InfoHub Logo

Abylaıhan tusynda táýelsizdikke qoly jetken qazaq halqy saıran dalasynda erkin, azat ómir súrdi. Abylaıhan óz jerin jońǵarlyqtardan tazartqan soń, bir jaǵy orystarmen, ekinshi jaǵy qytaılyq men dıplomatıalyq qatynas jasap, qazaq halqynyń táýelsiz el ekenin moıyndatty.

Sol táýelsizdik alǵan el:
Abylaıhan tusynda
Arbasyn artyp on qylǵan,
Esil menen Nuranyń
Eki jaǵyn jol qylǵan.
Ertistiń boıy qara dóń,
Eńkeıe bitken qara adyr,
Arqa degen quba jon,
Aıadaı bitken kól eken.
Atty kerden ósirgen
Arqanyń tarlaý shóbi eken, —

dep, jyr súleıi Shortanbaıdyń ókinishpen esine alýy tegin emes.

Dinı bilimi bolsa da, Shortanbaı ózimen tustas, zamandas molda, ıshandar sıaqty kúnkórisi úshin baılardy, shen shekpen kıgenderdi marapattamady. Qaıta eliniń ashshy zaryn, óshpes ókinishin kókiregi qars aıryla jyrlady.

Myna zaman qaı zaman,
Azýlyǵa bar zaman,
Azýsyzǵa tar zaman.
Tarlyǵynyń belgisi —
Jaqsy jannan túńilgen,
Jaman maldan túńilgen,
Munyń ózi zar zaman.
Zarlyǵynyń belgisi —
Bir - birlerin kúndegen,
Jaı-jaıyna júrmegen,
Munyń ózi tar zaman.
Tarlyǵynyń belgisi —
Musylmannan hal ketti
Táńirim bolǵaı demesten.

Shuraıly jerlerinen, qoǵaly kólderinen, asý-asý belderinen, qalyń ormanynan, qaraly maldarynan aıyrylyp, otarshyldarǵa táýeldi bolyp qalǵan musylman qaýymynyń qaly tym aıanyshty edi.

Qazaq dalasyna otarshyldar kelýimen keıbir atqaminerler balalaryn tek orys mektebine berip, tilmash, advokattyqqa oqytty. Olar oqyp shyqqan soń halyqtyń joǵyn joqtamaı, patsha úkimetine qyzmet etti. Eldi aldap, ótirik aıtyp, para alýdyń jolyna tústi. Ózderine jurt óshpendiligin kúsheıtti.

Shortanbaıdyń azamattyq qasıeti men aqyndyq qýaty el ishindegi osyndaı ezderdiń kóbeıip, halyqty azdyryp, tozdyryp, eńsesin kótertpeı tuqyrtyp tastaǵanyn ashyna jyrlaýynan aıqyn kórinis tabady.

Zaman qaıtyp ońalsyn,
Adam kaıtyp qýansyn,
Jandaral boldy ulyǵyń,
Maıyr boldy syıynǵanyń,
Arylmaıtyn dert boldy
Kedeıge qylǵan qorlyǵyń.
Kópirdi kórdiń pirińdeı,
Tilmashty kórdiń jeńgendeı,
Dýandy kórdiń úıińdeı,
Abaqty tur qasynda
Qazylǵan qara kárińdeı.

Aınalasynda bolyp jatqan ozbyrlyqqa nemketti, uıqyly-oıaý qaraıtyndardyń kórer kúni — azap, barar jeri — tozaq. Sondyqtan da, halyqty otarshyldarǵa bodandyqqa qurban ótkendermen tiresý kerektigin de Shortanbaı óziniń ýytty jyrlary arqyly sezdiredi. Óz kúnin ózi kórip, ózi áreket etpese, kedeı-kepshiktiń tirshiligi tipti qıyn. Zamanaqyr degen osy.

Baıdyń tilin jarly almas, Hannyń tilin qara almas, Óliniń tilin tiri almas, Ózderi jónin bile almas. Ońalar zaman der edim, Jaýǵa aldyrdyń áýeli bas.

Áýelden osy basy birikpegen qazaq byt-shyt bolyp ydyrap, toz-tozy shyqty. Qur -qaıǵyǵa berilip, ólimge bas tigý — jigersizdik. Al, jaýmen qasqyrsha shaınasyp, arpalysyp ótý — aıbattylyq.

Kúni keshege sheıin Shortanbaıdy dinshil, ótkendi zarlana jyrlaı beretin keritartpa aqyn dep mıymyzǵa sińirip keldi. Al endi búgin muralaryna jiti kóz júgirtip qaraıtyn bolsaq, múlde olaı emes eken. Qaıta eldiń eldigin, burynnan qalyptasqan ádet-ǵurpyn, salt-dástúrin saqtaýǵa úndegenin kóremiz. Tipti ozbyrlyqqa qarsy áreket etýge shaqyrǵan jalyndy jyrlary kúni búgin de boıymyzǵa namys otyn tutatady.

