InfoHub Logo

Oktábrdiń úshi-e-e...

Qudaı saqtase-e-en!.. Búgin qyzyq bir is bolde-e-e! Qara basyp, uıqynyń kókesin tanytqam bilem, kózimdi ashyp kep qalsam, úıdiń ishi jap-jaryq! Mavra etigimdi tazalap, entigip jetip kelgende sasqanymnan «áı, saǵat qansha?» dedim. Ósh, qasqa! Sóıtsem saǵat áldeqashan onnan asyp ketken eken! Áteńelet! Jalma-jan apyl-ǵupyl kıine bastadym! Shynymdy aıtsam bar ǵoı — departamentke barýǵa zaýqym joq edi. Bilem ǵoı, bile-e-em, bastyqtyń aýzynyń qalaı qısaıatynyn! Bilem! Qyztalaq: «Áı, bala! Osy seniń basyń bas pa, álde ashyǵan kóje quıatyn qabaq pa? Qashan kórsem — arsy-gúrsi! Jyn kýǵan kóbelekteı, qyz-z-zyńdy uraıyn, entigip júrgeniń! Shatsh-butsh, bas arippen jazylatyn tıtýldy qumyrsqadaı kip-kishkentaı arippen jazasyń! Qolyń da qol emes, saıtannyń shatpaǵyndaı qıqy-jıqy birdeme! Ne aıyn, ne kúnin aıyryp bile almaısyń! Baldyr-batpaqtyń ózi. Qısyq aıaq kókqutan neme! Dırektordyń qaq tórinde, uly aǵzamnyń qalamyn ushtap otyrǵanymdy kórgen saıyn qyzǵanyshtan jarylyp ólip kete jazdaıdy. Ólseń nege ómirem qappaısyń, páderińe nálet! Sol departamentińe meniń barǵym kelip júrgeni de shamaly, shynymdy aıtsam! Maǵan keregi bir-aq nárse ǵoı ol jaqqa barǵanda, bir-aq nárse! Jalynyp-jalpaıyp, álgi kaznacheı sarań jóıtten aldyn ala jalaqymdy alsam ba degen esek dáme de, áıtpese osy departament degeniń deni dúrys pendeniń baratyn jeri deımisiń. Oıbo-o-oı, ol jóıit nemeniń de ońyp turǵany shamaly, jatyryńda qısyq bitip tuǵan bir jylpos, qysty kúni qar surap ta ala almaısyń, ózińe zańdy tıesili jalaqy túgilim. Zarlaǵanda bar ǵoı, aqyrzamandy ornatyp, qos qolyńdy tóbeńe artyp tezek terip ketkiń kep turady! Ólip bara jatsań aýzyńa bir qasyq sý tamyzbaıdy ǵoı, tamyzbaıdy, qyztalaq! Qıǵa maı jaǵyp jegir jóıt! Jalǵanda jaryp, jaqsylyq kórmegir jóıt! O dúnıede ógizshe ókirgir jóıt!

Saǵan basqa aıtarym joq, bildiń be? Bizge kóz alartyp edireńdegende bar ǵoı — quldy bir qaýsatyp ketetindeı qopańdaıdy kótine qaramaı, al úıine kelgende aspaz qatynynyń oqtaýyna jyǵylǵanyn talaı kórgender de bar, ótirik aıtsa jahannamnyń tandyr otynda tyrysyp, kúıip qalsyn! Tozaq otyna tyrdaı jalańash, ábúıirin jabarǵa qol taba almaı, kózi alaqtap barsyn! Al... al, mynaý departament bar ǵoı – kisi qyzyǵatyn qyzmet emes! Bir tıyn paıdasy joq!.. Men sizderge aıtaıyn, myna-a,.. gýbernıalyq basqarma-a... jáne... ókimet palatasy degen qyzmet oryndary bar, máselenkı. Mine kisi qyzyǵatyn oryndar, qyzmet degenniń kókesi sonda! Barǵanda ylǵı kóretiniń: anado-oı bir buryshta bireý búrisip, qaǵaz shımaılap otyrady. Túrine qarasań, qarnyń ashar bireý, ústinde jaǵal-jaǵal, etek-jeńi ebedeısiz belgisiz bireýdiń ústinen sheship alǵandaı sezikti fraksymaq, al ózinde óń deıtin óń de joq, suryqsyz bireý, kórseń qusqyń keledi, nemese qaqyrynyp turyp bir túkirgiń keledi! Al sóıte turyp, salyp alǵan saıajaı dachasyn qara — jutynyp tur-aý, jutynyp tur! Quddy bir qýyrshaq dersiń! Úıi tolǵan farfor ydys-aıaq, bul, deıdi, doktordyń maǵan tartqan syıy! Basqa syıdy, artyna qaramaı, ózinshe mensinbeıdi! Ákelseń maǵan, páýeskege par qyp jeger qos jorǵa ákel, deıdi! Nemese, úsh júz teńgelik sýsardyń terisin syıǵa tart, deıdi. Kórdiń be dámesiniń zoryn! Syrt kózge — múláıimsigen bir momyn, sypaıy syzdanyp, erniniń ushynan: «Bákińizdi bere turyńyzshy qalamymdy ushtap alaıyn» deıdi! Sońǵysy — bylyq, sońǵy jeıdeńdi sypyryp almaǵanyna shúkirshilik ete ber! Al, bizdiń jumys pa? Bizdiń jumys naǵyz sal-seri, aqsúıekterdiń isteıtin jeri ǵoı! Bundaǵy tazalyqty aıtsaıshy! Ondaı tazalyqty gýbernıalyq basqarma úsh uıyqtasa túsinde kóre almas! Belme basy — qyzyl aǵashtan kelistirip turyp jasaǵan stol! Bastyq sypaıy, «siz, siz», dep syzylyp turǵany! Shynymdy aıtsam, osy qasıetter bolmasa bizdiń departamentke maı jaǵyp berseń de barmas edim!

Sonymen men eski shınelimdi kıdim, qolshatyrymdy ala shyqtym, sebebi sol kúni shelektep jańbyr uryp turǵan! Kóshede eshkim joq, áýede etekterimen basyn jaýyp alǵan qatyndar men záýde bir qolshatyrmen qorǵalanǵan orys kópesteriniń jolyqqany bolmasa, eshkim kezikken joq. Aqsúıekterden jalǵyz ǵana bizdiń bir áriptes sheneýiniktiń kezikkeni! Kórgen bette-aq sezgem qasqanyń qaıda aǵyp bara jatqanyn! «Ehe, kógórshshim, sen jumysqa bara jatyrmyn dep kimdi aldamaqsyń? Sen departamentke emes, sen anaý aldynda bóksesin bultyńdatyp bezip bara jatqan bıkeshtiń baltyryn kenet kórip qalam ba dep, dámetip barasyń, aýzynńan silemekeıiń aǵyp!» dedim ishimnen. Baıtal kórse sońynan bezetin aqymaq aıǵyr syqyldy ǵoı bizdiń sheneýnikter! Anaý-mynaý ofıserleriń olardyń qasynda jip ese almaı qalar edi! Qaıda-a-a!.. Bizdiń seriler qyraǵy ǵoı, qyraǵy — shilápi kıgen kelinshekti ilip túsedi ǵoı, ilip túsedi! Kaıran sabazdar-aı!.. Osyny oılaýym muń-aq eken, dúkenniń qasynan ótip bara jatyp, bir kúımeniń aǵyp kep, toqtaı qalǵany! Birden tanı kettim — ózimizdiń dırektordyń kúımesi. Tanydym da oıladym, oılaǵanym: «Dırektor ǵoı dúkenge eshqashan barmaıdy! Barsa baratyn tek qyzy! Aıtqanym aldymnan shyqty, — lyp etip dúkenniń qabyrǵasyna jabysyp úlgerdim-aý ázer — lakeı kúımeniń esigin ashar ashpastan zyp etip, toty qustaı dırektordyń qyzy ushyp shyǵyp, jerge qondy! Eki jaǵyna kezek-kezek qaraǵanda — qasyn kórseń kerilgen! Janary qandaı jarq etken! Quda-a-aı, qurydym, kudaıym-aý, men bittim! Osynaý dúleı jańbyr tópep turǵanda sulý syrtqa shyǵar ma?! Áıel zaty shúberek dese ishken asyn jerge qoıady-aý, shirkinder!.. Ájep bolǵanda qyz meni tanyǵan joq! Onyń ústine aǵal-saǵal eski shıneldi jelbegeı jamylyp alǵam! Qazirgi jurt bıik jaǵaly etegi uzyn plash kıetin bolǵan. Al meniki qysqa túri. Onyń ústine men osyndaıdyń ekeýin qos qabattap kıip alǵan edim! Ol az deseń, sókinesi de sıyr jalaǵandaı, durys óndelmegen, plash degen aty bolmasa — qur lypa... Sonymen qyz dúken ishine kirip ketti de sońyna ertken qandeni syrtta qalyp qoıdy! Bu qandendi men burynnan biletinmin. Aty Medjı. Sol qandenge qarap turyp, birde talyp qala jazdaǵanym! Óz qulaǵyma ózim senbeı turyp qappyn: «Medjı, sálámatsyń ba!» — deıdi bir jinishke daýys. Bir ornymda shyr aınaldym, qaıdan estilip tur dep. Qudaıym-aý, bul kim boldy eken? — deımin ishimnen. Qarasam — qarsy aldymda eki áıel: qoldarynda qolshatyr, qyz ben kempir. Olar endi ózara áńgimelesip qasymnan ótip te ketti. Olar óte álgi daýys taǵy da estildi: «Kúná bolady, Medjı!». Ósh qasqa! Sóıtkenimshe bolǵan joq, álgi qanden Medjı qyz ben kempirdiń sonyńa ergen ıtpen qyńsylasa bastadym-aý, yryldasa bastadym-aý... Qudanyń qudireti, tasbaqanyń súgireti, degen osy! «Ehe-e-e, batyr!» — deımin de ózimdi ázim shymshsh qoıam. «Batyr-aý, qulqynsáriden iship alǵannan saýmysyń-ń? Ósh, qasqa! Anda-sanda bolmasa, sende bundaı joq edi ǵoı!» — dep ózimdi ózim taǵy shymshyp aldym. «Jo-joq, Fıdel, sen ottama, — deıdi álgi daýys taǵy da. Kádimgi Medjıdiń daýysy. — «Av, av, av, men syrqat edim onda av, av», — deıdi. O qudanyń qudireti, tasbaqanyń súgireti! Ah, qanshyq, qanshyq! Shynymdy aıtsam, men ómirimde qanshyqtyń adamsha qaqsaı sóılegenin birinshi ret estip turǵan edim. Qulaq úırengenshe qıyn eken, qulaq úırengen soń tańdanýdy qoıdym. Bundaı-bundaı tańǵajaısh oqıǵalar dúnıede kóp qoı. Máselenkı, Anglıada bir ǵajap balyq sýdan shyǵypty da kisi bilmes bir qyzyq tilde birneshe sóz aıtyp ketken eken, sodan beri, mine, baqandaı úsh jyl ótti, dúnıe júziniń áıgili ǵulama ǵalymdary sol jumbaqty áli kúnge sheshe almaı bas katyryp áýre! Siz ony aıtasyz, men óz kózimmen jaqynda bir gazetten oqydym: bir eki sıyr tapa tal túste dúkenge kelip, móńirep, satýshydan bir fýnt shaı surapty. Ony qoı endi, biraq meni esimnen tandyra jazdaǵan mynaý — Medjıdiń saıraǵany ǵoı! Ósh qasqa! Uıalmaı, qyzarmaı: «Men saǵan hat jazǵam, Fıdel! Biraq amal neshik, Polqan saǵan ol hatty aparmapty, mende jazyq joq,» — deıdi betsiz! Uıat ta joq, aıat ta joq! Apyr-aý, talaı sumdyqty estidik qoı, biraq buryn-sońdy ıt hat jazady degeńdi kim estigen. Ádemilep, qatesiz hat jazsa, árıne, adam jazady, onda da sol adamdardyń ishinde, tek tektiler, aqsúıek dvorándar ǵana jazar edi, bildińiz be? Endi shyntýaıtqa kelsek, mynaý keńse-kópesterdiń arasynda da saýatty jigitter keı-keıde kezdesip qalady! Biraq rasy kerek, olardń jazǵańdarynyń kóbisi tek shımaı-shatpaq kisi tanyǵysyz, sóz býyny qaıda, útiri qaısy, núktesi qaısy — sony aıyram dep-aq júıkeń tozady! Tipti jyndanýǵa az-aq qalasyń!

