InfoHub Logo

Jeńgesiniń syryn kóbine qaınysy biledi. Men de óz jeńgem Zaǵıpany jaqsy bilemin. Tipti ony jaqsy bilmeý múmkin emes. Óıtkeni ol umyt qalatyn kózge kórinbeıtin shúıkedeı bireý emes. Ótirik aıtqan kisige atan túıedeı. Zaǵıpanyń men eshqashan janyna qatar kelmeımin. Eger kóshede onymen birge júrýge týra kele qalsa, men qoı sońynda qalǵan aqsaq qozydaı onyń artynan erip otyramyn. Ol qaraǵa ilesip kele jatqan maǵan zekip, ala kózimen ata qarap:

— Bylaı, jurttyń qaıyndaryndaı, qatarǵa júrseńshi,— dep qoıady. Sodan men qatarǵa kele qoımaǵan soń, bir-eki qaıtalaǵannan keıin sharshaı ma, umytyp ketkendeı jaıyna júre beredi. Maǵan keregi de osy edi. Biraq áıteýir sońynan qalmaımyn.

Meniń onymen qatar júrgim kelmeı me? Osyndaı mańdaıy kere qarys, segiz qanat úıge kótergen shańyraqtaı baqyraıǵan, sharasy keń qara kózderi álemdi iship-jep qoıatyndaı, kelbetti adammen nege ǵana qatar júrgim kelmesin. Júretin de edim.

Dúnıede ne kóp, kóregen kóz kóp. Dúnıede ne kep, ótkir, býynsyz til kóp. Bir kúni jeńgeımen kek bazarǵa ketigi bara jatqanymda tilińe terisken shyǵyp,. aýzyńa albasty uıalaǵyr bir sary shaqa áıel bizdi kórip myrs etip kúlip aldy da, maǵan estirte janyndaǵy joldasyna tupa-týra bylaı dep salmasy bar ma:

— Myna bir jýan men judyryqty qara'. Anaý jeńgeı bir shelek sý kóterip kele jatyr eken desem.

Men ózimdi eshkimnen kemmin dep júrmegen janmyn. Soǵys komısarıatynda esepte turamyn. Memleket mekemesinde qyzmet isteımin. Demek bul meniń kádimgi sanattaǵy adam ekenimdi ańǵarmasa kerek-ti. Áskerı sapta turǵanda da qalyn. shannyń ishinde bolatynmyn. Al endi mynadaı sary masanyń tumsyǵyndaı ótkir sózdi qalaı kótere alaıyn. Mańdaıymnan ter burq ete tústi. Osydan keıin-aq Zaǵıpanyń qataryna barmaı sheginshekteı beretin boldym. Oǵan qatarlasa bersem-aq sary shaqanyń óńmenimnen ótken sózi esime túsedi. İlgeri basqan aıaǵym keıin ketedi. Sóıtip júrgende jeńgem ózin maǵan basqa bir qyrynan tanytty.

Jýrnalıs baıqustyń uıqysy qanǵan ba, erteń bir demalys alǵan kúnim edi. Búgin erte jatyp, erteń tústi ala turaıyn dep qam jasap jatqan shaǵymda telefon sharyldap qoıa berdi. Trýbkadan estilgen daýys Zaǵıpaniki. «Sen bala tan ata bizge kel. Aǵań seni bos dedi. Bir sharýam bar» deıdi. Mine, uıqy kerek bolsa! Zaǵıpa telefon soqqan soń tynysh uıyqtap kór. Eger men ýaqtysymen barmasam «týysqandaryńnyń sıqy anaý, shaqyryp keltire almaımyz» dep qyzmette júrgen aǵaıdyń qulaǵynyń etin jeıdi. Oǵan janyń ashıdy. Onyń ústine ondaı-mundaıdy tyńdamaı kete beretin maǵan bitken aǵanyń jasy ǵana úlken bolmaı, qyzmetiniń qosa úlken bolǵany pále boldy. Sondyqtan aǵaǵa degen syı matematıkter tilimen aıtqanda eki dárejeli bolyp shyǵa keledi. Endeshe onyń bireýin aǵańa kórsetseń, ekinshisin qalaı ótersiń? Jeńgendi syılasań aǵań oǵan qýanbasa renjı qoıar ma eken! Qulaǵynyń tynysh bolǵanyn kim jek kórsin. Al, júgir!

