InfoHub Logo

Ómir degen qyzyq qoı,

Kerek jerin syzyp qoı.

Qazaqy qaljyń

Ol qyzýlaý eken, ashynyń býy bolar, ózinshe sal-seri sıaqtanyp kóringisi keletindeı. Aýzy qalyń kirden sirne-sirne bolǵan kónetoz shalbarynyń qaltasyna qolyn qaıta-qaıta aparǵyshtap tur. Arasynda:

— Araq ishesiń be, konák ishesiń be? — dep menen kóz almaı qoqılanyp ta qoıady.

— Joq, ekeýin de ishpeımin.

— Sen... Jaısańsyń ǵoı?

— Iá.

— Endeshe men senimen ádeıi sóıleseıinshi dep keldim.

— Rahmet.

— Yqylas-nıetimiz úshin... Este júrsin de...

Araq ishpeıtinim mundaı jaqsy bolar ma. Áıtpese, kim biledi, qyzdy-qyzdymen ádep shekarasyn attap, baıqaýsyzda beıtanys beıkúná jannyń janyn jaralap tastaýym múmkin edi. «Bóri aryǵyn bildirmes, syrtqa júnin qampaıtardyń» kerimen ózin-ózi ishteı aldap júrgen jan ǵoı. Men onyń saǵyn syndyryp, janyn jaralaǵanda ne utam. Onsyz da Qudaıdan aýyr jaza alǵan.

Iá, Qudaı bárin kóredi, bárin biledi. Ár nárseni óziniń oryn-ornyna qoıady. Oǵan osy Mazıttiń ashshy taǵdyry da bultarpas bir dálel demekpin...

Mazıt aýyldaǵy mynaý degen eń sulý qyzǵa úılengen. Aı dese — aýzy, kún dese — kózi... Qulyn dene júrgende sámbi taldaı solqyldaıdy. Bilekteı qara burym qozy quıryqtan tómen túsip, ókshege deıin jetip tur. Aıaly da oıly janary kóktemgi qara sýdyń tunyǵyndaı... Jalt etip bir qaraǵany júregińdi tesip jibergendeı-aý, shirkinniń.

Mazıt te osal jigit emes-tin. Orta boıly, shymyr. Minezi ótkir de óktem. Betime jan balasy tiktep qaramasa deıtin naǵyz ózimshil tákáppar. Keýde kernegen menmendiginen bolar, kelinshegi Aqnurdy adam túgil, jeldiń ótinen de qyzǵanatyn. Kelinshegin qyzǵanatyny sondaı, kúndiz kúlki, túnde uıqydan aıyryldy. Kúndiz úıden attap shyqsa boldy, munyń izin ańdyp júrgen bireý, bul ketisimen jyp berip úıge kirip alatyndaı, Aqnurmen suhbat-qyzyq quratyndaı kórinedi de turady. Shyrt uıqyda jatyp, kenet shoshyp oıanady da, oń jaǵyn qarmanady. Aqnur ornynda jatyr ma, joq pa?.. Alda-jalda kelinshegi dáretke shyǵyp ketkendeı bolsa, júregi sý etip tas tóbesinen bir-aq shyǵady. Meni Qudaı urdy dep oılaıdy.

Jas jubaıyn sonsha qyzǵanatyn sebebi de joq emes. Sulýdy kim súımeıdi dep, ol dalaǵa shyqsa, qarsy ushyrasqan erkek zaty oǵan suqtanbaı ótpeıdi. Úıge keletin kelimdi-ketimdiler de ashyqtan ashyq kóz suǵyn qadaýmen bolar edi. Muny kórgen Mazıt qyzǵanyshtan ishine shoq túsip, bir ysyp, bir sýıdy. Tikenektiń ústinde otyrǵandaı qylpyldaıdy. Taz ashýyn tyrnaqtan alady dep, kisileri ketken soń, jazyqsyz Aqnurǵa tıisedi. Ýyzdaı toq baltyry kóılek etegi astynan jarq ete qalsa da, aq bilegi jeń ushynyn bir bulań ete qalsa da aıaq astynan kúıip-pisip shyǵa keledi. Alda-jalda Aqnurdyń bireýge qarap jymıǵanyn kórse, taban astynda kógerip-sazaryp talyp qalýǵa bar.

