InfoHub Logo

Qyz uzatyp kórgen joqpyn. Biraq sol sátti óz basym óte bir astań-kesteń alaquıyn sezimdi bastan ótkerer, kóńil bosatar erekshe oqıǵa dep bilem. Óıtkeni kishkentaı kezimde ápkelerim (negizi bizdiń jaqta «ápeke» deıdi) uzatylǵanda kórgenderim, sezingenderim janymnyń tereń túkpirinde sol qalpy saqtalyp qalypty. Kóńil aınasynyń shańyn bir súrtsem, bári de bala kúnimdegideı jarqyrap kóz aldyma kele qalady. Bilmekke yqylasty bolsańyz, baıandap kóreıin.

Qudalyq, odan keıingi jol-joralǵylar óz aldyna bólek áńgime ǵoı, men tek uzatylý jaıyna ǵana toqtalaıyn.

Eń úlken ápkemdi uzatardan bir aı buryn búkil týys úıine shaqyrdy. «Qyz — qonaq» degen sol ǵoı. Qasyna eki-úsh qurbysyn ertip, sán-saltanatymen álgi úılerdiń bárine qonaq boldy. Nege ekenin osy saltty «tanysý» deıdi. Sán-saltanat dep otyrǵanym, uzatylatyn qyzǵa eń kórkem atty kúmis er-toqym, kúmis júgen-noqtamen áshekeılep mingizedi. Jańa kıim kıedi. Qasyndaǵy qyzdar da baryn kıip, baqanyn qolyna alyp degendeı sánine sán qosyp shyǵady. Ol kezde qyz kúnindegi kıimniń kelinshek bolǵanda jaramaıtynyn bilesizder ǵoı, uzatylar qyz qonaqtyqqa kıgen jańa kıimin qasyna ergen qurbylaryna úlestirip ketedi. Sonymen, ne kerek, barǵan úıi baryn aldyna tosyp, erkeletip-aq baǵady. Uzatylyp barady ǵoı. «Bizden ne qalasań da ala ǵoı, aǵań tipti bar jasaýyńdy ózi jasap berýge bar» dep báıek bolǵan jeńgeler, «Barǵan jerińde apaıyńmen bala kúndegi urys-kerisińdi esińe ala qoısań boldy — saǵynbaı qalasyń...» dep qaǵytqan jezdeler... bári-bári qyz kóńilin kóterip báıek. «Otyz kún oıyn» degeni sol shyǵar, bálkim.

Mejeli kún jetti. Toıdan bir kún buryn quda jaqtan tórt adam keldi. Jezdem, kúıeý joldas jigit, quda-qudaǵı bolyp kelgen eki kisi. Erteń toı degen kúni túnde ápkem estelik úlestirdi. «Ápekeleriń estelik úlestirýge shaqyryp jatyr, baryńdar» degende top bala jarysa júgirdik. Ákemniń aǵasynyń úıi, inisiniń úıi bárimiz qatar otyratynbyz, kórshi-qolań, toıǵa kelgen basqa týystyń balalary bar degendeı, óte kóppiz endi. Biz kirgende sheshem shyǵyp kele jatyr eken. «Má, mynanyń bárine qaıtyp jetkizesiń, kishkene eresekteýlerine berseń boldy ǵoı» dep kúlip jatyr. Esteliktiń kóbi shetin shilterlep, kestelep tikken kishkentaı shyt oramal. Kóbin ózi tikken. Keıbireýin qonaq bolyp júrgende qurbylaryna tikkizgen. Onyń keıbireýine syrǵa, júzik, saǵat degendeı zattar, keıbireýine kámpıt túıip daıyndap qoıypty. Ol jerde syılyq balalarǵa emes, negizinen, ózinen keıingi eresek baýyrlaryna, sińlilerine, týystarynyń eresek balalaryna beriledi. Týystyq qatynasty ólsheı otyryp, mysaly, bireýdiń tuńǵyshy bolsa oǵan saǵat túıilgen, bireýdiń jalǵyz qyzy bolsa oǵan syrǵa túıilgen degen sekildi qomaqty syılar, odan keıingilerge ortasha, tómen dep retimen berile beredi. Kishkene balalar elenbeıdi de. Ápkeńnen oramal alýǵa jarap qalý degen adam qataryna qosylǵandaı úlken dúnıe. Men úshin solaı áıteý... Sol joly estelik oramal menen ilgeri aǵama kelip toqtady ǵoı. Eń sońǵy kámpıt túıilgen shytty Ulanbekke berip jatyp, maǵan: «Úı, meniń Ularbegime jetpeı qalypty ǵoı, boldy, saǵan Sáken beredi» dep basymnan sıpap qoıdy. Astyńǵy ıegim qısańdap únsiz ǵana tógilip jylaıtynym bolýshy edi, tula boıdy titiretip sol kele jatty... Azaıyp bara jatqan shyttarǵa qarap ózim de oılap tur edim, jetpeı qalǵanda jaman boldym. Sáken degeni — ózinen keıingi ápkem Sákengúl. Sol uzatylǵanda beredi degeni ǵoı. Sózi de unamady. Ol kezde 7-8 jas degen ájeptáýir estıar kez emes pe?! Kókeıdegi sózdi qarasańyzshy: «Shyt alý úshin Sákenniń uzatylǵanyn kútem be endi?». Shyǵa jóneldim. «Má, anany qara, ókpelep ketti. Seniń artyńnan barmaı qoımasyn. Ha-ha-ha!». Yza býyp qylqynyp baram. Túkke shamań kelmeıdi, beker...

