InfoHub Logo

Bıdáýlet týmysynan kedeı adam edi. Bala kúnimnen kóz aldymda. Shoshańdaǵan bes eshkisin aıqaılap ary qýyp, beri qýyp kijinetin de júretin. Keıin úlkenderdiń áńgimesinen estýimshe arǵy atalary da ıini jaryp ton kımegen, aýy jaryp at minbegen adamdar bolǵan sekildi. Ony bir jyly jazǵyturym jaldanyp Masǵuttyń úsh júz qoıyn tóldetkende Bıdáýlettiń ózi de aıtypty. Jerigen qoı, jaǵyzǵan qozy degendeı egizdete topyrlap týyp jatqan qalyń tóldi ıgere almaı ketken Bıdákeń, «Osy júndi jaýdy júzge jetkize almaı jeti atam kúıip ketip edi, osylar qalaı myń qyryltyp aıdap júredi osy? Qudaı-aý, mynanyń malynyń qysyr qalǵan biri joq pa? Endi tekesi laqtap, qoshqary qozylaıtyn shyǵar!» dep kúıingen eken deıdi. Sol Bıdákeń týraly áńgime ǵoı bul.

Qorasynyń aldynda ózinen ózi zirkildep turǵan Bıdáýletke bir kúni kórshisi ári qurdasy Qunash jaqyndap kelip ádettegiden ózgeshe báseń únmen syrlasqysy kelgen adamdaı jaqyn tarta sóılepti:

— Bıdák, osy saǵan kópten beri bireńe aıtaıyn dep júr edim, — deıdi ǵoı.

— Aıta ber, jer alys bolyp qolyń jetpeı júr me edi? — depti Bıdák.

— Buryn da jibekteı esilip turǵany shamaly ǵoı, desede sońǵy bir-eki jylda seniń mineziń qatty ózgerip ketken sekildi. Bolar-bolmas nársege sonsha ashýlanyp, elýge jetpeı ásheıin bir sharqaıa shalǵa aınalyp barasyń. «Ákáý bul buryn tym mundaı emes sekildi edi» dep qoıam. Ne bolyp júr osy saǵan? — dep muńdanypty.

— Kedeılikten qajyp kettim, Qunash. Balalar jas, bul kedeılik adamdy tıtyqtatyp tamtyǵyna jetedi eken ǵoı, jalyǵyp kettim tipti, — dep onyń da tizesi dereý búgile ketipti sonda.

— Demalyp al onda, — depti Qunash qurdasy qyjyrtyp.

— Mynanyń astyna baryp biraq demalatyn shyǵarmyn, — dep qolyndaǵy aǵashpen jerdi shuqylapty Bıdák.

— Qaıtesiń endi, kedeılik jalyqsań sheship tastar kıim emes, shydaısyń da, týystaryń bar áıteý.

— E, e, týysyńnan bir serkesh alyp kór, sonysyn buldap bir jaz jumycqa salady. Onan da jatyń jaqsy.

— Jat jarylqaı ma, Bıdák-aý.

— Onyń da joly bar shyǵar, oılaný kerek, — depti Bıdáýlet.

Bıdákeńe týystary kómektespeıdi emes, kómektesedi eken. Biraq dál bergenin buldamasa da, anaý-mynaý tirligine járdemge shaqyrady ǵoı, soǵan ózi qıańqy, qyrys adam keıde shamyrqanyp, istese de kúńkildep, burqyldap júrip isteıdi eken.

Onyń Qunashqa «jaqynyńnan jatyń jaqsy» deýiniń ar jaǵynan bir báleli oı bas kóterip kele jatypty. Ony ol kezde qurdas kórshisi de, týys jaqyndary da bilmegen.