Kúıeýiniń qazymyr-qyzǵanshaq minezinen qoryqqan Aqnur bolsa, qazaq áıeline tán uıańdyqpen onyń yǵyn esip, tipti ústine durys kıim de kımeıdi. Jazdyń ystyǵynda da aıaǵynan jyly shulyǵyn, basynan oramalyn tastamaıdy. Bóten kisi kórse, betine tiktep qaraýǵa da jasqanar edi. Daýystap kúlmek túgil, jymıýdy da umytqan.Mazıttiń azyn-aýlaq dos-jarandary da onyń qyzǵanshaq minezinen, paryqsyz dóreki qylyǵynan saqtanyp ári jalyǵyp, ózara emen-jarqyn aralasýlaryn qoıyp, bul úıdi anadaıdan aınalyp ótetin bolǵan-dy.

Birde aýylǵa oqý bitirip jas maman kele qaldy. Agronom. Kekil shashy jalbyraǵan, qaratorynyń ádemisi, qıaq murt, qyr muryn, janary otty qarakóz. Minezi erkin, jaıdary eken. Sózýar, ázilkesh. Tús áletinde bári birge sháı iship otyrǵan ǵoı. Úı ıeleriniń qabaǵynan aralaryndaǵy bir úılesimsiz qaıshylyqty sezdi me, baǵzydan jetken bir eski áńgimeni aıtty da saldy. Bylaı: Bir kisi áıelin ólerdeı qyzǵanady eken. Qaıda barsa da áıelin qasynan bir eli qaldyrmaıdy, úıde de kózinen bir sát tasa etpeıdi. Birde keshki apaq-sapaqta áıel etke qamyr ılep jatady. Qyzǵanshaq kúıeýi qasynda otyrsa kerek. Kenet áıel: «Oıbaı, qaıteıin-aı, dáretim kep qaldy. Qolym qamyr, dambal baýymdy sheship jibershi», deıdi kúıeýine asyǵa-aptyǵyp. Qyzǵanshaq baıy «týh» dep kúledi de, jubaıynyń aıtqanyn isteı qoıady. Zyp berip syrtqa shyǵyp ketken áıel arada biraz ýaqyt ótkende eki beti alaýdaı bop qyzaryp, jaınańdap qaıtyp keledi.

— Men istep keldim, bilesiń be? — dep suraıdy baıynan.

— Oı, nálet, ne isteýshi eń, dáret syndyrdyń da, — deıdi tyjyrynǵan jaman baıy ashýlanǵan bolyp.

— Joq, — deıdi kúıeýin basynǵan qutyrǵan qatyn. — Kóńildesimmen jolyǵyp, basylmaı júrgen qumarymdy tarqattym. Al dambalymdy sen oǵan óz qolyńmen sheship berdiń.

Sonda qyzǵanshaq baıy sanyn soǵyp:

— Áıeldiń Qudaı óz ynsabyna bermese, ańdyp ta, tyıym salyp ta túk shyǵara almaıdy ekensiń ǵoı, — dep, beıshara táýbasyna kelgen eken deıdi.

Dastarhan basyndaǵylar qarq-qarq kúlip jatty. Aqnurdyń eki beti áýelde narttaı bolyp qyzaryp ketti de, naıza kirpikterin jelbirete aqyryn ǵana jymıǵan. Sonyń ózi ańdyp otyrǵan Mazıttiń janyna shoq túsirdi. Týra basqa shapshyǵan eser qannan qulaqshekesi shyńyldap, kózi qaraýytyp ketti. Biraq shydady...

Birde jumysynan túski asqa keshigińkirep kelgen. Úıge kirse, kelinshegi Aqnur shynashaǵy maıysyp agronom jigitke sháı quıyp berip otyr. Qyzý ottyń lebindeı lap etken qyzǵanysh tolqyny Mazıttiń búkil jan-dúnıesin alaýlatyp alyp ketti.

— Dalada, ańyzaqta kóp júrip qalyp qatty shóldeppin. Aqnur bolsa sensiz maǵan sháı beretin túri joq. Qoıarda qoımaı surap iship otyrmyn, — degen, egin jaı aralap, jel qaǵyp, kún jep júretin agronom sózin estimedi de.