Toı kúndiz ótti. Keshte oıyn-saýyq. Jastar bir úıde, úlkender bir úıde. Án, kúı, óleń, túrli oıyndar. Sol kúni toıǵa qudalar jaqtan aıtysatyn, kúı shertip, dombyramen án salatyn degendeı tildi-jaqty arnaıy adamdar keledi. Bizdiń jaq ta bir aqynyn daıyndap saq otyrady. Aıtys, óleńi kóp bolǵannan keıin be, maǵan jastardan góri úlkender jaqtyń otyrysy jaqsy qusap turady. Ol aıtystardan este qalǵan shýmaqtar az emes. Nıǵymet, Bákeı aǵalarymyzdyń, Meıramhan, Sháýel, Marfýza apalarymyzdyń toıdaǵy aıtystaryna ózim de qosyp, balalarǵa qulpyrtyp turyp aıtyp beretinmin.

Tún ortasy aýa dýman tarqaıdy. Sheshelerimiz kıit býyp kúbir-sybyrmen tań atqansha júredi, áıteý. Tań ata kórshi-qolań kele bastaıdy. Aýyldyń úlkenderi keledi. Neke oqylady. Sodan keıin dastarhan jaıylyp, shaı quıylady. Sol bir sáttiń salmaǵy aýyr endi. Úı toly adam. Balalardy syrtqa shyǵaryp jiberip úlkender ǵana otyrady. Men «súzgige» ilinbeı, bireýdiń qoltyǵynyń astynda qalyp qoıǵam, bireý kep súırep ketpesin dep demimdi ishime tartyp áreń turmyn. Ápkem men jezdem de osy úıde. «E-e-e, qaraqtarym...» dep Qaseıin aqsaqal áńgime bastaǵanda úı ishi tym-tyrys tynyp qaldy. Bir kezde anam sóz aldy. Jylap otyr. Úzip-úzip, óksip-óksip aıtady: «...Shamamyzdyń kelisinshe baqtyq, qaqtyq, tárbıeledik. Jetispegeni de bar, jastaı uzatyp otyrmyz. «Jaqsy jerge túsken kelin — kelin, jaman jerge túsken kelin — kelsap» deıdi, ary qaraı sizderdiń isterińiz. Qarǵam, betime keler sóz qaıtarǵan emes, bir jamanat sóz estirtken joq. Jat jurtqa jaratylǵan soń amal joq, áıtpese ákesiniń de serigindeı boldy... senderge amanat endi. Adamdyqtaryńa senip otyrmyz, qyz degen osy eken, qanaty jetilgende qolyńnan ushyryp qoıa beresiń baıaǵy...». Jeńgelerim, kórshiler bári jylap tur. Ápkeme qarasam, eki ıyǵy solq-solq etedi. Óksip otyr. Meniń de jylaǵym kep astyńǵy ıegim qısańdaı bastady.. Qaıta-qaıta eńsesi túsip ketip, jeńgeleri qoltyǵynan demep qoıady. Ákem salbyraǵan basyn kóterer emes. Qudalar jaq sóz aldy. «Sizderge rahmet! Biz de qyz uzatqanbyz, ońaı emes, júrekterińizdi julyp bergendeı bolyp otyrsyzdar. Dese de, jylamańyzdar, endi jylaǵandaryńyz da jón ǵoı, sóıtse de balalaryńyz jaman jerge bara jatqan joq, sizder bolyp, bizder bolyp aqyl-keńesimizdi aıta júrip jurt qataryna qosylar...» degen sekildi nebir sulý sózdermen sonarlaı kelip, «Qudeke, endi balalarǵa batańyzdy berińiz» dep toqtady. Ákem keýdesin kere, qulashyn jaıa: «Iá, Alla! Balalarym... joldaryń bolsyn, baqytty bolyńdar! Áýmın!» dep bet sıpady. Jurt syrtqa lap qoıdy. Men de júgire berem dep birdeńege shalynyp jyǵylǵanymsha bolǵan joq, bireý aıaǵymdy basyp ketti. Mysyqtaı byj ete qaldym. «Mynaý nege ǵyp júr, osy bireýdiń júrmeıtin jeri joq eken» dep kúńk etip attap óte shyqty.

