InfoHub Logo

«Jylý qubylystary Shyq bermes Shyǵaıbaıdyń úıinde»
1 – kórinis.
Avtor:
Erte zamanda, quıryǵy kelte zamanda Shyq bermes Shyǵaıbaı deıtin baı bolypty. Tórt túligi saı bolypty. Tipti tastan da sarań, ózi toısa da, kózi toımaıtyn adam bolǵan. Úıine kisi kelse: - Shyq - áı! – deıdi. Osydan jurt ony «Shyǵaıbaı» atap ketken. El arasynda Aldar kóse qansha qý bolsa da, Shyǵaıbaıdy aldaı almas, - deıtin sóz taraıdy. Sol sóz bir kúni Aldardyń qulaǵyna da keledi. Bul sóz árıne Aldardyń namysyna tıedi. Sóıtip, Shyǵaıbaıdyń aýylyn izdep, jolǵa shyǵady.
Aldar kóse:
Shyq bermes Shyǵaıbaıdy, Myrzabaı etpesem, Aldar degen atym qurysyn.
Avtor:
Aldar kúni - túni júredi. Aqyrynda Shyǵaıbaıdyń úıine keledi. Úı jaqtaýynan Aldar syǵalap, úıdegi bolyp jatqan jaıttardy baqylap otyrady.
Baı qazy aınaldyryp otyrady, báıbishe nan ılep otyrady, qyzy qazdyń júnin julyp otyrady.
Qyzy:
Apa, myna úıdiń ishin nege kıizben japqansyńdar, jaı ǵana matamen jabýǵa bolatyn edi ǵoı?
Báıbishe:
Qyzym, úı ishin kıizben japqan sebebimiz, ár zattyń jylý ótkizgishtigi ár túrli goı. Kıizdiń ótkizgishtik qasıeti jaı mataǵa qaraǵanda az. Kıiz júnnen jasalady, jún ylǵal men temperatýra áserinen (kıiz basý) jáne mehanıkalyq áreket nátıjesinde shıraıdy da, kólemi kishireıip, tyǵyzdyǵy artady. Kıiz basýdaǵy eń joǵarǵy tyǵyzdyq 0, 55 g/sm3.
Endi kıizdiń jylý ótkizgishtigine toqtalaıyq. Jylýdy nashar ótkizetin zattar deneni salqyndaýdan nemese qyzyp ketýden saqtaý qajet bolatyn jerlerde paıdalanylady. Al kıizdiń jylý ótkizgishtigi nashar, sondyqtan onyń osy qasıeti kıiz úıdiń aptap shildede saıa, yzǵyryqta jyly baspana bolýyn qamtamasyz etedi.
Sol sıaqty qandaı ystyq bolsa da kıiz úıdiń aýasy taza, salqyn bolýy konvensıaǵa baılanysty. Konvensıada jyly aýa joǵary kóterilip, salqyn aýa onyń ornyn basady. Kıiz úıdiń salqyn bolýy onyń túndigine baılanysty. Túndik qazirgi kezdegi úıdegi terezeniń ashpaly kóziniń jáne murjanyń rólin atqarady. Túndikten kirgen salqyn aýa tómen túsip, jyly aýa men sýyqta ot qaqqandaǵy tútin ol arqyly syrtqa shyǵady.
Ádette kıiz úıge aq shańqandaı kıiz jabady.
Qyzy:
Kıiz ne sebepti aq bolýy kerek?
Báıbishe:
Aq kıiz ózine túsetin ár túrli sáýlelerdiń barlyǵyn shaǵyldyrady da jylýdy az sińiredi, bul da jazda kıiz úıdiń salqyn bolýyna áserin tıgizedi.
Qyzy:
A – a – a solaı ma? Tý – ý, men jaman terlep kettim. Ákemde terlep ketken, munyń sebebin túsindirshi.
Báıbishe:
Biz jumys istep otyrmyz ǵoı. Jumys istegende ishki energıamyz artyp terleımiz, ıaǵnı ishki energıany jumys isteý arqyly ózgertýge bolady.
Qyzy:
Munyń syry osynda eken ǵoı. Endi biletin bolamyn, rahmet apa!
Avtor:
Osydan keıin Aldar ishke kirip amandasady.
Aldar kóse:
Kesh jaryq baseke!
Avtor:
Úıdegilerdiń qolyndaǵy barlyq taǵamdary bir - aq sátte joǵalyp ketti.
Baı:
Qaıdan keldiń, qalaı keldiń, kórgen, bilgeniń bar ma?
Avtor:
Aldar kóse baıdyń sózin aıaqtamaı jatyp, jańaǵy úıden kórgenin jeldirte jóneldi.
Aldar kóse:
Artyq kem qyp asyrmaı,
Shyn aıtqanda jasyrmaı.
Bylsh ete tústi ılenip
Báıbishe astyndaǵy nanyndaı
Ótirik bolsa saqalym julynsyn
Qyz astyndaǵy tyrnadaı
Bárinde osynyń kórip keldim,
Asyńdy asshy urlamaı.
Baı:
Shoq tússin tilińe! Áı báıbishe, asyńdy asa ber.
Báıbishe:
Pis qazanym bes aı!
Aldar kóse:
Otyraıyn on aı!
Báıbishe:
Meniń temir qazanymnyń massasy 8 kg, oǵan 10 kg sý quıylǵan. Nede bolsa, Aldakeńe bul etti jegizbeýimiz kerek. Olardyń temperatýralaryn tek 10 gradýstan 40 gradýsqa sheıin ǵana qyzdyrý úshin sý quıylǵan qazanǵa qansha jylý mólsheri berilýge tıis. Qanekı qyzym jyldamdatyp eseptep jibershi.
Avtor:
Qyzy eseptep shyǵarady.
Shyǵaıbaı ot basynda qalǵyp otyr,
Aldar kóse kózin jumyp ańdyp otyr.
Qyzýy shym tezektiń eki janǵa
Qandaı tásil túrimen jetip otyr.
Aldar kóse:
Qyzýy shym tezektiń eki janǵa
Sáýle shyǵarý túrimen jetip otyr.