Ol ýaqytta, Bıdáýlet ekeýimiz týyp-ósken Altaıda «qazaq qaıyr suraıdy», «qazaqtan qaıyrshy shyǵady» degen oı jan balasynyń túsine kirmegen. Alaıda anda-sanda uıǵyr sekildi ózge bir ulttardyń ókili moınyna dorba salyp, el aralap qaıyr surap júretin-di. Saqaldary keýdesin japqan qarıa kisiniń qaıyr surap júrgenin kórgende tańyrqap ári qorqyp «qaıyrshy kele jatyr» dep qashýshy edik. Al, olar eshbir qazaqtyń úıinen qur shyqpaıtyn. Biri asqa toıdyryp, biri aqshasyn salyp berip qonaqtaı attandyryp jatýshy edi.

Osy jaǵdaıdy kórip, bilip júrgen Bıdáýlet albastynyń oıyna bir kúni jamandyq túsipti. «Tym bolmasa qazaq ta emes, qaıdaǵy bir uıǵyrdyń da qaltasyn toltyryp jiberip jatyr ǵoı, men surasam nege bermeske» degen úmitti qıal mıyna kirip alypty da kúni-túni maza bermepti. Osy oıyna ishteı bekim jasaǵan saıyn shaqyrǵannyń jumysyna barmaı, ózinen ózi shalqaqtapty. «Moınyma oıýly toqyma qorjynymdy salyp alyp tartyp ketsem qaıtedi?» degen oı ne qoıa almaı, ne iske asyra almaı ózi qajyp bitken janyn aı emes, jyl boıy qajapty. Óz josparynan ózi zárázap bolypty.

Sodan, ne kerek, taǵy bir týysy qaıta-qaıta járdemge shaqyra bergen bir kúni «bul da sol byltyr kúzde bergen aqsaq toqtysyn buldap otyr» dep shamdanǵan Bıdákeń oıyndaǵy álgi sharýasyna shart bekinipti. Talaı-talaı oqtalyp tartynyp qala bergen, tartynyp qalǵan soń taǵy mazasyz kúı keshken ol, bul joly bastamasam, Bıdáýlet atym óshsin dep, óz-ózine sert etip, ornynan sekirip turypty.

«Sheshingen sýdan taıynbaıdy». Biraq, sýdyń da kez kelgen jerine qoıyp bermeı, yńǵaıly jerinen túsý kerek qoı. Ony endi jyl buryn oılap qoıǵan eken. Qaıyr suraýdy óz aýylynan bastasa eldiń bári kúledi ǵoı, «Oıbaı Bıdáýlet jyndanyp ketipti» dep qashatyn shyǵar, kim biledi. Sondyqtan qońyr kúzdiń bir kúninde oıýynyń tamtyǵy ǵana qalǵan eski qara dorbasyn sol ıyqtan qıǵashtaı oń myqynnyń tusyna salyp alyp, óz aýylynan keıin taǵy úsh aýyldy artqa tastap, toz-toz bop tórtinshi aýyldyń shetine ilinip, «bıssimillá» dep bastaıdy ǵoı.

Ol kezde, ıá qazir de Bıdáýlet ekeýmiz týyp-ósken sol aýylda eshkim úı syrtynan aıqaılamaıdy. Týra kelip esiktiń tutqasynan tartyp ishke enedi. Ásirese, aýyl ishiniń adamdary sondaı emin-erkin aralasady. Sharýasy bolsa aıtyp, sharýasy bolmasa otyryp sháı iship, ózge de kisisi kóp mol dastarhan bolsa ary-beriden áńgime qozǵasyp degendeı saǵattap otyryp qaıtady. Endi bizden keıingi tórtinshi aýyldyń salty ózgeshe emes qoı, Bıdáýletimiz shetteý turǵan bir úıdiń ashyq jatqan qaqpasyn aqyre-e-en ǵana attap kiripti. Attap kirse bes-alty adam aýladaǵy tápshan taqtaıda maldas quryp sháı soraptap otyr eken, bu kisi assalaýdy soza qoıaberipti, otyrǵandar shetinen álık salypty. Sonymen ne kerek, «kelińiz, kelińizben» keýkeýlep tórge biraq shyǵarypty. Kúzdi kúngi qoıý sútten qatqan kúreń shaıdy eki qaýyp urttaǵanda qanshama jerden jaıaýlap qaqtyǵyp kele jatqan Bıdákeńniń juqa shekesi shyp-shyp terlepti. Endi qazaq jón suraspaı otyra ala ma?