Sol ǵoı, sol meni tanqaldyratyn! Sol! Osy jerde men moıyndaýǵa týra keletin bir nárse bar. Sońǵy kezderi, men sizderge aq jarylyp, shynymdy aıtaıyn endi... sońǵy kezderi qaraptan qarap otyryp, men keıde bar ǵoı qulaq estip, kóz kórmegen tańǵajaıyp oqıǵalarǵa tap bolyp júrmin. Bir qyzyq elester kep kenetten esimdi shyǵarady! Bir qyzyq-qyzyq daýystardy estıdi-aý qulaq shirkin... Qyzyq, á?! Biraq men sizderge aıtpaǵan bolaıyn, sizder estimegen-aq bolyńyzdar, kelistik qoı?.. Endeshe, áńgimemdi jalǵastyraıyn, jaraı ma?.. Al, endeshe, kettik!.. Al endi bul qos ıt ne ister eken taǵy da, dep men arttarynan jóneıin, qansha degenmen qyzyq qoı...

Sonymen qolshatyrymdy qolyma ustap, ekeýiniń artynan empeńdep erip kelem, erip kelem! Aldymen Gorohov kóshesinen óttik, sosyn bar ǵoı... sóıtip otyryp, tartqannan tartyp otyryp, Stolárlar kóshesin kesip ótip, akyrynda Kokýshkın kópirine de jettik. Jetip baryp toqtadyq. Sol kópirdiń túbindegi úlke-e-en úıdiń túbinde... «Bilem deımin ishimnen, bilem ǵoı bul úıdi burynnan bul úı, kádimgi ózim biletin Zverkovtyń sur úıi. Záýle-e-em úı... Eka, mash-sh-shına! Op-pa! Qudaı basqa salmasyn, salmasyn! Búl úıde túrli-túrli adamdar turyp jatady: qanshama aspaz qatyndar júrgeni ýlap-shýlap! Al bizdiń sheneýnik aǵaıyndar — sanasań san jetpeıdi ǵoı, san jetpeıdi! Basyndagy shashtan kóp, ıtten de kóp deseń bolady, algi qańǵybas, kóshe-kezbe ıtterdi aıtam! Biriniń ústine birimen-biri uılyǵyp jatatyn ıtter bar emes pe! Quddy sol dersiń! Estimegen elde kóp degen - osy-e-e! Bul úıde, aıta berseń men jaqsy tanıtyn taǵy bir jigit turady. Ózi mýzykant, trýbada oınaǵanda bar ǵoı — tula boıyńdy shymyrlatady, ıt!.. Sonymen, qysqasy, álgi eki áıel jaılap basyp, besinshi qabatqa kóterildi. Sońdarynan ere bereıin dep oılaǵam basynda, biraq ol oıdan tez aınydym da, kóshede qalyp qoıdym. «Jar-r-raıdy, osy da jeter endi, dedim ishimnen, kelgen jerleri belgili boldy ǵoı, bir jolǵa osy da jeter, al qalǵanyn qanaǵat tutyp, ertenge qaldyraıyn, dedim de jumysqa qaraı jóneldim.

Oktábrdiń tórti.

Búgin sársenbi. Bul meniń ádette bastyqtyń kabınetine keletin kúnim. Sonsoń da erte keldim de qaq tórde otyryp ap, bastyǵymnyń barlyq qaryndashtaryn ádemilep, asyqpaı ushtap shyqtym. Zady, bizdiń bastyq basy isteıtin jigit. Tegin adam taz bolmaıdy degen, kabınetiniń ishindegi sóreler tolǵan kitap. Apyraı, deseıshi! Keıbir kitapttardyń atyn oqýdyń ózi qıyn, aqyret bir — kóziń súrinip, tiliń kúrmelip qalady. Fransýz tilinde ma-aý, nemis tilinde me-aý, áıteýir bas qatyratyn attardy oqyp kór endi! Al óziniń túrine qarasań bar ǵoı, á — kóziń toıady, tekti jigit, tekti, kóziniń jaınap turǵany! Artyq bir sózi bolsashy, shirkiniń! Sabazyń syrǵa berik ekeni kórinip tur. Záýde bir suraıtyny bar, qolyńnan qaǵazdy alyp jatyp: «Aýa raıy qalaı?» Bar sózi osy. «Aýada syz bar, ǵumyry kúshti ámirshim», deımin sonda men. Bar bolǵany osy. Tekti ǵoı, tekti jigit. Biz sıaqty qarataıaq emes. Memlekettik adam. Áıteýir bir baıqaǵanym — ózi meni syılaıdy, erekshe jaqsy kóredi. Ózimen birge meni qyzy da jaqsy kerse ǵoı, shirke-e-en! Astapyralla, ne dep kettim! Tynysh, tynysh, ts-s-s!.. Jaqynda «Pchelka» jýrnalyn okydym! Ehe-he, bul fransýz degeniń aqymaq halyq qoı! Solarǵa osy ne kerek-eı? Maǵan salsa, bul eldi qamshymen sabap-sabap, bir etikke qýyp tyǵar em, amal qansha! Aıtpaqshy, men sol jýrnaldan bir Kýrsk pomeshıginiń baldy keremet sýrettep jazǵanyn oqyp shyqtym. Jalpy osy Kýrsk pomeshıkteri jazǵysh keledi. Sóıtip turǵanda esime túskeni — saǵat on eki jarym bolypty, al meniń bastyǵym bolsa tórgi bólmeden shyǵar emes. Al ekige jarty saǵat qalǵanda qyzyqtyń kókesi boldy, ony aýyzben aıtyp ta, jazyp jetkizý ońaı tirlik emes! Álgindeı ár túrli oımen turǵanda, kenet esik ashylsyn da ketsin, men bul dırektor eken dep ornymnan atyp turmaımyn ba! Sóıtsem — kaıdaǵy dırektor — qyz! Qyz deımin! Apyr-aı, ústińdegi kóılegin sýretteýdiń ózi bir azap qoı, sýrettep jetkizý qıyn endi! Appaq kóılek kıgen aqqý dersiń! Ker-r-remet! Maǵan bir qaraǵanda turǵan ornymda turyp talyp qulaı jazdadym — janary jalyn atqan kúnmen teń! Sharpyp ótti ǵoı! Sharpyp ótti ǵoı, jalyn qushyp kóbelekteı janyp kete jazdadym jalp etip! Sál ıildi de — «papam áli kelgen joq pa?» — dedi. Daýysyn aıtsań ǵoı, daýse-e-en! Bulbul dersiń týra bir! Uly aǵzam deı jazdaǵanym qaraptan qarap turyp. «Uly aǵzam, kesem deseńiz, minekı bas daıyn, kesseńiz tek óz general qolyńyzben kesińiz,» — deýge az-aq qaldym. Biraq tilim kúrmeldi de qaldy. Tek qana «J-joq jo-joq!» dep mingirlegenim esimde. Qyz maǵan taǵy bir ret qarady, sosyn kitaptarǵa qarady, sóıtip turyp qolynan oramalyn túsirip alǵany! Jerge túsirmeı qaǵyp alam ǵoı dep yshqyna umtylǵanymda parketke taıyp jyǵylyp, murnymdy buzyp ala jazdaǵanym! Biraq qudaı qoldap, qulaǵam joq, oramaldy jerden lyp etkizip aldym da qolyna berdim. O jasaǵan! Bundaı da oramal bolady eken-aý, taza bátes, óte názik betesten, kestelengen oramal! Qosh ıisi qandaı! Aqsúıek generaldyń tuqymy ǵana osyndaı hosh ıistiń ıesi! Rahmetin aıtty da, sál kúlim qaǵyp, táp-tátti erin ushyn kórsetti, ketip qaldy. Taǵy bir saǵattaı otyryp, lakeı: «Aksentıı Ivanovıch, úıińizge bara berińiz, myrza áldeqashan ketip qalǵan», degesin men de kettim. Shynymdy aıtsam, osy lakeı degen halyqty sýqanym súımeıdi. Myrza bolmasa da myrza uqsap shirenip júrgenderi. Biraq túbi qul qarataıaqtyń aty qarataıaq emes pe! Eń bolmasa shınelińdi kıgizýge de mıy jetpeıdi. Óı, shirik neme, dedim ishimnen, sen qansha shirengenińmen meniń tegim taza, sheneýnik tuqymynanmyn dedim de ózim kıinip úıge qaraı qaıqaıdym. Úıge bardym da, shalqamnan túsip uza-aq jattym. Jaı jatqam joq, óleń jazdym. «Janym, seni bir saǵattaı kórmesem, bir jyl boıy kórmegendeı bolamyn! Ómirimdi jek kórseń, sol bolar meniń ajalym!» Osy ózi Pýshkınniń óleńi bop shyqqpasa ıgi edi! Keshqurym shınelimdi qymtaı kıinip, qurmetti myrzamnyń esigi aldyn kúzetip uzaq júrdim, áttegen-aı, biraq qyzy shyqpady ǵoı, shyqpady!

Noıabrdiń altysy.