Syrtta júk mashınaǵa tıelip daıyn tur eken. Úlkender syrtqa shyǵa qalyp dóńgelenip tura-tura qaldy. Bir kezde qyz-kelinshekter qoltyǵynan demep ápkemdi shyǵardy. Oń jaqta turǵan kórshi apamyzdy bas salyp qushaqtap, syńsý aıtty. Kádimgi óleń ǵoı. Iá, aıtpaqshy, ony da aldyn ala jattaıdy. Toıdan burynǵy qydyrysta, úıde qasyndaǵy qurbylarymen otyryp syńsý jattap otyrǵanyn talaı kórgem. «Qardybaıǵa ne dep aıtasyń?», «Joldybaıǵa búıtip aıt» degendeı ázil-ospaqqa salyp kúlisip jatatyn. Sol syńsý. Óleńjandy balamyn ǵoı, sózderi qulaǵymda qaldy. Ákemdi, anamdy, naǵashy atam, naǵashy apam, bári-bárin bir-bir qushaqtap bir-bir shýmaq aıtady. Qasyndaǵy eki-úsh qyz daýys qosady. Sondaǵy úlken jezdemiz (ákemniń qaryndasyn alǵan) Qardybaıǵa aıtqan syńsýy qandaı ǵajap edi!? Munda árkimge tek ózine aıtylýy tıis sózder ǵana aıtylady. Betaldy aıtyla bermeıdi. Uzatylyp bara jatqan qyzdyń jezdesine aıtqan syńsýy mynaý:

Jylqy ishinde ala júr,
Ustaı almaı bala júr.
Ákem — kári, baýyrym — jas,
Kózińniń qyryn sala júr, —