— Qaıdan kele jatyrsyz? — deıdi ózine jaqyn otyrǵan bireýi.

— Taraty degen aýyldan, — deıdi Bıdákeń óz aýylynan taǵy bir-eki aýyl ary aparyp.

— Oıpyrmaı, sonsha alys jaqtan  júr ekensiz ǵoı, sháı alyńyz, — deıdi kese alyp berip otyrǵan úı ıesi .

— Taratyǵa baryp tas laqtyrsań Tasbıdiń basyna tıedi dep estımiz, ózińiz qaı el boldyńyz? — deıdi bir eńgezerdeı jýan qara.

— Iá, Tasbı Súıinnen taraıdy ǵoı, biz Tekeıde Sháliden taraımyz.

— Oıpyr-aý jaqyndap kelesiń ǵoı, Sháliniń ishinde qaısy? — dep eńgezerdeı qara enteleı jaqyndaıdy.

— Sháliniń ishinde Botabaımyn.

— Má, mine seniń týysyń eken ǵoı, — deıdi jýan qaraǵa úı ıesi.

— Iá, qyzyq bolyp jatyr, tura tur, já sodan Botabaıdan qaısy? — deıdi jýan qara tipti entelep.

Bıdáýlet sasa bastaıdy. «Týrasyn aıtsam ba, aıtpasam ba?» dep sál oılanyp baryp, rýdyń áý basta durysyn aıtqan soń aıaǵyn jaltarýdyń múmkin emes ekeni esine túsip baryp:

— Botabaıdan Qaraman, — deıdi.

Sonda álgi eńgezerdeı dáý orynan irkile qozǵalyp kep Bıdáýletti qushaqtap qaıta amandasady. Otyrǵandardyń barlyǵy tabysqan týystarǵa keýkeý aıtyp máre-sáre, eńgezerdeı qara máz-máıram. Bıdáýlet jan-jaǵyna qarap japaq-japaq etip erekshe qýanǵan bolyp ol otyrady.

Bular sóıtip qaýqyldasyp jatqanda ıyǵyna súlgi salǵan ul bala kelip, óziniń oń qol jaǵynan jaǵalatyp qolǵa sý quıa bastaıdy. Áne-mine degenshe et te keledi. Býy burqyrap alǵa kelgen úlken tabaqtyń Bıdáýletke qaraǵan jaǵynda tóńkerilip jýan qoıdyń jambasy jatyr. «Áýmın» dep qol jaıǵan úı ıesi «batany kim beredi?» degendeı bárine qaraıdy. Bári Bıdáýletke qaraıdy. «Qudaıy qonaqsyz ǵoı, siz berińiz, siz berińiz». «Qonaq emes, qaıyrshy edim» deıtin emes, qatty sasqan Bıdákeń «áh» depti de demin ishine tartyp ne derin bilmeı bir qaýym ýaqyt únsiz qalypty. Otyrǵandar údireıe bári qarap qalǵan. Moıyntamyrlary adyraıyp qyzaryp ketken Bıdákeń bir kezde baryp «Qudaı jarylqasyn, Allahýakpar» dep demin úze aýyr kúrsinip betin sıpaıdy. Qudaıy qonaqtyń myna kúıine qarap «Allahýakpardyń» aman-esen shyqqanyna shúkir degendeı otyrǵandar da bir-bir tereń tynystapty. Endi qaıtsin, aýylynda da qaıbir aldyna tabaq tartylyp kúnde bata berip júrgen adam deısiń, jat jerde, qapelimde, jańaǵydaı jaǵdaımen júrgende, bataǵa osy da jaraıdy da.