Bólim bastyǵy bulqan-talkan, qaharyn erttep minip apty. Departamentke kelgen betim, meni shaqyrtyp aldy da, betine sidigi shapshyp: «Áı, baı bolǵyr, aıtshy, osy sen ne bitirip júrsiń?» — dedi. — «Ne bitirgeni nesi? Eshteme bitirip júrgenim joq,» — dedim. — «Baı bolǵyr eı, baı bolǵyr! Qaýashaǵyńdy sál qınap, oılanyp kórshi az da bolsa bir mezgil. Jasyń bolsa ǵoı qyryqtyń qyrqasyna jetti — qylshyldaǵan qylysh keziń! Es kirip, aqyl tolysatyn kez. Qaýashaǵyńdaǵy zat — mı ma, álde qı ma? Seniń eserlikpen esiń aýyp júrgenińdi men sezbeı júr dep oılaısyń ba, bátshaǵar. Áı, aýmasyn-aq, aýmasyn! Seniń dırektordyń qyzynyń sońynan kúshikke ilesip, sendelip, esiń ketip júrgenin keshedegi qaıyrshylarǵa sheıin biledi. Áı, óz usqynyńa bir zer salshy, bir sát qarap kórseń netti?! Sen kimsiń? Bilesiń be? Sen nólsiń. Kádimgi nólsiń! Qaltań tesik, jel ýlegen, jumyrtqadan qyrqýǵa jún izdegen taqyr kedeısiń! Dırektordyń qyzynda seniń ne sharýań bar-eı, ospadarsyz! Sen osy anda-sanda aınaǵa qarap turmaısyń ba, eı, páderińe nele-e-et-aý, páderińe nalet, a?! Teń — teńimen, tezek qabymen degeńdi bilemisiń, bilmeıtin sańlaýsyzsyń ba, oıbaı-ı!.. — deıdi bastyǵym. O, to-oba-a, sóıtip turyp, jarqynym, ózi týraly da oılap kórse qaıtedi-eı!.. Óziniń beti de jetisip turǵan joq. Sony da bet dep oılaıdy-aý, eser neme! Beti bet emes, kádimgi dárihanadaǵy býaz bótelkeler bar goı. Sol býaz bótelkelerdiń sińlisi dersiń! Tóbesinde úrpıtip, kúzdigúngi jelden japyrylǵan bir shoq jyndy shıdeı ǵyp qoıǵan shashy bar, ony da mápelep, maı jaǵyp jyltyratyp qoıady ózinshe, mástek neme! Kótine qaramaı, onysyn taǵy buıralatyp, shoshaıtyp qoıady taǵy da! E-e, erikken erkek osy ne isteıdi deýshi edi, a?.. Erikken erkek... Solaı!.. Sóıtip turyp, átek neme, qudaımyn, deıdi. Qudaıyńnan bulaımyn deıdi. Sopıǵan sorly! Maǵan nege qyjyly qaınap júrgenin sezbeıdi deısiń be! Nege sezbeıin! Kóre almaıdy! Qyzǵanady! O sorly! So-ryndy pálenshe kylaıyn, átek neme! Maǵan aınaǵa qara, deıdi. Ózi artyna qarasa qaıtedi, a?.. Urǵanym bar ma, kótine qaramaı keńesshilin! Dırektordyń qyzynyń maǵan ket ári emes ekenin sezgennen ǵoı ishiniń kúıip júrgeni! İshiń kúıse túz jala, átek neme. Túkirdim men saǵan, bildiń be! Túkirdim — mine! Nadvornyı sovetnık bolsań qaıteıin! Urǵanym bar ma! Altyndatyp shynjyrly saǵat salǵanyndy da urdym, adam degen kórpesine qaraı kósilse kaıtedi osy! Shireıip, kisimsip, áline qaramaı taǵy da otyz somǵa! Otyz somǵa, o perýardiger, etik tiktiredi! Urdym onysyn da! Men ne — jan baǵa almaı júrgen albasty raznochınes dep pe edińder? Nemese qara jaıaý qaıdaǵy bir qarataıaq dep pe edinder! Men tóreniń tóresi, aqsúıekterden bolamyn! Asyqtyrmańdar tek — meniń de kúnim týar áli, kesheme kóktem keler áli! Dáreje degen ne ol! Qyzmettiń kókesi ali alda-a! Qyryqtyń ekisine endi keldik qoı, asyǵys ne, táıiri! Saspa, dostym! Biz de polkovnık bop kalarmyz áli! Belkim, qudaı jazsa, odan da úlken shender de bar emes pe! Odan da úlken mansaptar bar-r-r... Qyz-zyńdy uraıyn! O nesi-eı! Kisimsip!.. Senen basqa jan joqtaı! Sen qusap sonǵy modymen rýchevskıı frak kısem, ásemdep galstýk taqsam, kórer edim men sonda óýselendi! Sonsoń jel jaǵamnan júrip kór-r! Átteń, qol qysqa ǵoı, qol qysqa!

Noıabrdiń segizi!

Teatrda boldym. Kelesaý Fılatkany — orys Fılatkany oıynyn kórsetti. Áı bir ishek-silemniń qatyp kúlgenim-aı! Kópten beri bulaı kúlmep em. Aspazdardyń emirimen alǵan tamasha vodevıl kórdik. Ásirese ishinde kollejskıı repıtıtorǵa arnalǵan batyl-batyl shýmaq ánder bar eken, senzýranyń qalaı ǵana jibere qoıǵanyn! Al kópester jóninde bolsa, olardyń qara halyqty qalaı aldaıtynyn ashyq ári ashy-ashy aıtyp tastapty! Onyń ústine, az degendeı, olardyń balalarynyń araqqa toıyp ap janjaldasyp, dvorán bolýǵa julynǵandary da aıtylypty! Jýrnalıserdi de jetistirmepti! Búginde jazǵyshtar kóbeıdi ǵoı! Nebir alańǵasar, aýma-tákpe dúnıeler jazady sabazda-ryń! Erinbegennen etikshi shyǵady demekshi, erinbeı otyrsaq men de jazýshy, myna sizder de, jaman jazýshy bolmas edik-aý, e! Jazsyn! Jaza bersin, bizder aýzyna qaqpaq bolmaı-aq qoıaıyq! Jalpy men teatrdy jaqsy kórem. Qaltama artyq-aýys tıyn-teben túse qalsa, kyshymaıtyn jerim qyshyp, úıde otyra almaımyn — entigip teatrǵa jetem. Al bizdiń sheneýnik aǵaıyndardyń ishinde ne bir shoshqalar bar ǵoı, tepkilep teatrǵa alyp bara almaısyń! Bıletti tegin berseń de kejegesi keıin tartyp turǵany! Sosyn, aıtpaqshy, taǵy bir aktrısa án shyrkady... Daýysy qandaı tamasha edi! Eh, shirke-e-en!.. Jaraıdy! Jaraıdy Ts-s Demińdi shyǵarma! Ts-s!.. Demiń ishińde bolsyn.

Noıabrdiń toǵyzy.

Tań atysymen saǵat segizde dedektep jumysqa jettim. Bólim náshálnigi meni kórse de, kórmegen bolyp tur teris qarap. Men de ekeýmizdiń ortamyzda eshteme bolmaǵandaı sazaryp otyra berdim. Aspaı-saspaı qaǵazdarymdy aýdaryp, tóńkerip tekserip bolǵasyn,saǵat tórtterde syrtqa shyǵyp kettim. Dırektordyń úıiniń tusynan óttim, biraq eshkim kózime ushyraǵan joq. Sosyn úıge keldim de, nár syzbaı sono-o-oý qyzyl indrge sheıin kereýetke sulap túsip jatyp aldym.

Noıabrdiń on biri.

Búgin dırektordyń bólmesinde otyryp, ol úshin jıyrma úsh qalam ushtadym. Sosyn paı-paı!.. Qurmetti bıkesh úshin de tórt qalam ushtadym. Bastyǵym aldynda kóbirek daıar qalam turǵanyn unatady. Mı kóp qoı basynda, mı kó-óp! Ýh! Kóp sóılegendi jaqtyrmaıdy — bar oı basynda. Aqyl kóp qoı, aqyl kó-óp! Men solaı oılaımyn. Keı-keıde oılaımyn, óziniń qaýashyǵyn bir sát jaryp kórse ǵoı dep, nendeı oılar bar eken sol kaýashaqtyń ishinde, dep. Keı-keıde osy tórelermen etene aralasyp, turmysyn, anasyn-munysyn kórgim-aq kelip turady. Bulardyń ómiri qyzyq qoı! Birneshe ret dırektorymmen ashylyp bir áńgimeleskim-aq kelgen, biraq tili qurǵyr kúrmelip, anany aıtyp, mynany aıtyp, aýa raıyn aıtyp sóz jalǵastyra almaı abdyrap, tutyǵyp turyp qalǵanym! Keıde bir úılerine qonaqqa da barǵyń kelip yntyǵyp turǵanyń! Qaısybir kúni shala jabyq esikten kózim túskeni — qudaı basqa salmasyn — bir esikten soń bir esik, birin-biri qýalaı qashqan qýma-qýma bólmeleri! Eh, baılyqtan kóziń tunady. Aınalardyń kókesi, farforlardyń kókesi sonda — lyqa toly! Kózdiń jaýyn alady! Bárin aıt ta birin aıt, bárinen buryn ana-aý eń túpki bıkesh jatatyn otaý bólmege bir bas suqsam ǵoı, eh, shirke-e-en! Ágir-ıismaı quıǵan neshe túrli qutylar deısiń be! Hosh ıisi ańqyǵan túrli-túrli gúldesteler deısiń be, oıbo-o-oı, tynys alýǵa qorqasyń! Já Jaraıdy, ony qoı! Anaý tósek ústinde shatttylyp jatqan shaıy kóılekterdi aıtsaı bárinen buryn! Shaıy emes! Móp-móldir aýa dersiń! Kóılek deýge aýzyń barmaıdy! Arýlarǵa kóılek ornyna aýa kıse de jarasady goı! Sonsoń... sonsoń arý bıkeshtiń jatar bólmesine barsań... — paı-paı! Ol jer — tósek emes rahat! Rahatyń ne — jannat shyǵar e?.. Peıish deseń de bolary Anaý turǵan kishkentaı oryndyqty qarap! Ol oryndyqqa tańerteń aqqýdaı kerilip oıanyp, aq baltyryn jarq etkizip bıkesh aıaǵyn qoıdy, paı! paı-paı-oı! Sonsoń asyqpaı syzylyp aq shulyǵyn kıedi, esinep, otyryp — paı-paı-paı-oı! Sonda sen tursań goı janynda, pah-pah! Jaraıdy, jaraıdy... demiń ishińde bolsyn,demiń ishińde bolsyn.Tańerteń uıqym shaıdaı ashylǵany! Neva prospektisinde estigen § eki qandenniń ózara áńgimesi esime túse ketti! E-e, maqul, dedim ishimnen, bul eki maqulyqtyń jazysqan hattaryn qalaıda qolǵa túsirý kerek! Sonsoń ar jaǵyn kóre jatarmyn! Shynymdy aıtaıyn, bir joly tigggi Medjıdi shaqyryp alyp, Medjı qulaq salyp, ekeýmizden basqa bul jerde tiri jan joq, qalasań esikti jaýyp qoıaıyn, shynyndy aıtshy, osy sen bıkesh jóninde ne bilesiń, túgel aıt, uıalma, qudaı ursyn, eshkimge aıtpaımyn, ekeýmizdiń aramyzda kalady, degim kelgen. Biraq qanshyq neme aılaker eken, eshteme estimegendeı, quıryǵyn bulǵandatyp, taıyp turdy. Adamnyń ıtten áldeqaıda aqyldy ekenin men burynnan biletinmin. Tipti qınalsań sóılep te ketýi bek múmkin biraq qyrsyq maqulyq qoı, qyrsyq. Qyrsyqtyǵyn bylaı qoıǵańda, saıypqyran saıasatshyl ózderi! İishndegini kózińe qarap-aq bile qoıar sezimtaldyǵy taǵy bar! Jo-joq, men erteń mindetti túrde Everkovtardyń úıine baryp kelem. Fıdeldi qysyp kóreıin, múmkiń, shynyn aıtar! Tipti bolmaı bara jatsa, Medjı ekeýi jazysqan hattardy qalaıda qolǵa túsirý kerek! Ásirese, Medjı jazǵan hattardy jolym bolsa qolǵa túsirýge tyrysarmyn!

Noıabrdiń on ekisi.