2 – kórinis.
Avtor:
Aldardyń sumdyq qylyqtaryna shydamaı, kelesi kúni jolǵa shyqpaq bolady da báıbishesine:
Baı:
Qonaqqa kórsetpeı maǵan nan alyp berip jiber.
Avtor:
Áıeli jeroshaqta pisip jatqan nandy ottan ala salyp, baıdyń qoınyna tyǵa qoıady. Muny kórgen Aldar júgirip shyǵyp:
Aldar kóse:
E, baıeke budan bylaı jolyǵamyz ba, joq pa? Aqtyq ret dostarsha kórisip, tós qaǵysyp aıyrylaıyq.
Baı:
Aý, jaraıdy endi.
Avtor:
Nannyń yssylyǵy baıdyń janyna batqan saıyn Aldar qattyraq qysa beredi.
Baı:
Myna ıt jegirdi ıt jesin...
Aldar kóse:
O, baı – aý, ıt jegenshe, men jeıin.
Avtor:
Shyq bermes Shyǵaıbaı ketpek boldy,
Qyzýy qarma nannyń shydattyrmaı
Shyǵaıbaı bezek qaǵyp aıqaı saldy.
Bul jerde jylý berilýiniń qanda túri arqyly beriledi?
Aldar kóse:
Nannyń qyzýy Shyǵaıbaıǵa jylý berilýdiń jylý ótkizgishtik arqyly beriledi.

3 – kórinis.
Avtor:
Baı sol kúni ash ketedi. Baı ekinshi kúni taǵy jolǵa shyǵarda báıbishesine bir torsyq aıran quıǵyzyp, ony kórsetpeı ishine baılap alady. Baı endi shyǵýǵa yńǵaılanǵanda.
Aldar kóse:
Baıeke, men siz kelgenshe júretin shyǵarmyn, qoshtasyp alaıyn.
Avtor:
Qushaqtasqan kúıi torsyqtyń tusynan qysady. Torsyqtaǵy aıran tógilip, baıdyń mazasyn keltiredi. Torsyqty amalsyzdan Aldarǵa berip, Shyǵaıbaı bul joly da ash ketedi.