Tańerteń erterek turdym da, shala jýynyp jeńgeme jettim. Ol uıyqtap jatyr dedi úıdegiler. Ýaqyt ótip barady. Shirkin, demalysyńda bir kósilip jatyp erkinshe uıyqtaǵanǵa ne jetsin. Aradaǵy biraz ýaqytty esik aldynda júrýmen ótkizdim. Saǵat toǵyzdy soqty. Gazet qaraýǵa dúkenge jóneldim. Barǵan dúkenderdiń birazy jabyq bolyp, alysyraǵyna ketip qalyp, asyqsam da keshigińkirep jettim. Saǵat on bolyp ketti. Meniń ókpemdi qolyma ala júgirgenimde ne jumysy bar, jeńgem bir jaqsy jeri áli qalyń uıqyda eken.

Jarty saǵattan soń, jeńgeı turdy. Men ne de bolsa gazetterdi tegis qarap shyǵýǵa mursat alǵanyma qýandym. Ústinde japyraq-japyraq gúli bar jeleńmen ol as úıge kirip ketti de, aýzyna buralaqtap birdemeni tyǵyp qaıta shyqty. Máz taýyp otyrmady. Sonan soń óz bólmesine kirdi. Sálden soń qaıta kórindi. Jeńgeı jańaǵydaı emes, tórt-bes býnaq bolyp ketipti. Aýylda ózen kómeıin bekitý úshin kádimgi qamys boıralardy jazyp qoıyp, ishine tas aralas topyraqty, shópti býatyn. Myqty bolýy úshin jip birneshe jerden túsetin. Sonda ol baqa jutqan jylannyń tamaǵyndaı býnaq-býnaq, bóltek-bóltek bolyp jatýshy edi. Meniń jeńgemniń de soǵan bir uqsastyǵy bar sıaqty.

Zaǵıpa tyrmyshtanyp, býyntyq-býyntyq bolyp meniń aldyma túsken kezde esiktiń qońyraýy shyldyr etti.

— Tula, tul,—dedi. aýzyndaǵy tamaǵynan tili sózge kelmeı ol bar denesimen.maǵan burylyp. (Óıtkeni moıny burylmaıdy). Toqtaı, qaldym. Uıyqtaı tur demeıdi-aý, shirkin, dep turmyn ishimnen. Ol aýzyn shala-pula súrtken boldy. Ashylǵan esikten jeńgeıdiń ekinshi bir egizi sıaqty áıel. kórindi. Qulaǵyndaǵy syrǵasy, moınyndaǵy alqasy, tipti ústindegi kóılegine deıin meniń jeńgemniń kıiminen aınymaıdy. Bota kórmegen bireý ony kórgende «kishkeneligi bolmasa quddy túıe» degen eken. Sol aıtqandaı ántek kishiligi bolmasa týra Zaǵıpa. Tek jaz shildesinde aldyna jylannyń qabyǵy tústes shulyq kıipti. Ol esikten attap basqan kezde úıge adam emes, tabaldyryqtan áldeqandaı shubar oq jylan kóterile syrǵyp kirip kele jatqandaı kórindi. Ol dýdar qara shashyn áldeneshe jerden sheńberlep tastapty. Baıaǵyda kókpar tartyp júrip attan qulaǵan bir jigittiń basyn otashynyń osylaı qaıyspen shandyp tastaǵanyn kórgen edim. Jeńgeme esikten kirgen áıel biz suǵyp aldy ma dep shoshyp qaldym. Joq qan shyqqan jeri kórinbeıdi.

Naq osy jerde jeńgem qaıta sóılep ketti. Aýzynda bultańdap áli de birdeme júr.

— Nemene, bárin ózderiń kıip,— dep kelgen áıelge ajyraıa qarady. Ol jeńgemnen qysylmady. Aldymen syqylyqtap kúlip alyp baryp sóıledi:

— Meniń oılaǵanym seniń qamyń ǵoı. Naǵyp qulqyn sáriden júr den eń. Odan da ákelshi aldyńdaǵy konfetińnen.— Áıel qaıta syqylyqtady. Qalaı kúlkisi keledi eken. Kúletin tipti eshteme de joq. Álde meni kelekelep týr ma dep qysylyp baramyn.