Tús aýa saǵat ekide qalaıda Fıdeldi taýyp, jaýap alý kerek boldy da men úıden jónep kettim. Osy men bala kezimnen kapýstany ıttiń etinen jek kórem, al kúnde jolaı Meshanskıı kóshesimen óterde árbir dúken, árbir úıdiń tesik terezesinen burqyraǵan kapýstanyń ıisi qolqamdy atyp, býlyǵyp, tunshyǵyp ólip qala jazdaısyn. Bundaı sasyq ıis tozaqta da bolmas! Eki ókpemdi qolyma alyp, aǵyp bara jatyrmyn. Osy kósheniń taǵy bir jamany — uzynnan boıy maıda-shúıde jasaıtyn ustahana men baqalt t tt-temirshiler kóp-aq! Solardyń kóriniń astynan shyqqan tútin men shańdy qudaı basqa salmasyn! Bul jerde jaı aıańmen serýendep júrý biz sıaqty zıalylarǵa úlken syn! Ol jerden de aǵyp óttim, júgirip, úıdiń altynshy qabatyna jettim de esiktegi qońyraýdy shyldyrlattym.Aldymnan lyp etip betinde azdaǵan sekgdli bar qyz shyqty. Sol baıaǵy qyz. Kóshede kempir jetektep júrgen qyz. Lezdemede betine qan oınap shyǵa keldi. «Ehe-e», dedim ishimnen, boı jetip, endi baı izdep júrgennen saý emes, dedim. Áýseleń bizge túsinikti ǵoı, boıjetken! «Sizge ne kerek edi?» — dedi maǵan. Men: «Men sizdiń qyzyńyzben sóılesýge kelip edim,» — dedim. Qyzdyń shashy uzyn, aqyly qysqa degen emes pe? I-ı, aınalaıyn, aqyly múldem joq eken. Bir mysqal da bolsa! Sóıtip turǵanda júgirip, quıryǵyn bulǵańdatyp ushyp keldi qasymyzǵa.Erkeletip qolyma ala bergenim sol, nókes neme, shap etip murnymdy tisteı jazdaǵany! Kenet buryshtaǵy uıasyn kóre qoıǵanym! Áp, berekelde-e! Maǵan keregi de sol uıasy edi! Jetip keldim de, sabandaryn jalma-jan ybyrsytyp, shashyp júrip bir kishkene qobdıshany taýyp aldym! Áp, bárekelde-e! Báse! — dep qoıam anda-sanda. ishinen bir býma qaǵaz shyqty! Ańyrap turǵanymda, nókes neme, baltyrdy tistep alǵany! Sonsoń qaǵazdary qolyma týskeninen yzalanyp, al kep sháýildep úrsin! Al kep úrsin! «Kógershinim, hosh!» — dedim de hattardy alyp, zyttym! Álgi sekshl bet qyz meni aýysh dep oılady ıýı deımin, kózi baqyraıdy da qaldy! Úıge kele myna hattardy oqyp shyǵýǵa ańsarym aýyp-aq edi! Tek, átteń, shyraq ıisinen basym aýyryp, onyń ústine kózim buldyraıtyndy shyǵaryp júrgen. Osylaı dal bolyp otyrǵanymda, tańerteń kelip jýatyn edendi, eleń-alań ińirde kep Mavra etegin beline búrip, jalma-jan jýýǵa kiristi de ketti! Óı, osy malaı qatyndar keıde kirshiksiz kirpıaz bola qalady! Osy edeni qurǵyrdy quddy bir ákesiń quny qalǵandaı, óndetip júrip, pyshaqpen qyrnap, uzaq jýsyn-aı, jýsyn-aı kep! Yzam kep, olaı júrip, bylaı júrip oıǵa shomdym. Áıteýir hattardyń qolyma túskenine qýanyp turmyn — qolǵa tústi degen osy! Endi ýystan tyǵyp kórinder! Kóne! Bul ıt degen halyq tóbesi tesik halyq qoı, bárin biledi, tipti saıası mámlelerdi de sezedi! Aqyl bar ǵoı, aqyl! Solar arqyly mine endi biz de kimniń kim ekenin, kimmen ómpeı-jámpeı ekenin biletin bolamyz! Tipti maǵan unaıtyn álgi burań bel bıkesh... ts-s-s! Dymyń ishińde bolsyn, ishińde bolsyn dymyń! Qarańǵy túse úıge qaıttym, kele, kereýetke sulap túsip, sono-o-oý tún ortasyna sheıin oıǵa shomye-e-ep jattym.

Noıabrdiń on úshi.

Hat taza, ári ádemi jazylǵan eken, áripter marjandaı tizile qapty, káne kórelik! Áıtkenmen ıttiń aty ıt emes pe, árbir árip maǵan sháýildep úrip turǵandaı kóringeni! Al, oqylyq: «Sadaǵań ǵana bolaıyn, súıikti fıdel!..» Áı! áı, tek! Myna qandeniń qalaı-qalaı dep ketti-áı! Jaraıdy ary qaraı oqıyq: «Osy seniń meshandyq esimińe kóndige almaı-aq qoıdym. Saǵan ne jóni túzý basqa at qoıa almaǵandary ma? Fıdel, Roza — tfý! Qandaı sóleket, ersi estiledi! Qudaıy shynym, ekeýmizdiń hat jazysa bastaǵanymyzǵa ólerdeı baqyttymyn, sáýlem...» Ne deıdi-eı, myna sabalaq! Óı, shirkin-aı, á! «S-sáýlem...» Astapyralla, estimegen elde kópi Jaraıdy, ári jorǵalaıyq! Hat saýatty ári jatyq jazylypty — útir, núkte, lep belgileri, tipti eskishe jýan belgi ıat harp — de oryndy! Shynymdy aıtsam, bundaı saýatty hatty bizdiń bólim nashalnigi de jaza almas edi, bir qudaıǵa aıan, onyń qalaı ǵana ýnıversıtet bitirip júrgeni! Járraıdy, ári qaraı kettik! «Menińshe, sýıiktim, bireýmen hat jazysyp, ómir jaıly pikir talastyrý dúnıedegi eń keremet nárse emes pe?» Ne deıt? Ne dep ketti? Bul endi... bireýden urlanǵan oı. Nemissheden aýdarylǵan bir kitap bar edi! Sodan urlanǵan ǵoı! Áttegen-aı, aty esimnen shyǵyp ketkenin qarashy! «Men bylaı... kóp oqydym ǵoı, az-maz jınaǵan tójirıbem de joq emes! Bireýler qusap tilim salaqtap aýla-aýlany kezgen joqpyn, sonda da men biletin nárseler dúnıede barshylyq! Meniń ómirim naǵyz rahatızm ǵoı, shirke-e-en! Men jaqsy kóretin bıkeshti, ákesi ony, aıtpaqshy, Sofı deıdi, sol Sofı maǵan ólerdeı ǵashyq. Tfý! Mynaý taǵy ottap ketti. Jaraıdy, jaraıdy. Ts-s, úndemelik «Ol kisi meni de qatty erkeletedi. Erkeletkeni sonshama, maǵan sút qatqan kofe men qyzyl-qońyr shaı beredi! Ah, mon sheǵ! /fransýzsha/ saǵan aıta keter bir jaıt bar — myna ashana mańynan shyqpaıtyn Polkan degen ıt bar! Qyzyq bir ıt! Jurt mújip tastaǵan súıekti kemirýge qumar-aq ózi! Kózin jumyp, bir rahattanyp kemirip jatqany qashan kórseń! Óı, beıshara, maqulyq neme! Súıektiń kókesi myna qustardyń súıegi emes pe! Súıek dep mine osyny aıt! Ózin eshkim mújimegen bolsa-a! İshindegi maıyn epjim silemeılep sormaǵan bolsa-a! Mine rahattyń kókesi! Tek kók shóp aralaspaǵań bolsyn! Mine astyń kókesi! Osy adamdar keıde qyzyq, maqulyq osy ıtterge nege qamyrdy qurt qusatyp dop-domalaq qyp rásýasyn shyǵaryp beredi? Keıde bir kákásteý myrza qonaqqa kelgende qojaıynǵa jaǵynǵysy kele me, qaıdam, ár nárseni ustaǵan ýys-ýys maıly qolymen ábden ezgilep-ezgilep nandy olaı myjyp, bulaı myjyp, aýzyńa salatyny bar, ıa-ı-ı! Jerkenseń de qylǵytyp jeı beresiń! Bas tartaıyn deseń — uıat, ádepsizdik bolady! Amal neshik, jerkenseń de qylǵyta beresiń! Qylǵyta beresiń! Al kylǵytyp bolǵasyn...»

Áı, mynaý taǵy ottap ketti! Itigisiń degen. Jaraıdy. It ıttigin jasamasa basy aýyrady emes pe! Kelesi bette ne jazdy eken? Sony oqıyq

«Sen endi bizdiń úıdegi kúndelikti ótip jatqan tirlik-tirshilikten de habardar etýge qushtarlyǵymnyń artyp otyrǵany! Men budan buryn bizdiń Sofıdiń Papa dep erkeleıtin myrza týraly aıtyp ketkenim esińde bolar, eńdi sol týraly toqtalyp júrekjardy syrymdy saǵan arnaıyn. Ol ózi, shynymdy aıtsam, óte bir qyzyq kisi...»

Áp, bárekelde-e! Mine jettik-aý endi! Áı, bilip em-aý, bilgenmin: bul ıt degen, jaryqtyq, saıasat jóninde de óz pikirin aıtpasa qyshymasy qyshıtynyn bilge-em! Jar-raıdy, endi papanyń kandaı kisi ekenin kórelik!..

«Papa — ol bir qyzyq kisi! Kúnuzaqqa aýzyna sý toltyryp alǵandaı ma, aýzyn býǵan ógizdeı deseń tipti durys, mylqaýdaı meńireıip otyrady da qoıady. Ylǵı da solaı. Qudanyń qudireti, sol Papamyz bir kúni al kep sóılesin! Al kep saırasyn! Tiliniń tıegi aǵytyldy da ketti! Ózimen-ózi jyndy adamsha al kep sóılesin. Al kep sóılesin! Eki tal qaǵazdy qolyna alyp, bireýin jumyrlap jumyryǵyna jasyryp», «Alam ba, almaımyn ba? Alamyn ba, almaımyn ba?» dep kúni boıy kúbirledi de otyrdy. Bir sapar, qaıyrylyp, menen de suraǵany: «Medjı, qalaı oılaısyń, alam ba, almaımyn ba?» — dedi. Men ne deýshi em, eshteme uqpaǵan kúıimde etigin ıiskep, ıiskep aldym da jónime kettim. Altynym-aý, dostym-aý, bir kúni kelsem Papa jeti atasy birdeı tirilip kelgendeı — eki ezýi eki qulaǵynda! Sol kúni úıdiń esiginde tynym bolǵan joq, sart-surt ashylyp-jabylyp, qonaqtar sabylyp degendeı! Dastarhan ústinde de Papa asa bir kónildi otyrdy! Anekdot — ázildi qarsha boratty! Mýndırlerine syımaı syzdap kelgen qonaqtar qolyn qysyp kuttyqtap jatty. Al túski astan soń qonaqtan bir dós arylǵanda meni qasyna shaqyryp ap: «Al, Medjı, mynany kórdiń be? Jaqsylap, jóndep qarap al! — dep meni moınymnan qushaqtap óz moınyndaǵy bir jyltyraq jibek taspa-lentany ıisketti. Iiskesem asyp bara jatqan ıisi de joq, shydaı almaı tilimmen jalap qaldym — tuzdyń dámi bar ma, qalaı?..»