Sháı kóńilsiz, shala-pula ishilip agronom jigit shyǵyp ketisimen Mazıt jemtigine umtylǵan qaraqustaı birden kelinshegine bas saldy. Tisin shaqyr-shuqyr qaırap, kijinip boqtyq sózderdi astaý-astaýymen tókpelep, Aqnurdy qulap jatqan jerinde ishke-ishke tepkiledi-aı kelip, judyryqtady-aı kelip. Osynyń bári az bolandaı bir kezde ony dalaǵa shashynan súırep shyǵardy da, jolaı qolyna ilikken arqannyń bir ushyn Aqnurdyń beli men moınyna eki-úsh orap baılady da, ekinshi ushyn sórede suly jep turǵan at quıryǵyna jalǵady. Jemqapty laqtyrdy. Shylbyrdy sheshti. Sosyn atqa qarǵyp mindi de, ulan dalany betke alyp, tebinip qaldy...

Aqnurdyń keýdesinen jan shyqpaı turǵanda qansha jer, jany shyqqan soń, qansha jer súıretkenin ózi de bilmeıdi. Bul eki ortada bolyp jatqan sumdyqty aýyl kórip, estip bilip dúrkiresip, biraz jigit atqa qonyp, Mazıttiń artynan qýyp, qaýmalasyp júrip aqyry ustap almasa, esi ketip elirgen kúıi Mazıttiń áli de silikpesi shyqqan ólikti qur súıretip shaba beretin túri bar eken. Ne paıda, qaýym jurtty sulýlyǵymen de, súıkimdi názik qylyǵymen de tamsandarǵan Aqnurdyń taý tasqa soǵylyp byt-shyt bolǵan aı júzi — denesine qaraýdyń ózi asa aıanyshty ári qorqynyshty da edi.

Aýyr qylmys jasaldy. Kináli jazaǵa tartylýy kerek. Biraq Aqnurdyń jaqyndary adam tańǵalarlyq sabyrlyq kórsetti. Bolar is boldy, ólgen qaıtyp tirilmeıdi, Qudaıdyń basqa salǵany shyǵar desti.

Aqnurdyń qyrqyn bergen soń, aǵa-inileri ońasha jınalyp, ortalaryna Mazıtti de shaqyrdy. Qyzǵanshaq adam ańqaý keletin kórinedi, araqqa sylqıtyp toıǵyzady. Sosyn bári jabyla ketip, tyrdaı etip sheshindiredi de, aıaq-qolyn myqtap baılaıdy. Aǵalardyń úlkeni Dáýit hırýrg-dáriger edi, pyshaǵyn jalańdatyp:

— Sen bizdiń súıikti qaryndasymyzdy jazyqsyz qorlap óltirdiń, — deıdi kijine sóılep. — Súıegimizge óshpesteı qara tańba saldyń. Qanǵa — qan, janǵa — jan, biraq biz seni óltirmeımiz. Erkektik aryń men baryńdy ǵana alamyz. Jaman janyń ózińde qalady.

Yshqyna shyqqan ashshy aıqaı estigen jannyń tóbequıqasyn shymyrlatypty.

— Endi sen erkek emessiń, áteksiń. Ómirden qyzylkózdenip tiri ólik bop ótesiń.

Mazıt bastapqyda ózinshe namystanyp búıtkenshe óltirgenderińniń ózi jaqsy edi dep, birazǵa deıin bulqynyp baǵady. Ý ishemin deıdi, asylyp ólemin deıdi. Qaıdaǵy... Bárinen de jan tátti eken... Qashan kórme, toıǵansha araq iship alyp, óstip býy burqyraıdy da júredi. Tek boıjetken qyz ıakı jas kelinshek kórse boldy, álginiń aldynan da, artynan da qadalyp uzaq qarap qalady. Onyń bul ádetinen áýelde aýyldyń qyz-kelinshekteri úrkip-shoshyp júredi de, arjaǵynda dymy joǵyn bilgen soń, keıin ony adam eken-aý dep múlde elemeıtin bolady. Biraq Mazıttiń artyna «qyzylkóz» degen at baılanady.

Qun úshin tólengen qazaqy jazanyń eń aýyryn arqalap, myna jalǵan pánıdegi ólsheýli qysqa ǵumyry tym uzaqqa sozylyp, qor bolyp Mazıt áli júrip jatyr desedi...

---