— Aldymen ákelgenińdi kórset, konfetti sonan soń,— dedi jeńgem, aýzy bul joly bosasa kerek, sózdi buzbaı sóılep.

Bizdiń jeńgeımen kelgen jeńgeıdiń kóıleginen aınymaıtyn sary ala .qapshyqtyń aýzy ashyldy. Bir qyzyǵy osy qapshyq ta jeńgem sıaqty budyr-budyr bolyp ketken eken. Qaı búıirinde ne jatqanyn kim bilsin, áıteýir aldymen bir ezýinen jylan qabyǵy tústes qara ala shulyq ıreleńdep, shubyryp shyǵyp kele jatty. Ony tartyp shyǵaryp jatqan áıeldiń aýzyna jeńgem óz aýzyndaǵy konfettiń qalǵanyn, silemeı-silemeı qalpymen alyp tyǵyp jiberdi:

— Týla tenin tazmediń,— dedi endi kelgen jeńgeı konfetten bosamaǵan tili oralymǵa kelmeı. Ol aıtqan sózge túsinbeı baryp, sońynan bildim. «Týra seniń razmeriń» degeni eken. Onyń kómeıine jeńgeı jáne bir konfet tastap jiberdi. Onyń ashqan aýyzy maǵan shamadan tys úlkendeý kórinedi. Konfetten góri úlkenirek nárse surap turǵandaı. Ol qapshyqtyń taǵy bir qýysynan úldirek áıelder keýdeshesin shyǵardy. Bizdiń jeńgeı kúlmeńdep barady. Sary ala kóılektiń qaltasyna byrbyq saýsaqtardy súńgitip jiberip bir ýys konfetti alyp endi óz aýzyna uryp jiberdi:

— Tady nen bad?— dedi ol kelgen jýandaý jeńgeıge. Sóıtti de onyń aýzyna óz qolymen qaıta konfet saldy.

Al kelgen áıel qolyn qaıta qapshyqqa tyqty. Altyn júzikterge toly byrbyq saýsaqtary qapshyq ishin sharlap jóneldi.

— Pyda bid dádte bad edi!— dedi ol konfetpen qosa tilin shaınap. Jeńgeıdiń byrbyq saýsaqtary sary ala kóılektiń qaltasyna qaıta túsip shyǵyp, bir ýys konfetti aýyzǵa jetkizdi.

— Adam!—dedi jeńgeı áldeqandaı toqymany kórip. Men onyń «alam» degen sóz ekenin birden bildim. Óıtkeni onyń sharasy keń kózderi jaınap sala berdi. Jeńgeı alǵan dúnıesin kórip otyrǵanda «aqsasyn kedin» dep aýzyn bultalandatyp kelgen áıel shyǵa jóneldi. Aıaǵyna kózim qaıta tústi. Jańaǵy shubar jylan arbap bolyp, qaıqańdap shyǵyp bara jatqandaı.

Mundaı jomart jandy bilmeýge qalaı dátiń barady. Ol shyǵa bere-aq jeńgeıge qaradym:

— Bul kim?

— Dádıany aıtatyn ba?—dedi ol. Áli aýzy bosamaǵan eken. Er bolsań túsinip kór. Shálıa ma, álde Mádıa má? Ne bolsa ol bolsyn «ıa» den saldym.

— Tadys satýty, dedi ol jutynyp. Túsinikti...

Sonymen dalaǵa shyqtyq. Jeńgeıdiń aıaǵy da ózgerip qalypty. Jańaǵy jylan qabyq bul aıaqqa da jarmasypty. Buj-buj denege shup-shubar shulyq... Jyrtyq eringe ketik tostaǵan sıaqty boldy. Men burynǵymsha artynda kelemin. Ol anda-sanda artyna bir qarap qoıady. Áli aýzy bultalańdap barady. Aýzyndaǵy konfetter onyń ár jerine baryp bite qalyp jatqandaı, býyltyq kóbeıip kórinedi. Ol burylatyn jerge kelip artyna qarady. Onyń kóleńkesindeı bolyp, ókshelep men kelemin. Jeńgeı qatty esinedi.

— Uıqym qanbaı qalypty,— dedi. «Az uıyqtadyń ǵoı» deı jazdap qaldym. Ómir-baqı tilimnen taıaq jep kele jatqanym esime túse ketti. Aıtpaǵanym qandaı jaqsy boldy. Ashylmas tumanǵa jolyǵyp jynym bar ma! «İniń adam syılaýdy bilmeıdi» dep taǵy da pálege uryndyrady ǵoı.