Sonymen, erkek qoıdyń jambas maıyn ortan jiliktiń oıyndy etimen qabattastyra taý jýasy týralǵan tuzdyqqa malyp-malyp qarbyta asap otyryp Bıdákeń neshe túrli oıǵa berilipti. Shyndyǵynda qudadaı kútilip otyrǵan myna qalpyn qaıyrshylyqqa qıǵysy da kelmeı qalypty. Jáı ǵana tamaǵyn iship, basqa jaqqa ketip bara jatqan adam retinde attanyp ketkisi kelipti. Oǵan neshe jylǵy teperish, byltyrdan bergi oı qaıtadan qaıyryp ákep qaıyrshylyqtyń dańǵyl jolyna sala beripti. «Dál myna dastarhan basynda «qaıyrshy edim» demeı-aq qoıaıynshy» deıdi ishteı sharadaı úlken keseniń jalpaq betin jylt-jylt etkizgen qarsaqjon sorpany soraptaı bir tartyp jiberip. «Aıt, myna semiz týysyń baı sekildi ǵoı, baı bolmasa ne jep semirdi deısiń, jalǵyz ózi-aq jarylqaı salar múmkin, aıt» deıdi qaıyrshy dańǵylyna qaıta túse qalǵan sáti. «Al, týysym al», «jeńiz, qudaıy qonaq, jeńiz» dep mynalar jik-japar, birinen biri ótip báıek bolady.

Arpalyspen otyryp as jelinedi. Oń qolynyń bes saýsaǵyn bes-alty ret salǵanda alajazdaı qýsyrylyp júrgen qý tyrnaǵyn bylqyldatyp jibergen erkek qoıdyń qolǵa juqqan jambas maıyn súrtkisi kelmeı biraz otyrǵan Bıdáýlet sál ǵana sátke estandy bir rahat kúı keship baryp maılyqqa qolyn sozady. Dastarhan endi basy taýdyń qyzylbuıra arshasymen yqylyq ata otyryp tis shuqyp, qudaıy qonaqtyń áńgimesin ary qaraı suraıdy ǵoı.

— Sonymen, bu jaqta qandaı sharýamen júrsiz?

— Bu jaqta ma?..

— Iá, quda-jegjat degendeı jaqyndaryńyz bar ma?

Bıdáýlet taǵy biraz únsiz qalady. Ol únsiz qalǵan saıyn bári «ne der eken, ne ǵyp júr eken» degenge onan saıyn ańsarlary aýyp qadala túsedi. Áli sol baıaǵy arpalystyń birine jeńdire almaı otyrǵan Bıdáýlet tómenge tartyp, ishine túsip ketken únin zorlana shyǵaryp:

— Men jónimdi aıtaıyn... men qaıyrshymyn, qaıyr surap jolǵa shyǵyp edim, — deıdi. Otyrǵan jurt ortasyna jaı túskendeı bir-birine osharyla qaraıdy. Sóıtip baryp qaıyrshyǵa bir, qara dáýge bir qaraıdy. Ózi qara túsi onan saıyn qaraqoshqyldanyp túri túsiniksiz bir qorqynyshty kóriniske aınalyp ketken dáý ornynan atyp túregelip Bıdáýlettiń keńirdeginen biraq alypty. Keńirdegin bir syǵyp, eki jaǵasynan qymqyra ustap tik kóterip: «Qaıyrshysy nesi ıttiń balasy! Búkil qazaqtan shyqpaǵan qaıyrshy endi Qaramannan shyǵaıyn dedi me? Tap búgin seni myljalap óltirmesem ákemnen týmaı keteıin, Qaraman túgili qazaq bolmaı keteıin!» dep silkilegende Bıdáýlettiń aıaq-qoly óli adamdykindeı ebedeısiz erbeńdepti. Jurt arashalamaq bolsa da, jaraǵan býradaı japyrǵan qara dáý eshkimge boı bermeı Bıdáýletti qaqpadan súırep alyp shyǵyp, kókala qoıdaı qylyp sabap, jelkelep otyryp úıine alyp ketipti. Quraq ushyp «qudaıy qonaq» kútken úı úrpıisip qala beripti.