Ia-a-a! Tipti erkinsip ketken joq pa bu qanden!.. Jotasynan shybyqpen bir osyp alsa-a ózin! Erkelegeni bylaı, erkinsip barady ǵoı juda, a?Jaraıdy bul qylyǵyn da jadymyzǵa jattap alaıyq...

«Hosh, saý-salamat bol, mon sheǵ, dostym meniń, súıiktim! Men kettim jónep!.. Taǵysyn taǵylar... Hatymdy erteń aqtarmyn... Ia, armysyń! Mine, búgin taǵy da júzdestik! Tap búgingi bolǵan oqıǵany jazyp otyrmyn. Búgin meniń Sofıym bar ǵoı...»

A? Ne deıt?! Bar bolǵyr! Ne dep ketti-eı? Jar-raıdy, taǵy oqıyq...

«Bıkeshim meniń Sofı jaqynda kúıip-pisip qarbalasqa tústi de qaldy. Oıda-joqta balǵa baram dedim-aý, ol sóıtip elekke túsip jatqanda meniń qýanǵanymdy kórseń! Óıtkeni saǵan hat jazý úshin ońasha sát túsedi goı! Osy meniń Sofıam bal dese ishken asyn jerge qoıady! Biraq sol bal qurǵyrǵa bararda kıim tańdap, bir kıinip, bir sheshinip áábigerge túskeni jaman da! Osy bal degen pálege osy qyz-kelinshek nege qumar, osyny túsindirshi sen maǵan, mon sheǵ, dostym, súıiktim menińi.Balǵa barǵany qurysyn bul Sofıdyń! Aryp-ashyp, júdep qaıtady ylǵı. Shamasy sol jerde buǵan eshkim tamaq bermeıdi-aý, sirá! Bundaı kúndi basqa bermesin! Maǵan eń maıly, eń dámdi jas maldyń súıegine bal jaǵyp berse de barmas edim. Eger maǵan sorpasymen pil etin, ne buktyrylǵan taýyq etin bermese... bilmeımin ne bolarymdy! Ólip qalar edim ashyqqannan! Al endi soýs qosqan botqany aıtsaıshy bárinen de, oıho-oı! Dúnıe-aı! Sábiz-mábiz, shóp-shalam qosqan tamaqtyń meni sılasań, atyn atama!»

Qandaı olaq, oıdyn-shoıdym jazylǵan hat. Áripter bir-birimen kyzyl jıekke tóbelesip túsken qaǵazǵa. Ne de bolsa adam jazbaǵandyǵy aıdan anyq. Adam qusap bas jaǵyn táp-táýir jaqsy bastaıdy da artyn myjyp, ıtshilep bitiredi eken! Mine, taǵy bir hat shyqty. Ózi tym uzaq! Qalaı erinbeıdi-eı! Ia-a-a... onyń ústine aıy da, kúni de jazylmaǵan.

«Súıiktim meniń! (paý, shirkin!) Jupar ıisi ańqyp, mine kóktem de jetti! Júregim lúpil qaǵyp, uıqydan aıyryldym! Qulaq shýyldap, maza joq. Aldyńǵy eki aıaǵymdy kóterip, esikke súıenip, tyń tyńdaımyn. Saǵan bir syr aıtaıynshy — ákesi ólgendi de estirtedi, mende ne kóp, oınasshyl ıt kóp! Keıbir kúnderi terezeden tesilip syrtqa uza-aq karaıtynym da bar. Álgiler júredi shubyryp. Apyraı, sen bile bilseń ǵoı — solardyń ishinde túr deıtin ne túr joq, ne bir "súıkimsiz sabalaqtary da bar-aý! Keıbireýi kespirsiz aqymaq, kelesaý ekeýi mańdaıynda taıǵa tańba basqandaı anyq jazýly turady, sony da túsinbeı, ózderinshe myń buralyp, aıdaı sulý, aı sulýmyn dep mańǵazdanatynyn qaıtersiń arttaryna qaramaı! Áıt, shikinaı-a! Kózderine kóziń túse qalsa, maıysyp, kózderi bozara qalady — áıt, shirkinaı, ali mahabbattyń qudiret kúshi áldılep qaldy dep oılaıdy ózderinshe! Ádire qal-aý! Meniń pysqyrǵanym bar ma olarǵa! Kóz degende ar bar-ma. Qaraý bar da, kóz súzý, kóz salý bar! Ol sorlylar ony túsinbeıdi ǵoı! Muryndary ıis sezbeıdi! Sezbeıdi! Keı-keıde tereze túbine túsi sýyq bir tóbet Dogtyń da kelip tura qalatyny bar. Tártipsiz neme Eger artqy aıaǵyna sozylyp tura qalsa, biraq ony qaıdan bile qoısyn, sorly neme.Sóıtip boı jarystyra qalsa, nókes neme, boıy meniń Sofıymnyń Papasynan artyp keter edi. Óıtkeni ol kisiniń ózi bir kisideı boıy bar, alpamsadaı kisi! Bul tóbet, shynynda naǵyz baryp turǵan ebedeısiz, toıymsyz bir sorly! Óı, nákes neme! Men bir-eki ret oǵan bylaı úrip, olaı úrip ymdap kórgem, bosqa aram ter bolma dep. İmdy túsinbegen dymdy da túsinbeıdi! Ospadarsyz neme, men ony mensinbeıtinimdi aıtyp, mazaq qylsam tipti betin de tyjyraıtqan joq! Ózinshe erkeksymaq! Salpań qulaǵy deldıip, tilinen silemeıi shubyryp, maǵan qarap qapty! Ózinshe erkekpin degeni! Ádire qal! Erkekterden sadaǵa Ket! Sen biraq súıiktim, mon sheǵym, meniń dostym, osy shkirlerime qarap meni basqalarǵa tipti enjar, selsoq eken dep áste oılamaǵyn! Bir yntyq sezimnen men de ada emespin! Obaly neshik. Osynda bir kórshi jigit bar, naǵyz kavaler dersiń! Aty Tezor. Ah, meniń mon sheǵym-aı! Jigittiń serkesi ǵoı, átte-e-eńi» Tfý! Mynaý taǵy ne dep ottap ketti-eı! Saıtannyń sapalaǵy. Osyndaı beıpil sózdermen áp-ádemi bastalǵan mahabbat sólemin búldirgenin qarashy! Beıpil aýyz-aı! Maǵan adam kerek! Adam! Adamdy kórgim keledi! Janymdy jadyratatyn ádemi sezim kerek! Mynaý bylapyt beıpil sózder sezimdi bylǵaıdy, janyńdy júdetedi! Áttegen-aı, áttegen!.. Jaraıdy, ári qaraı oqıyq!

«Sol kúni Sofı is tigip otyrǵan. Men qashanǵy ádetimshe terezege tesilip, ótken-ketkenderge qarap túr edim. Kenetgen malaı alqynyp kirip keldi de: «Teplov keldi!» dep habarlady. Sofı qýanǵannan daýysy qatgy tttyǵyp ketti: «Kirsin!» dedi. Sonsoń meni al kep qúshaqtassh, al kep qúshaktassh, aımalasyn! Búl adamdar qýanǵanda qúddi biz sıaqty ǵoı. Ah, Medjıi Medjı!.. Kim kelgenin kórseńgoı! Búlbrúnet! Kamer-únkeri Kózderin kórseńi Kózderin! Kóz emes — jaınaǵan shoq qoı!» Sonymen meni aımalap, súıip, súıip, Sofı ishki bólmege júgirip qoıyp ketgi. Shamasy ústi-basyn jónge keltirýge ketti-aý! İle bólmege kamer-únker kirdi. Aına aldyna tura ǵap, shashyn túzedi. Bakenbardyn sylady. Sosyn kózimen bólmeni sholyp ótti. Men azdap úrgensidim de jaı kyńsylap, óz ornyma kettim. İshki bólmeden Sofı shyqqanda kamer-únker ókshesin sart-surt etkizip, basyn ıdi. Men jorta túk kórmegensip, teris aınaldym da tereze jaqqa qaradym, biraq qulaǵym túrik, ne der eken ekeýi dep otyrmyn ishimnen. Olardyń áńgimesin estiseń ǵoı, mon sheǵ, súıiktim! Bul adam degen qyzyq qoı, oıyna ne kelse sony ottaıdy-aı kep, ottaıdy-aı kep! Sondaǵy áńgimeleriniń túri mynadaı: keshegi balda kimniń qalaı bılegeni! Bir bıkeshtiń bılep júrip bir fıgýranyń ornyna jańylysyp, baska fıgýra jasaǵany! Jáne Bobov degen bir sylqymnyń bir búryshta sosgayp túrǵanda kókqútanǵa úqsaıtshyn, sossh onyń bir bıkeshpen bılep júrip, aıaǵy shalshysyp, qúlap qala jazdaǵanyn, sosyn Lıdın degen bireýdiń kózi shegir bola túra, óz oıyshpa kógildir dep oılaıtynyn keleke qyldym-aý, áıteýir túkke túrmaıtyn nárselerdi myjydy ekeýi áńgime qyp! Anyraı, dedim ishimnen, búl adamdarda es bolsaıshy! Dedim de taǵy ishteı myna kamer-únkerdi Trezormen salystyryp kórdim. Aıyrmasy, órıne, jer men kókteı. Birishshden kamer-únkerdiń beti bet emes, jap-jalpaq tabaq dersiń! Onyń ústine anaý múrty men qaıta-qaıta sylaı beretin bakenbardy — bakenbard emes bet-aýzyn túmshalap orap alǵan bókebaıǵa úqsaıdy! Al Trezordyń túmsyǵsh aıtsaıshy! Áp-ádemi, súıkimdi túmsyq qoı, shirke-e-en! Al mandaıshdaǵy ózine jarasyp qalǵan aı tańbasyn aıt! Paı-paı, paı-aı! Trezordyń qyldiriqtaı belin kamer-únkerdiń belimen salystyrý! Oıba-a-aı, aıtpa ony, aıtpa! Súıiktim-aý, mon sheǵym-aý, osy Sofı ne úshin qúshtar bola qaldy osy kamer-únkerge?» Búl jerde ıt ekeýmiz bir jerden shiqtyq. Ózim de solaı oılaıtshmsh. Búljerde men bilmeıtin bir pele bar. Sıqyrlap qoıdy, ne dýalap ketpeıtindeı qsh qoıdy. Jar-raıdy, ári qaraı kettik:

«Osy poshymymen kamer-únker qyzǵa jaqsa, onda ol qyz bara-bara búlinip, anaý kabınette Papamen áńgimelesip otyrǵan sheneýnikti de ǵashyq otyna kúıdirer túbi! Súıiktim, mon sheǵym, ol sheneýnikti sen kórseń bar ǵoı... Oıba-a-aı, betin aýlaq qylsyn! Qapqa salǵan tasbaqadaı qubyjyq qoı ol, qubyjyq!»

Qaı sheneýnikti aıtyp otyr deısiz ǵoı. Oqıyq...

«Aty-jóni qyzyq. Minezi odan da qyzyq. Tóbe-shashy shómeledeı shoshaıǵan ebedeısiz bireý. Murny pysyldap ylǵı da qalamdardy ushtap otyrǵany... Papa ony ylǵı da jumsamaıtyn jerge jumsap qolbala qylǵan.»

