m/s-pen belgilenedi, ony elsheıtin quraldy anemometr dep ataıdy. Jel jyldamdyǵyn 12 baldyq arnaıy Bofort shkalasymen de anyqtaıdy. Mundaǵy 0 bal jelsiz tymyqty bildirse, 12 balmen jyldamdyǵy 30 m/s-tan joǵary bolatyn apatty daýyldardy belgileıdi.

Jel jyldamdyǵymen qatar, onyń baǵytyn da bilýdiń mańyzy zor. Jel baǵytyn onyń soǵyp turǵan jaǵynyń baǵytymen anyqtaıdy. Osyǵan sáıkes, kókjıektiń 8 negizgi baǵytyn (rýmb) ajyratady: soltústik (S), soltústik-shyǵys (SSH), shyǵys (Sh), ońtústik-shyǵys (OSH), ońtústik (O), ońtústik-batys (OB), batys (B), soltústik-batys (SB). Kez kelgen aýdandaǵy belgili bir merzim ishinde jel baǵyttary men qaıtalanýyn jel órnegi dep atalatyn syzba kúıinde kórsetýge bolady.

Jelderdi jergilikti jelder, atmosferanyń jalpy sırkýlásıasyna enetin jelder, joǵary jáne tómen qysymdy ortalyqtardan soǵatyn jelder dep jalpy úsh topqa bóledi. Jergilikti jelder qataryna brızder, taý-ańǵarlyń jelder, fender, boralar, sırokko, samým jáne t.b. jatady.

Jel aǵysy

Jel aǵysy — muhıt pen teńiz sýynyń joǵarǵy qabatynda (úıkelis qabattary dep atalatyn 100 m, keıde 200 m tereńdik) jel men sýdyń arasyndaǵy úıkelisten paıda bolatyn aǵys. Bir baǵytta uzaq soǵatyn jeldiń áserinen paıda bolǵan jel aǵysyn dreıftik (yqpa) aǵys (mysaly, Soltústik jáne Ońtústik passattyq aǵystar, Batys jelderdiń aǵysy, t.b.) dep te ataıdy.

---