Joldan óte bergenimizde eńgezerdeı bireý: «Sálematsyz ba?» dep gúr ete qaldy. Kózinde múıiz qara kózildirik. Tanı almadym. Adamnyń bar qadir-qasıeti, bar nury kózinde ekenin osy jerde birinshi ret ańǵardym. Eger kózin kólegeıleseń-aq adamdy birinen birin aıyryp bolmaıdy. Shamasy bir profesor shyǵar. Bizdiń jeńgeı tegin sóılesedi deısiz be? Qara kózildiriktimen jeńgeı sybyr-sybyr, jybyr-jybyr uzaq sóılesti. Arasynda áıteýir áýeıi bolǵandar ońasha kezdeskende bola beretin yrjalaq kúlki joq. Baıqaımyn, onysyna qaraǵanda áńgime asa mándi bolsa kerek. Olaı bolǵanda men ne isteı almaqpyn. Aty-jóni joq qara kózildiriktimen tóbelese ketpekpin be. İshimnen tynyp júre berer edim ǵoı. Bir kezde «kettik» dedi jeńgeı maǵan qarap. Qara kózildirikti alǵa tústi. Kepken kóshede shubap júrip kelemiz. Kádimgi jalǵyz aıaq jolmen kele jatqandaımyz. Men bolsam Zaǵıpamen bastan qatarlaspaıtyn adam. Al mynaniki ne?

Qara kózildirikti oń jaqtaǵy jasyl qaqpaǵa qalt buryldy. Býyntyq-býyntyq jeńgem de sap-sary ala bolyp jalt etti. Men qalaıyn ba, bult ete tústim. Kire beristegi bir jer astyndaǵy esikke tústik. Naq osy jerde qara kózildirikti artyna burylyp kúńk etti. Jeńgem maǵan qarady.

— Qal Osy jerde!— Qaqqan qazyqtaı qatyp qaldym. Jeńgemniń daýsynyń buıryqty shyqqany sonsha keńkıip tura berdim. Olar nege ketti, men nege qaldym degendi de oılaýǵa shamam kelmedi. Bir kezderi «al mynany» degen sózdi estip selk ete tústim. Bir býma zildeı birdeme. Kótere jóneldim. Ekeýmiz kettik. Ózinen-ózi túsinikti bolǵandyqtan qara kózildiriktini izdegenim joq. Basqa jaqqa burylmaı úıge týra tarttyq.

Mine, kórin otyrsyzdar, meniń jeńgem saırandap júr. Úıge kelgen soń aǵamdy adam qylǵan jeńgemniń ózi ekenin onyń sózinen bildim. Ol «seniń aǵań keńseniń jumysynan basqa ne bilýshi edi, bárin, úıdi qurap otyrǵan ózim» dep maǵan uzaq-uzaq áńgime aıtty. Kim biledi, ras ta shyǵar.

Osy zamannyń jeńgesi. Telefon shyr ete qaldy. Qap. pále bolmasa ıgi edi dep men otyrmyn.

— Alo, men ózim. Aman, qansha?—deıdi jeńgem.— Qaınym. Árıne, basqaǵa senemin be? Jaraıdy, qazir.

— Kettik,— dedi jeńgem burylyp.

— Taǵy qaıda?

Sary ala kóılek esikke bettedi. Bul joly kóbelek sıaqty kórinedi. Kóbelek degen de kóp nárse. Syrty jaqsy bolǵanmen ishi jamany az deısiń be, onyń?..