Áı! Áı! Bu ne bylshyl taǵy da? Osy jeksuryn ıt meni meńzep otyrǵannan saý ma?! Shómeledeı shoshaıǵan tóbe-shashy deıdi!

«Sofı ony kórgen saıyn kúlkiden ishegi túıilip...»

Ottapsyń! Óı, atyń óshkir qanden neme! Tilin qarashy óziniń! Kesip alar ma edi! Osydan qolyma tússe, átteń! Qyzǵanǵany ǵoı, ıt ekesh ıt te! İshiń kúıse tuz jala, qanden neme! Bilmeımiz ǵoı, bile-e-em bu kimniń sasytyp meni ósektep júrgenin. Álgi bizdiń bólim bastyǵynyń ósegi! Meni ıttiń etinen jek kóretinin ózi de aıtqan baıaǵyda. Bilemiz, bile-e-em. Qyzǵanysh adamǵa ne istetpeıdi! Qylatynyndy qylyp baq onda! Jar-raıdy, mynaý taǵy bir hatty ashyp oqylyq... Múmkin, tap bir qupıanyń kýási bolarmyz...

Súıiktim meniń Fıdel! Kópten beri hat jazbaǵanyma ǵafý etinem! Qol tıe bermeıdi ǵoı! Ómir degen qyp-qyzyl órt! Qyzyq dúnıe! «Mahabbat degen ekinshi ómir. Ómirdiń aınasy» dep bir jazýshy dóp basyp aıtqan. Onyń ústine bizdiń úıde kóp ózgeris-jańalyqtar bar, súıiktim. Kamer-únker kún qúrǵatoaıtyn boldy. Bizdiń Sofı esi ketken, ólerdeı ǵashyq! Papanyń taqıasy aspanda. Jáne de mynaý ózimen-ózi kúbirlep sóılesip júrip, kúnde eden jýatyn Grıgorııden estip qalǵanym — jaqyńda toı bolady-mys! Óıtkeni Papamyz qyzynyń general bola ma, kamer-únker bola ma, áıteýir onyń áskerı adamǵa baıǵa shyqqanyn qalaıdy...»

O s-s-saıtannyń sapalaǵy! Bu ne bylshyl taǵy da?! Kamer-únker... general?.. Oı, zaman-aı! Jyly da jumsaq ta, qyzdyń ádemisi de osy kamer-únkerler men generaldardyń qanjyǵasynda ketedi! Men urlyq qylǵan kúni-aı jaryq boldy dep, biz baıǵustar baqyt qusyna endi-endi qol soza bergende bul qaraqshylar «berseń—qolyńnan, bermeseń —jolyńnan» kerin keltiredi! Qudaı tóbelerińnen qos qoldap urǵyrlar! Kimniń general bolǵysy kelmeıdi deısiń? Men general bola qalsam, men qyzdy qolǵa túsirý úshin emes, aldymen myna shýyldaq, óńsheń eserlerdi aldyma ákelip, tumsyǵymen jer súzdirgen bolar edim. Sonsoń aıtar edim, túkirdim anaý jalpıǵan betterińe, yrjıǵan aýyzdaryńa, anaý shenderińe! Al áıtpese!

Dekabrdiń úshi.

Ottapty! Sandalypty bári de! Bolmaıdy ol toı! Boldyrmaımyz! Kamer-únker bolsa she! Qusqanym bar ma shenge! Shen degen — ol ne? Qolǵa ustaıtyn qomaqty zat emes. Kamer-únker ekensiń dep, saǵan qudaı baqyraıtyp úshinshi kóz syılamaıdy ǵoı! Ne bizden artyq erekshe qyp murnyn altynnan jaratyp beredi deısiń be! Aıtaıyq-aý! O nesi-eı! Adamǵa qudaı muryn syılaǵanda — murynmen tamaq ishsin demeıdi! Adamǵa muryn syılaǵanda jaratqan ALLA — murynmen jótelmesin deıdi. Birdeńeni ıiskesin dep syılaıdy. Meniń osy ózgelerden qaı jerim kem, olardyń menen nesi artyq — sony bilgiń kep talaı tańdy kirpik qaqpaı atqyzǵam. Osy men nege tek qana tıtýlárnyı sovetnıkpin? Nege? Múmkin, ádiline salsaq men, múmkin tipti aqsúıek graf shyǵarmyn? Álde jaı, jorta tıtýlárnyı sovetnık bolyp júrgen generaldyń ózi shyǵarmyn?! A? Múmkin, men ózimniń kim ekenimdi bilmeı sendelip júrgen jan shyǵarmyn? Tarıhqa úńilip qaraıyqshy! Túr-álpetine qarasań — jaı ǵana bir beıshara, al jeti atasyn túptep qarasań — tekti bir dvoránın, nemese, tipti... aq saraıdyń ardaǵy arǵy atasynan alpaýyt, patsha tuqymynan bolyp shyǵatyndar bar emes pe! Kózderińe bir pás elestetip kórińdershi qane! Úlke-e-en darbaza ashylyp kep qaldy deńiz! Kerneıletken nókerlerdi sońyma ertip, men kirip keleıin! Oń ıyǵymda altyn jaqqan bir epolet! Sol ıyǵymda bir epolet! Oń ıyǵymnan tógilip túsken kógildir taspa-lentany qaıda qoıasyz? Sulýlar sonda asylmaı kórsinshi moınyma! Men mensinbeı esinen tańǵandaryn esepke almaı-aq qoıyńyz! Sonda kórer me edi myna Papa dep jýrgen kisiniń turqyn! Dırektorymyzdyń turqyn! E-z-e, bul syzdap, kisimsip kalǵan jaı bir muńdar emes pe! Túbi pshki bunyń. Mason. Naǵyz mason. Jaı ánsheıin izetpen júrgen jansyz ǵoı. Men ony baıaǵyda-aq sezgem! Máselenkı, ol árkimmen ár túrli amandasady — bireýge qos qolyn usynat quraq úshyt qalsa, bireýge tek eki sáýsaǵynyń ushyn ǵana ustata salatyn kisápirligi taǵy bar. Áı, jarandar Osy meniń general-gýbernatorlar men ıntendanttardan qaı jerim kem? Men nege osy tek qana tıtýlárnyı sovetnık bop jaratyldym? Nege tıtýlárnyı sovetnık bop qaldym? Nege? A?

Dekabrdiń besi.

Tań ata tesekte jatyp, bas almaı búgingi gazetterdiń bárin qarap shyqtym. Ispanıada qyzyq-qyzyq oqıǵalar bolyp jatyr. Biraq, adam túsinip bolmaıdy. Táji-taq qulapty. Endi múragerdi qalaı taqqa otyrǵyzamyz dep saraıdaǵylardyń basy qatyp jatqan kórinedi. Qyzyq eken! Taq-tájini qalaı joqqa shygarady sonda? Shr donna taqqa dámesi bar deıme-aý... Qatyn qalaı patsha bolmaq? Taqta erkek otyrý kerek. Erkek adam koról bolmaqqa kerek! Koról joq, deıdi. Nege? Ondaı bolýy múmkin emes! Ottapty! Korólsyz qalaı memleket bolmaq? I Koról bar! Tek ony izdeý kerek. Jaqsylap izdeý kerek! Ol alysta emes. Ol janymyzda júr. Ony tek biz baıqamaı júrmiz! Ol tipti bir jerde jasyrynyp júrýi de bek múmkin. Myna kórshi otyrǵan Franpıadan qaýipti me, álde basqa qaptaǵan saıası sebepterden be — ol jasyryn júrýi de ábden múmkin ǵoı.

Dekabrdiń segizi.

Tańerteń departamentke jóneleın dep oıladym da barmaı qaldym. Myna qurǵyr Ispanıada bolyp jatqan ister basymdy qatyryp, oıym onǵa belinseshi! Taqtan dámeli donna da aqymaq eken! Qatyn taqqa otyrsa Ispanıanyń kúni qarań bolyp qalmaı ma! Jo-joq! Bul bolmaıtyn berekesiz tirlik! Boldyrmaý kerek! Ol az bolsa — Anglıa minez kórsetedi! Áı, qalqalarym-aý, bul is tek qana Ispanıanyń isi emes, búkil Evropanyń ortaq múddesi emes pe, aınalaıyndar-aý! Avstrıanyń ımperatory, bizdiń Uly Aǵzam degendeı... Osy aýyr oılardyń shyrmaýynan shyǵa almaı tósekte dóńbekship jattym da qoıdym. Tula boıym súlesoq basym meń-zeń. Sosyn kúnuzaqqa eki qolym aldyma syımaı, úı ishinde ári-beri sendelip júrdim de qoıdym. Túski tamaq ústinde sol pish-pgytyryq oılardyń qushaǵynda otyryp, ne jep, ne ishkenimdi de bilmeı, qolymnan tipti ydystardy túsirip alsam kerek, aspaz qatyn Mavra maǵan ańyrap qarap qapty! Tús aýa taýǵa tarttym. Biraq sergı alǵan joqpyn. Sodan sona-aý qas qaraıǵansha kirpigim aıqaspaı Ispanıanyń qamyn oıladym da jattym.

Eki myńynshy jyl. Apreldiń qyryq segizi. Búgingi kún men úshin saltanat kúni! Ispanıada koról bar! Tabyldy aqyry, eneńdi uraıyn.Shsi azanda estigen jańalyq! Shynymdy aıtsam, men úshin bul jaı túskendeı jańalyq edi.Adam degen qyzyq-aý — túk týsinsem buıyrmasyn, men nege osy ózimdi tıtýlárnyı sovetnıkpin dep júrmin, a? Ony maǵan kim berdi? Bul tipti esýastyń oıyna kelmeıtin is koı! Qudaıǵa shúkir, osy jańalyq úshin meni eshkim jyndyhanaǵa jetektep aparǵan joq, tipti qaperine de alǵan joq. Búginnen bastap meniń basym bos, aldym ashyq! Kórshkeldeı kún ilgeri tirlikti boljap, kórip, bilip otyram! Al kúni keshe — bári maǵan bımálim, túsiniksiz, tumannan ári bulyńǵyr emes pe edi?! Meniń oıymsha jurt aqymaq shalystaý ǵoı deımin, áıtpese olar nege adamnyń mıy myna qaýaq bastyń ishinde dep oılaıdy? Jo-jo-o-oq! Mı degen jelmen jeńkip myna Kaspıı teńizinen keler bolar!Aldymen osy oılarymdy men akyryn Mavraǵa ǵana aıttym. Aldyńda otyrǵan kisi kim degen suraq qoısam — túk túsinbeı bir qarady da qoıdy. Sosyn shydaı almaı men, aldyńda otyrǵan — ol Ispanıanyń koroli dedim. Ol kim? — deıdi. Ol — men. O, sorly! Kezi alaqandaı bop, aýzynan aqkóbigi aǵyp typyrlady da qaldy. Qoryqqanynan árıne. Tiri koróldi kórmegen keshshe, topas neme, árıne, sóıtip typyrlap kalady.İ EıgRo-oı, sóıtip men saý basyma aqınatilep aldym emes pe! Aýzyma túsken nebir ádemi sózderdiń tizbegin aǵytyp olaı jubatam, tipti ol keshsheniń keı-keıde salaqtyqpen meniń etikterimdi shala sýrtetinine esh renjimeıtinimdi de aıtyp jatyrmyn-nám joq! O, qudaıdyń qudireti! Tasbaqanyń súgireti, topas neme! Opastan topas, qara halyq týady da! Olarǵa úlken materıa jóninde leksıa oqyp, áste bas qatyrma! Mavra qorqatyn bir-aq-sebep bar. Aıtaıyn ba? Ol bylaı oılaıdy — Ispanıadaǵy barlyq koról egiz qozydaı Ekinshi Fılıpke uqsap týady dep! Mine, bar gáp qaıda jatyr. Sodan qoryqty bu qatyn! Men oǵan taldap, áı, aınalaıyn-aý, meni qazanǵa sap, myń ret qaınatsań da Fılıp ekeýmizden uqsastyq taba almaısyń dep jatyrmyn. Báribir túsingen joq... Departamentke sóıtip qoldy bir-aq siltedim — barmaımyn, dedim. Tipti janyp, kúderi kókke ushsyn, maǵan dese! Joq, aǵaıyndar, meni endi azǵyra almaısyndar barmaǵanym departament bolsyn! Kórmegenim de sol qarǵys atqyr qaǵazdar bolsyn!