degende úı ishinde syr bermegen ákem ákem teris aınalyp jeńimen kózin súrtti. Bul ápkemniń ózi shyǵarǵan óleńi emes qoı, burynnan kele jatqan syńsý. Uzatylyp bara jatqan bir qyz aıtyp, jattalyp qalǵan shýmaq qoı. «Qyz — qamqor» deıdi ǵoı qazaq. Ras! Ákege qyzdaı qamqor, úı ishine qyzdaı qamqor adam kórmedim. Anam toǵyz bala kóterdi. «Balalar kóbeıse birin-biri baǵady» deıdi ǵoı, baǵady, biraq qyzdar baǵady eken. Bir-birimizdiń murnymyzdy buzyp tóbelesip jatatyn uldardyń kirin qyzdar jýdy, kıimin solar jamap, nanymyzdy solar pisirip, tamaǵymyzdy solar istedi. Qazir de biz aýylǵa barsaq, qonaqqa barǵandaı shaljıyp jatamyz, al, jat jurtqa ketken qyzdar tórkindep kelgende ákesiniń ár jeıdesiniń jaǵasyn tekserip, úıdiń aýlasyna deıin jarqyratyp shyǵady ǵoı. Qarashy! Mynaý shýmaqtyń aldyńǵy eki jolyn qaıtalap qarańyzshy. Anaý top jylqynyń ishinen kózdegenin ustaı almaı júrgen bala myna qyzdyń baýyry ǵoı, shamasy kelmeı júr ǵoı, ózinen úlken ápkesi kómekteser edi, ol jatjurttyq bolyp jaralǵan soń uzatylyp ketken... Bul — ózi jatqa uzatylyp bara jatyp, qalyp bara jatqan baýyryn, ákesin ýaıymdaǵan qyzdyń kókiregindegi sýret edi. Shynaıy óleń ómirge osylaı kelgen. Endi ýaıymdady boldy ma? Joq! Ony bireýge tapsyrý kerek. Kimge? Jezdege! Qaı ýaqytta? Ózi eń syıly bolǵan, sózi eń ótimdi bolǵan — tap attanar kezde. Qamqorlyq qana emes, danalyq!

Jezdemiz qoltyǵynan demep, mashınaǵa otyrǵyzǵaly jatyr edi, ózi de ańǵarmaı qalsa kerek, ákem qasyna jetip barypty. Ápkem qaıyryla qushaqtap egilip jylady kep. Shyndyǵynda úlken ápkem Qanzıla ákemniń serigindeı bolyp ketken qyzy edi. Erekshe jaqsy kóretin. Oǵan uryspaq túgili, keıip sóılegenin estip kórgen emespin. «Qyz bala ákege jaqyn bolady» degen ras sóz. Óte ras sóz!

Qytaıda ótken jazýshy Maǵaz Razdanuly «Altaıdyń aqıyqtary» degen romanynda: «Júz túıege jasaýy artylyp attanǵaly turǵan jalǵyz qyzy Darıǵa aldyna kelip, «Qosh, áke!» degende, qý dúnıeniń tóbequıqasyn qara býradaı shaınap ótken Er Ospannyń basy salbyrap ketti...» dep jazatyny bolýshy edi. Men kórgen oqıǵa da sodan mysqal kem emes sekildi.

Osy áńgimemdi birde Musylmanbek deıtin syrlas aǵama aıtyp bergem, júzbe-júz otyryp aıtylǵanda áserli shyqsa kerek, únsiz otyryp qaldy. Aýzyn jybyrlataıyn dese, kózi «sóılep» keteıin dep turǵanyn ańǵardym. «Ár áke qyzyn osylaı uzatsa ǵoı...» dep tereń tynystady azdan soń. Qyz uzatýdy sonshama qıyndatyp jibergendeı boldym ba dep sál yńǵaısyzdanyp qalǵanym bar edi sonda. Sol úshin sózdiń sońyn kóńildirek aıaqtaýǵa tyrysaıyn.

Anaý shytty aıtam, «Sákennen alasyń» degen. Aldym ǵoı sony. Shetin bizben shilterlegen kók shyt. Ol shynymen estelik eken. Ómir baqı esińnen ketpeıdi. Ol bolmasa jaqyn bolmaı qalasyń degen áńgime joq qoı, dese de týystyq jan dúnıeńdi jalǵap turar dánekerdeı ǵajap syılyq eken. Aýylǵa barǵan saıyn Sákengúlge bir kóılek ala barýdy ózime mindet sanap turam. Jańylǵan degen kórshi apamyz: «Sákengúl qarǵam uzatylarda meni qushaqtap, «Aýylymdaǵy kóregen, apamnan kórgen ónegem...» dep syńsý aıtty ǵoı, aman bolsyn, qarǵam sol» dep otyrǵanyn talaı estidim. Tegin emes, shyt ta, syńsý da tegin emes...

Esti qazaq qyz qadirine jetken ǵoı! Esti qyz el anasy atanyp, qazaqtyń shańyraǵyn shaıqaltpaı, bosaǵasyn beriktep osy kúnge jetken ekenbiz ǵoı!

Qyzǵaldaqtaı qulpyrtyp qyz bergen Qudaıyma myń-myń quldyq!

---