4 – kórinis.
Avtor:
Aldar kóseden qutyla almaǵan soń baı Aldardyń atyn soıyp almaq bolady. Atynyń qasynda baıdyń da aty turady. Óz atynyń mańdaıyndaǵy qasqasy bolmasa, ekeýiniń eshbir aıyrmashylyǵy joq eken. Óz atynyń qasqasyna sıyrdyń jas japasyn jaǵyp joǵaltady da, baı atynyń basyna bor jaǵyp qara qasqa at etip qoıady. Sóıtip, ornyna kelip jata qalady. Alǵashqy kúni etti jep qoıǵan Aldar ekenin bilip baı ishinen:
Baı:
- Tura – tur, bálem!
Avtor:
Baı Aldarǵa yza bolyp júr edi. Aldar uıyqtaıdy - aý degende syrtqa shyǵyp, Aldardyń atyn jaryp tastaıdy.
Baı:
Mine, jigitim, sazaıyń!
Avtor:
Dep óziniń istegen isine kóńili tolyp, qýanyp, tósegine jatyp uıqyǵa ketedi. Tańerteń baı turyp Aldarǵa:
Baı:
Myna kempir qasqa at ólip jatyr deıdi. Jarylyp qalǵan seniń atyń bolýy kerek. Sorly atyńdy baqpaı, qazan baǵyp júrgen ne qylǵan adamsyń.
Avtor:
Dep, qarq - qarq kúledi. Sonda Aldar turyp.
Aldar kóse:
Qandaı qasqa eken? Boq qasqa bolsa, meniki, bor qasqa bolsa, sizdiki.
Avtor:
Baı sonda qudaıdyń urǵanyn bir - aq biledi de, ornynan tura júgiredi. Júgirip barsa, aıtqanyndaı ólip jatqan baıdyń bor qasqasy eken. Baı kúlip ketip, Aldarǵa kelip:
Baı:
Joǵalt qarańdy, sum! Men seni endi kórmeıin.
Avtor:
Dep shyǵyp ketedi. Syrtqa shyǵysymen áıeline:
Baı:
Myna ıtti tez jónelt.

5 – kórinis.
Avtor:
Baı úıden uzaı bergende Aldar jaqyndap baryp:
Aldar kóse:
Etigim jyrtylyp, shylǵaýym shyǵyp júr. Bizińdi berip ket.
Avtor:
Baıdyń bergisi kelmeıdi. Aldar jabysyp jibermeıjdi. Aqyry bolmaǵan soń:
Baı:
Áı, alsań alshy, anturǵan! Alda qarańdy joǵaltshy, kápir!
Avtor:
Aldar alǵysty jaýdyratyp, kúlip qala berdi. Baı ketisimen Aldar onyń báıbishesine júgirip kelip:
Aldar kóse:
Al, báıbishe, qyzyńyz Bizbekeni kıindirińiz.
Báıbishe:
E, ne úshin.
Aldar kóse:
Baımen kelisip, men qyzyńyzdy alyp ketemin, boldy.
Báıbishe:
Joǵal ári sum neme! Saǵan qyz beretin be edi baı!
Aldar kóse:
Áıtpese óz qulaǵyńmen estip qal.
Avtor:
Syrtqa shyǵyp, nedáýir jerge uzap ketken baıdyń artynan aıǵaılaıdy.
Aldar kóse:
Áı, baı! Bizbıkeni bermeı jatyr myna báıbisheń.
Avtor:
«Biz» degen sózin sozyńqyrap.
Baı:
Áı, báıbishe! Ber bizdi! Joǵalt sol kápirdiń kózin.
Aldar kóse:
Áne, estidiń be?
Báıbishe:
Myna kári qaqpas aljyǵan ba ózi? Eldi qurtqan bir qýaıaqqa qyz berip qutylǵan ba?
Avtor:
Dep tańqalady áıeli. Anaý - mynaý degenge kónbesten jasaýyn býyp, qyzdy atqa mingizedi.
Aldar kóse:
«Shyq bermes Shyǵaıbaıdy Myrzabaı etken Aldardyń oıyny osylaı bolady».
Avtor:
Dep eline tartyp otyrady.