Erteńinde bul aýyldan eki atqa eki qoı óńgergen ekeý Bıdáýlettiń aýylyna tartypty. Keshegi qara dáý ashýy bir aryndap ketse aınala aýylyn alaqanynda búrip jiberetin aıtýly azamat eken. Bıdáýlettiń búkil týys er adamdaryn shaqyryp alyp kózderine shuqypty. «Nege jiberesińder? Myna aram sidik kúlli Qaramannyń súıegine «qaıyrshy» degen mór basyp bere jazdady ǵoı! Endi bulaı istese munyń ǵana emes, aıtpady demeńder eki-úsheýińniń bastaryńdy kesip sýǵa laqtyram!» dep aqyrypty. «Bermeı otyrǵamyz joq, berip júrmiz, ózi de bir mal basyn quraı almaıdy» dep mińgirlepti bireýi. «Búıtip ketip qalaryn qaıdan bileıik» depti taǵy biri. Aqyry ne kerek, qara dáý eki kún jatyp týystardan jıyrma shaqty usaq maldy Bıdákeńniń qorasyna qamap berip aýylyna attanǵan eken.

El ishinde áńgime jata ma. Bul aýyldan qara dáý ketkenshe ol aýyldaǵy oqıǵa da jetip úlgeripti. Malǵa tolyp qalǵan qorasynyń esigin bekitip jatqan Bıdáýletti kórgen Qunash qurdasy anadaı jerden aıqaılap:

— Aý, Bıdók, amansyń ba? Sen bir saparǵa shyǵyp keldi deı me? — dep kúledi eken.

— Áı, sapary qursyn, beri kel, sapar bolǵanda Mekkege baryp keldi deımisiń. Ne durystap ózderiń bermeı, ne elden alǵyzbaı dińkeni qurttyńdar ǵoı. Bul qazaqtyń ishinde qaıyrshy bolyp ta jan saqtaı almaıdy ekensiń ǵoı, — dep qarq-qarq kúledi deıdi Bıdákeń.

— Áı, qurdas-aı, Qojanasyrsyń ǵoı, Qojanasyrsyń! Búıtip saparlap ketetinińdi kim bilgen. «Sonda ol qaıyrshynyń kórshisi kim eken?» dese qıamette meniń de atym atalyp júrmesin, andaǵy qorańa men de bir tuıaq kirgizip jibereıinshi, — dep Qunash ta óz qorasyna bettepti. El ishine jetken sóz endi jata ma? Bıdákeńniń álgi isi «Bermeseń Bıdáýlet qusap qaıyr surap ketem», «Bıdákeńshe qaıyr surap qalmaıyn» degen sekildi támsil bolyp jurt aýzyna ilinedi de ketedi. Endi oǵan toqtaý bar ma?

Tórt-bes jyldan keıin baıaǵyda «qudaıy qonaq» bolǵan aýyldaǵy oqıǵany Qunash qurdasyna basynan aıaǵyna deıin táptishtep aıtyp bergen Bıdáýlet dáý qara týysyna syrtynan rahmet aıtyp, «mynalar meni maldyń basyn quraı almaıdy» deıdi, maldyń basy toptansa quralady, eki eshki, bir toqtydan mal qurala ma eken?» dep kúledi eken. «Sol týysyńnyń aýylyna baryp qalsań bir túrli bolatyn shyǵarsyń á?» — desem, Bıdógim «túıe pishken jerine jolamaıdy» degendeı sodan beri ol aýylǵa kirmek túgil mańyna jolmaı kettim» dep yrjyń-yrjyń etedi» deıdi Qunash qurdasy. Osydan úsh jyl buryn aýylǵa barǵanymda kórdim, sóıtken Bıdákeń qoıynyń sanyn «jeti atam jetkize almady» deıtin júzge de jaqyndatyp qalypty. Endigi jetkizgen de shyǵar...

---