Martobrdiń seksen altysy.

Búgin maǵan is basqarýshy — ekzekýtor kelip ketti. Bul ne jatys, jumys qaıda, departamentke barmaısyń deıdi. Kórinbegeli úsh jeti boldy, deıdi. Men barǵym kelmese de, ázilge sap, baıqap kóreıin degen nıetpen departamentke bardym. Bólimshe bastyǵy meni ol endi eki búktetilip keshirim surar, jalynyp, jalbarynar dep oılap qalsa kerek, atasynyń basy! Eshkimge nazar da salmaı, boıymdy tik ustap, eshteme bilmegendeı óz ornyma otyra kettim.Sosyn aınalamdaǵy keńseniń qaǵaz kemirgish kórtyshqandaryna qarap otyryp oıǵa qaldym: «Áı, maýbastar, sender aldaryńda otyrǵan adamnyń kim ekenin bilesińder me? Bilesińder ǵoı, deımin ishimnen, qudaı aqy, qalaı shý ete qalarlaryńdy?! Aldymen onda bólimshe náshálnigi jeter edi eki ıininen dem alyp! Keshirim surar edi mańdaıymen uryp! Tup-týra dırektordyń kabınetine kirgennen ary! Qaıda-a!.. Aldyma bireý qaǵaz ákep tastaǵany esimde. Ekstrakt-talqan jasasyn degeni da! Men selt etken joqpyn. Endi bir qarasam — bári abyr-sabyr. Dırektor kele jatyr deı-ma-aý. E, kelse kele bersin! Aldynan óre túregelip, bári ábiger boldy da qaldy! Báriniń bir kórinip qalǵysy keledi. Baıǵustar, qaıtsin-aı! Men ornymnan qozǵalǵam joq.Ol janymyzdan óte bergende kıimderin túzep, túımelerin taǵyp qaqıyp qatty da qalysty! Men onda da esh qozǵalǵam joq. Kesetinin kesip alsyn! Osy da dırektor ma? Osy kyztalaqtyń aldynda qaqıyp turyp, men bas ıip, tájim etpekpin be? Ketsin ári! Bul dırektor emes, kádimgi bótelkeniń tyǵyny! Iá-ıá, jaı ǵana tyǵyn! Bótelke jabagyn!Meniń býynyp bir kúlkim kelgeni — bárinen buryn bireýiniń meniń aldyma qaǵaz ákep qoıǵany! Qol qoısyn degeni ǵoı! Al qol qoı dedinder ǵoı, qoıyp bereıin onda, dep, qaǵazdyń eń joǵarǵy jaǵyna ádeıi aıdaqtatyp, biraq aıqyn: «Ferdınand VIII» dep osyrta- qoıyp berdim qolymdy. Sondaǵy dırektordyń sostıǵan túrin kórseń! Kórý kerek edi! Maǵan qara-a-ap turdy da: «Eshqandaı ata-tekti jazýdyń keregi joq edi» — dep shyǵyp ketti. Sosyn men jumystan shyǵa dırektordyń úıine tarttym. Úıinde joq eken. Lakeıi kirgizgisi kelmep edi, men sybyrlap ózi biletin bir sózdi aıta qoıyp em, sup-sur bop ketti de jibere saldy. Men birden bıkeshtiń shymyldyq qurǵan otaýyna qoıyp kettim. Aına aldynda otyr eken sylanyp, meni kórgende atyp turdy. Alaıda men oǵan, Ispanıansh koroli ekenimdi aıtkam joq. Aıtqanym tek maǵan qosylsań basyńa baqyt qusy ornaıdy, shadyman-shat ómir súremiz boldy. O, bu áıel qaýymy aılaker, zymıan ǵoı! Osy búgingi kúnge deıin bul kanshyq qatynnyń saıtanǵa ǵashyq ekenin menen basqa eshkim bilmeýshi edi. Jan balasy sezbeıtin! Qudaı shynym. Fızıkter aqymaq halyq emes pe - áıelder mynadaı, áıelder anadaı dep bósedi kep. Al bul áıelder bolsa saıtanǵa qushtar, yntyzar! Senbeseńiz ana-aý lodjıadaǵy áıelge qarańyzshy! Qolyndaǵy lornet-kózildirikti kórdińiz be? Siz ony myna otyrǵan arty kersendeı ıyǵyna juldyz qadaǵan mesqarynǵa qaraı salyp otyr deısiz be? Aıtaq-aý! Jóndep qara! Onyń tesilip, eminip qarap otyrǵany bunyń artynda otyrǵan saıtan! Áne jasyrynyp qaldy saıtan neme! Fraktyń jaǵasynan ishine kirip ketti! Áni! Án-ni! Kórdiń be endi? Ol kimge kózin qysyp, saýsaǵymen ymdap jatyr? Anaý lornetti áıelge, árıne! Ol áıel sol saıtanǵa baıǵa shyqpaı qoımaıdy áli! Qara da tur! Al myna otyrǵan myrzalar, sheneýnikter, óńsheń aqymaq, muryndary eshteme sezbeıdi! Bári de patsha saraıyna yntyq! Olar ózderinshe jappaı patrıot! Bári de depýtattyqtan dámeli! Olarǵa ne kerek deısiń ǵoı? Olarǵa aksıa kerek! Olarǵa tıimdi kredıt kerek! Olar sonda elim dep eńireıtin erler demeksiń be? Ketshe-eı! Olarǵa tıimdi kontrakt kerek! Arenda kerek! Laýazym kerek! Shen kerek! Ataq kerek! P-patrıot?! Omaı-á! Olar aqsha dese aryn, kerek bolsa aqsha úshin laýazym-shen úshin, mansap úshin ákesin bylaı qoıǵańda anasyn jálephanaǵa satyp jiberýge ázir adamdar! Qudaıyn umytyp, ALLAny tárik etken óńsheń jyrtqyshtar! Dinnen bezgen bul pátshaǵarlardyń mansap izdep shyrqyrap júrgen bir-aq sebepteri bar — ol tilderiniń astynda. Sol til astyndaǵy dári de bar bop tur ǵoı, uqtyń ba endi? Ana-aý Gorohovoıdaǵy shashtarazdyń jasap bergen dárisinde bar gáp! Sol dáriniń ishindegi túıreýishtiń basyndaı ǵana qurtta bop tur ǵoı, sorlaǵanda, bar gáp!.. Ol shashtaraz qyztalaqtyń esimi esimde joq. Biraq bir biletinim, ol qyztalaq, bir kindik sheshemin dep júrgen qatyn ekeýi búkil álemge musylman dinin tarqatyp júr. Eńdi uqtyń ba? Uqqan joqsyń ba-a! Sondyqtan ǵoı myna kórshi el Fransıanyń bes ýaqyt dáret alyp, namaz oqyp ketkeni! Múhammed paıǵambardyń dini kúshti, á?!

Qaısy bir chıslo. Kún chıslosyz bolǵan.

Neva prospektisin boılap jasyryn júrdim. Páýeskesin aǵyzyp Uly Aǵzam Imperator ótip bara jatty. Bári de bas kıimin alyp, taǵzym etip, quraq ushyp jatyr. Men de yrymyn jasadym, biraq Ispanıa koroli ekenimdi taǵy jasyryp qaldym. Myna qara halyqtyń aldynda ashylyp qalýdy jónsiz kórdim. Onyń ústine tanysý úshin aldymen aq saraıǵa arnaıy barýym kerek qoı. Sony oıladym. Ekinshi jaıt taǵy bar — ol ústimde aqsúıek korólder kıetin kostúm de joq edi. Áli kúnge deıin tiktirmeı — men de bir salǵyrt, qyr jalqaýmyn ǵoı... Eń bolmasa bir mantıa bolsa... Bir tamasha ismer tiginshige tiktirip alsam ba dep júrgem, biraq bu kúnde bulardyń bári esek bop ketken, ne esektiń mıyn jegen eser bop ketken! Keziń taısa, lyp etkizip aldaı salýǵa daıyn turǵany, qazir bári bez terip, kóshe sypyryp, kóshege tas tósep degendeı eseńgirep ketti ǵoı!.. Men ózimniń eki-aq ret kıgen jap-jańa mýńdırimniń ıt rásýasyn shyǵardy!

Chıslosy esimde joq. Aı da bolǵan joq. Qaı kúni ekenin ıt bilsin!

Mantıa daıyn! Tigip boldym-aý, áıteýir! Osy Mavra esalań. Men daıyndap bolǵan mantıamdy kıgenim sol, artyna bireý biz tyǵyp alǵandaı shyńǵyryp kep jibergeni! Daýysynyń ashysy-aı jáleptiń!.. Biraq men, eń bastysy, aq saraıǵa baryp Uly aǵzammen ózimdi tanystyrýǵa áste asyqqan joqpyn. Eń qyzyǵy — Ispanıadan depýtasıa áli kelgen joq.

Depýtattarsyz bolmaıdy. Tártip solaı. Qazyr, qasıet aqsap qalýy kádik. Sol depýtat qurǵyrlardy kúte-kúte kózim taldy.

Birinshi chıslo.