Baratyn jerimiz jaqyn boldy. Kósheni kesip ótip arǵy bette turǵan «Azyq-túlik» magazıniniń ústindegi bir úıge kirdik. Magazınniń ústinde turǵandyqtan ba, álde jasaýy tym aıǵaılap tur ma, osy bir úı maǵan týra magazındeı kórindi. Úı-ishinde oryndyqtan basqa jerde oryn joq. Jaltyraýyq stoldyń ústi jabylyp araq-sharapqa tolyp tur. Esik ashqan adam jeńgeıdi asqan qurmetpen qabyldady. Ol bosaǵaǵa toqtamaı tórge bir-aq shyqty. Men atqosshy retinde esik jaqtan oryn aldym. Taýdaı jeńgemniń janynda tóbeshikteı bolyp otyrǵanymnyń ózi qandaı oǵash kóriner edi. Jeńgem báıgeden kelgen attaı jaınańdap ketken. Úı-ishi oǵan báıek bolyp jatyr. Otyrar-otyrmastan ystyq qýyrdaq býy burqyrap kelip qaldy. Tańerteńnen beri sandalýdan qoly tımegen men baıqustyń murnyn qýyrdaqtan shyqqan qara burysh ıisi qytyqtap eki ret túshkirip qaldym. Úı ıesi ınelikteı qatqan qara kelinshek meni kózimen atyp barady. Shamasy tanıtyn adam sıaqty. Men kóńil aýdarmaýǵa tyrystym. Aldyma salyp bergen qýyrdaqty jeı berdim. Biraq, ataýymdy jegendeımin. Olar meni tipti kerek te qylmady.

Jeńgeı, sizdiń den saýlyǵyńyzǵa — dep qara kelinshek rúmka toly sharapty kóterip tastady. Óz densaýlyǵy úshin ishpeı jeńgemdi aýrý dep pe edińiz, ol da qaǵyp saldy. Ekinshi tosty jeńgeı kóterdi:

— Dámettiń den saýlyǵy úshin!— E, myna áıeldiń aty Dámet eken ǵoı. Tanys at. Álde ol bizde istedi me? Ia, ıa osy sıaqty bireý mashınıstka bolyp edi... Meniń jeńgeme eki rúmka da úlken júk boldy. Demniń arasynda onyń sózi buzyldy:

Mynanyń aǵasy úıge qaramaıdy. Jurtpen til tabatyn, bárin tabatyn ózim...

Dámet birer ret «sizdi de, ásirese, aǵaıdy syılaımyz i oı» degendi eskertpek bolyp edi, Zaǵıpa ony tyńdamady. Daýryǵyp ketti. Men qypyldap baramyn. Ketýge asyqtym,

— Meni syıla, aǵańdy myna men...— dep Zaǵıpa judyryǵyn jumyp kórsetti. Aǵaıdyń jany Zaǵıpanyń judyryǵynyń ishinde qalǵandaı kórindi maǵan. Men ornymnan tura bastadym. Zaǵıpa zekip qala ma dep lyp etip otyra qalýǵa daıyn tur edim, joq ol bir táýiri eshteme demedi. Meniń yńǵaıymdy kórgen Dámet bir torǵa tórt shólmek konák salyp ákeldi. Zaǵıpa ornynan tez turdy. Sary ala kóılektiń qaltasynan konáktiń aqshasyn tóledi.

— Tórteýi ne bolady,— dedi Zaǵıpa.

— Taǵy ákelip qoıarmyn,— dedi Dámet. Bári túsinikti. Men konákti ún-túnsiz kótere jóneldim. Artyma qaraǵanymda Dámet meni kózimen atyp turǵanyn baıqadym. Al shyǵa bergende ol «gazechıkke» degen sózin qulaǵym shalyp qaldy. Odan keıin:

— Ol meniń qaınym ǵoı,— dep daýryǵyp jatqan býyny bosap qalǵan jeńgemniń kúrmelgen sózin shala estidim.

Zaǵıpany esikten kirgize salyp, úıge tarttym. Dińkelep kelip quladym. Biraq qansha sharshasam da jylan qabyq shulyq kózildirikti dáý, Dámet kóz aldyma elestep oıana berdim. Kózimdi juma bersem-aq olar aǵaıdy býyndyrmaq bolyp kele jatady...

...Tańerteń kelinshegim ekeýmiz qyzmetke birge shyqtyq. Tramvaı aıaldamasynda áıelimmen qyryqpa shash, kórme qas bireý eski tapysyndaı jalpyldasyp jatty. Tramvaıǵa otyrǵan soń:

— Jańaǵyń kim?— deımin oǵan.

— Jeńgeıdiń tanysy ǵoı,— deıdi ol.

— Satýshy shyǵar.

— Ia, satýshy. Qaıdan bildiń?— áıelim meni bir sáýegeılikpen bildi dese kerek.

— Jeńgeıdiń tanysy bolǵan soń...— deı saldym men.

1967

---