Osy depýtattardyń paryqsyz, sylǵyrt keletini-aı! Soǵan tańǵalam. Nendeı sebeptermen keshigip jatyr eken igprkinder? Álde... taǵy da Fransıa keri tartyp tur ma? Bul Fransıa degen azdap kertartpalyǵy bar, bir tyrnaǵy ishinde ketken derjava ǵoı. Poshtaǵa taǵy bardym. Ispanıada depýtattar nege kelmeı jatyr dep surasam, pochmeıster degenimiz bir áńgúdik neme! Eshteme bilmeıd. Eshkandaı Ispanıa depýtattaryn bilmeımin deıdi. Hat jazǵyń kelse marhabat, jaz. Biraq shet elge hat jazý rásimin qatań qoldanamyz, deıdi qasqa! O, saıtan alǵyr-aý, ol qandaı hat? Ol ne hat? Ottapsyń, dedim. Hatty aptekarlar jazady. Solar jazsyn! Sonymen men Ispanıaǵa keldim. Bul ózi kózdi ashsh-jumǵansha boldy. Tańerteń áli tósekte jatqam ǵoı kerilip, qarasam — janymda Ispanıa depýtattary! Áp, bárekelde-e! — dedim de men olarmen birge karetaǵa otyrdym, K^nGoTr^atgy tańqaldyrǵany.— bulardyń ádetten tys jyldamdyǵy boldy. Attardy sabalap otyryp, ásh-púsh degenshe biz Ispanıa shekarasyna de jettik! Aıtpaqshy, qazir búkil Evropa temir jolǵa kóshken. Parahodtary jelden júırik. Ispanıa qyzyq ólke! Biz birinshi bólmege kirgeńde aldymen kózge urǵany — óńsheń shashtaryn ustaramen aldyrǵan taqyrbastar edi. E-e, bulary taqyrbas grandtar, ne soldattar ǵoı, dep oıladym. Óıtkeni olardyń shashyn ylǵı da tyqyrlatyp alǵyzyp turatyn. Meni taǵy bir tańqaldyrǵany, memlekettik kaishlerdiń meni qolymnan jetektegeni! Ol meni bir shaǵyn bólmege ıterip kirgizip jiberdi de «Otyr osynda, endi qaıtyp koról Ferdınandpyn deseń, jaǵyńdy aıyramyn!» — dedi. Bul meni — ne tekserip tur, ne ádeıi azǵyryp tur, dep oılap men eris jaýap bergem. Sóıtip em, albasty, eki ret aıamaı taıakpen, jotamnan tartyp-tartyp jibergeni! Joǵarǵy laýazym bererde osylaı rysarlardy soqqymen synaıtynyn talaı kórgem, sondyqtan da únsiz shydadym, tistenip turyp. Óıtkeni, Ispanıada rysarlyq salt ali kúnge deıin saqtalyp qalǵan. Ońasha qalǵasyn iske shuǵyl kirisip kep kettim-m! Sol kúni men ashqan jańalyq — myna Ispanıa men Qytaı degenimiz bir-aq memleket! Ony tek jetesiz keshsheler ǵana ajyrata almaıdy. Senbeseńiz — kaǵazǵa Ispanıa dep jazyp kórińizshi. Áni — Qytaı bop shyǵady. Biraq meni qapalandyryp túrǵan bir-aq nárse — ol erteńgi bolar oqıǵa. Erteń tańerteńgi jetide tańǵajaıyp oqıǵa bolmaq. Jer aıǵa baryp qonady. Ol jóninde ataqty aǵylshyn ǵalymy Bellıngton da jazǵan. Shynymdy aıtsam, meniń júregim jarylardaı dúrsildeı jónelgen. Sosyn myna aıdyń óte osaldyǵy. Aı, ádette, Gambýrgte jasalady ǵoı. Osyǵan Anglıanyń áli kúnge deıin nazar aýdarmaıtyn salǵyrttyǵy óte tanǵaldyrady! Bul aı degendi aı týraly jarytyp eshteme bilmeıtin -aqsaq shelekshi jasaıdy. Sıyqsyz kelesaý neme, osy aıdy jasaǵanda ony ana jaqqa arqanmen shandyp tastaıdy eken, sosyn aıamaı aǵash maıyn jaǵady eken — sondyqgan ǵoı myna dúnıeniń múńkip, sasyp ketetini! Tfý! Sosyn da goı aıdyń sondaı názik, múbarak keletini! Sosyn da ǵoı onda adamdardyń otyrmaıtyn sebebi. Sosynda ǵoı ol aıda tek muryndardyń kaptap júretini! Sosynda ǵoı biz óz murnymyzdy ózimiz kóre almaı dal bolatynymyz. Kenet maǵan bir oı sap ete qalǵany! Eger myna jer aıǵa baryp shynynda qona qalsa muryn bitken. Janshylyp, ezilip qalmaı ma? Sol esime túskeńde janym shyǵyp kete jazdady! Jalma-jan shulyǵym, bashmaǵymdy tez-tez kıip ap, dereý jerdi aıǵa qondyrmaýǵa polısıaǵa buıryq bergeli memlekettik keńes zalyna kirip bardym. Sóıtsem zal ishi, qudaı basqa salmasyn! — qaptap júrgen qasqa bastar, taqyrbastar! Ózderi shetinen aqyldy. Men kele aıǵaıǵa bastym, osyndaı da osyndaı, aıdy jyldam qutqarý kerek! Sabazdar, aıtkanymdy eki etken joq — bári de japatarmaǵaı qabyrǵaǵa aıdy alýǵa órmelep ketti. Sóıtip yńkyldap jatqanymyzda Uly kanslerdiń kirip kelgeni! Bári tura qashyp, men jalǵyz qalǵam. Taǵy men tanqalǵanym — kansler keldi de aıamaı taıaqpen jonarqamnan tartyp jiberip, bólmege qýyp tyqty. Uǵyp qoı, aǵaıyn — Ispanıa halqynyń salty eli osylaı!

Sol jyldyń ıanýary, fevralden keıin týǵaı aı.

Ispanıa degen eldi túsinip bolmaısyń. Ózderiniń salty da sypaıylyǵy da qyzyq. Túsinbeımin, túsinbeımin, eshtemeni de túsinbeımin! Qanshama «monah bolmaımyn» desem de, shyńǵyrtyp turyp búgin meniń shashymdy ustaramen tap-taqyr qyp alyp tastady. İle shelekpen turyp basyma sý quıǵandary esimde, qalǵany esimde joq Apyr-aı, ,tozaqta da bundaı azap balmaıtyn shyǵar. Tamaǵymdy jyrtyp, qudyraı shyńǵyrǵanym esimde. Arǵy jaǵy esimde joq. Osyndaı da salt bolady eken-aý, túk túsinsem buıyrmasyn! Súıkimsiz salt qoı bul.Osyndaı saltty eldi joımaǵan koról de kelesaý ǵoı. Keı-keıde men oılaımyn — sirá men osy ınkvızıaǵa tap boldym-aý, dep. Meniń kansler dep júrgenim uly ınkvızıtordyń tap ózi bolyp shyqpasyn! Biraq bulardyń koróldiń ózin de aıamaı azaptaıtynyna tań qaldym, tań qaldym da túk túsinbeı basym qatty! Bul ne de bolsa Fransıanyń maǵan kórsetken kúqaıy. Ne de bolsa bul sol fransıa prezıdenti Polınıaktiń maǵan ádeıi jasaǵan kastandyǵy! O, atyń óshkir Polınıak! Men óle-ólgenshe kek alam dep ant bergen eken eline. Sol, sol ǵoı. E, sorlye-e, túk túsinbes mıǵula, seniń qolyńmen aǵylshyndar ǵoı ot kósep otyrǵan. Eń bolmasa sony túsinermisiń, eı! Sorly!.. Aǵylshyndar saıqal saıasatshylar ǵoı, olardyń tumsyǵyn tyqpaıtyn jerleri bolsaıshy! Búkil dúnıege málim bir nárse bar — ol aǵylshyn nasybaı ıiskese, Fransıa túshkiredi.

Chıslo jıyrma bes!

Áni... Uly ınkvızıtordyń ózi kirip kele jatyr. Men oryndyktyń astyna jasyryna turaıyn. Meni taba almaǵan beıbaq, ańyrap qaldy. Áni sarspylyp izdep júr! E-e, sorly! Soqyr sorly! Aıǵaıla, Aıǵaıla endi «Poprıshın!» Men únsizbin. Taǵy aıǵaıla. «Aksentıı Ivanov! Tıtýlárnyı sovetnık! Dvoránın!» O, sorly! Men taǵy úndegen joqpyn. «Segizinshi Ferdınand! Ispanıa koroli!» Jasyrynǵan jerimnen moınymdy sozyp kóringim-aq kelgen, biraq aınyp qaldym. Sezem, seze-em qýlyǵyńdy sabazym. Qanshama Sýdyrahmet bolsań da qýlyǵyńdy bile-em! Áı, atańa nálet-aı. Kórip qoıǵanyn qarashy! Kórip qoıdy da bas salyp, taıaqtap, oryndyq astynan qýyp shyqty. Basyma taǵy saryldatyp sý quıa ma, dep zárem qalmap edi, joq — taıaq astyna aldy. Qarǵys atqyrdyń taıaǵy qamshydan ótkir eken! Ár soqqydan bir syılyq degendeı, men sol soqqy astynda turyp, bir jańalyq ashtym, jarańdar ár qorazdyń qaýyrsyn astyna jasyrǵan bir Ispanıasy bari.. Ura ura qoly da aýyrdy ǵoı deımin, ashýdan terisine sımaı maǵan qadamdap, qoqan-loqy kórsetip, uly ınkvızıtor amalsyz shyǵyp ketti. Ashý degen aqylsyzdyń isi. Ashý degen álsizdiktiń belgisi. E-e, Sorly Anglıanyń qolshoqpary ekenin qaıdan bilsin!

Fevrýar tóńkerildi 349. Núkte.

Jo-oq budan ári tózim jetpes! Qudaı-aý, bular maǵan ne istemeı jatyr!-Basyma mup-muzdaı sýdy taǵy da shelektep quıyp jatyr! Óńsheń aqymaq, ne istep, ne qoıǵanyn sezbeıdi ózderi. Mende qandaı jazyq bar edi?! Nege bular meni sonshama kzshandy? Men baıǵus ne jazyp em? Bular menen ne tileıdi? Shydam bitti tózim taýsyldy, basym ysyp, mıym qaınap barady. Qutqar! Qutqaryńdar meni! Shyǵaryńdarshy meni bul jerden! Quıyńdaı ushar úsh at jetkizińder maǵan! Ogf, jámshik! Syńǵyrla, qońyraý! Samǵa meniń arǵymaqtarym! Alyp ket meni bu jerden! Alyp qash meni bu dúnıeden! Alysqa, alysqa samǵap alyp qash! Kózden jas sorǵalasyn bir! Eshteme kórmeıin! Kózimdi tars jumaıyn! Aldymda áne! Kók aspan! Astymda bult, jónkigen juldyzdar da jarqyrap! Qaraǵaıly toǵaı da ketti áni zymyrap! Jaryqtyq aı da ketti, áni qol sozym jerden jalt etip! Tabanǵa tuman tóseldi, Appaq mamyq tósekteı! Tuman ishi tolǵan kúmis, tek tıip ketseń ón salar! Sol jaǵymda Kók teńiz. Oń jaǵymda Italıa. Oıbo-o-oı, mynaý kóringen orys úıleri emes pe? Anaýtereze aldynda otyrǵan meniń anam-aý, sirá?.. Ana-a-a... Anashym meniń... Apa-a... Apa, senbisiń? Jo-oq sen emessiń... Ana-a... Anashym meniń... Qaıdasyń? Qaıdasyń sen, anashym meniń, ana-a-a? Qaıdasyń sen, qaıdasyń? Kelseńshi myna balańa — qutqar sorly balańdy! Kóz jasyńmen járdem ber. Baıǵus ulyńnyń basyn ustashy, kóz jasyndy kól qylshy. Omyraýyńa bas, ıisket! Qınaldym-aý qınady ǵoı! Qınap jatyr jyrtqyshtar! Qor qyldy ǵoı sorly jetimegińdi! Aıashy meni, anashym! Qýǵyn-súrgin bul ómirden eńdi kaıtip qutylam?.. Anashym-aý, qaıdasyń? Aıtpaqshy aljır beıiniń tanaýynyń astyńda, dal astynda barmaqtaı ǵana shıqan bar. Sony sender bilesińder me?

Aýdarǵan: Satybaldy Narymbetov.

---