Aıdamaı turyp soldatqa,
Zar qylmaı turyp jaldy atqa,
Júırik penen jorǵańdy
Óziń bir minip jebele.
Jalańash bolyp jaýǵa shap,
Ajaldan buryn ele me?
Noqtaly basqa bir elim,
Ólmeı de adam júre me?
Qatyn-bala qamy úshin
Qarsy shap ta, myltyq qush,
Qur jabyrqap júdeme.

Shortanbaıdyń otarshyldyq saıasaty, jer-jerden bekinister salyp, musylmandy qoryǵan qysyp turǵan kápirler zorlyǵyn áshkere etýi erlik pa? Árıne, erlik! Ol eldiń qaıǵy-qasiretin óz óleńderinde taıǵa tańba basqandaı aıqyn kórsetip qoımaı, osydan shyǵatyn joldy da izdeýge úndedi. Orys otarshyldaryna qarsy jyr jazǵany úshin talaı ondaǵan jyldar boıy aty atal maıda kelgeni bar. Áıtpese eldi tóńkeriske shaqyrǵan patrıot aqyn dep dáriptegen de bolar ma edik. Qalaı bolǵanda da, Shortanbaı Qanaıuly halyqtan shyqqan, óz zamanynyń kóregen, tókpe aqyny.

Shortanbaı osyndaı bıikke qalaı kóterildi. Ony qamalaı orta tárbıeledi? Aqyn bolýǵa ne sebep boldy? Endi osy suraqtar tóńiregine kóz júgirtip kereıik.

Meniń ákem Rahmetolla kezi ashyq, kókiregi oıaý, zerdeli adam edi. Óz ýaqytynda balalardy oqytyp, bilim bergen ustaz. El ishindegi ıgi jaqsylarmen aralasyp, ańyz-áńgimelerdi, sheshendik sózderdi bir kisideı biletin. Kópshilik jıyndarda bilgenderin ortaǵa salyp, halyq arasyna keńinen taratyp otyratyn.

Ótken ǵasyrda Aqsý-Aıýly óńirinde ot tildi, oraq aýyzdy Shortanbaı aqyn elge tanymal Janǵutty bı tóńireginde bolǵanyn da alǵash ret ákeıden estigen edim.

Shortanbaı óle-ólgenshe osy Janǵutty bı mańynda bolady.

Aqynnyń:
Taǵy da sálem aıtaıyn,
Qalyń jatqan Sarymǵa,

nemese,

Tirideı qoryqpaı osyndaı,
Kúná izdedim shoshynbaı,
Keýdemdi dert qamady,
Qamalda ketip barady.
Esen bol, Jóke, Janguttym,
Qıamettik dosym-aı, —

deıtin joldary bul dúnıeden óter aldynda qalyń sarym elimen, qımas serigi Janǵutty bımen qoshtasýy, óziniń rızashylyq kóńilin bildirýi edi.

Buǵan tolyq negiz de bar. Óz zamanynyń oqyp, dinı bilim alǵan aldyńǵy ókilderiniń biri Shortanbaı ıshandyq dárejege tolyq qol jetkizgen. Qudaıdyń quly bolyp, allanyń amanatyn oryndaý úshin musylmansha alǵan bilimin el arasyna tarata bastaıdy. Alǵashqyda Qarqaralydaǵy Bes ata jaılaǵan Jamantaı tóreni tóńirekteıdi.

Negizinen qazirgi Qaraǵandy oblysyna qarasty Aqsý - Aıýlyny mekendeıtin Janǵutty bı mańynan turaqty qonys tabady. Óz maqsatyn iske asyrý úshin shaǵyn meshit saldyrady. Medirese ashyp, balalardy dinı saýattandyrýmen aınalysady.

Keshegi qazaq halqyn táýelsizdikke jetkizgen Abylaıhan men Qaz daýysty Qazybek bıdiń Qoja Ahmet Iassaýı saǵanasynda jerlengenin biletin. Olar jaıly áńgime, ańyzdardy buryndary da el aýzynan estigen bolatyn. Elim dep eńirep ótken sol eki arystyń eli Shortanbaıdyń ómirge degen kózqarasyn túpkilikti ózgertip jiberdi.

Aqan men Birjannyń, Mádı men Ybyraıdyń áýezdi ánderin, Táttimbet pen Qazanǵaptyń, Yqylastyń kúmbirli kúılerin dombyra men qobyzda kúńirente oınaǵan jastar ónerine Shortanbaı erekshe eltıdi. Jas ıshannyń kókiregi kúıge tolyp, kúmbir qaǵady. Keýdesinde aqyndyq ot ushqyny tutana bastaıdy.

Kúndiz meshit pen medireselerde quran qaǵıdalaryn úıretse, qoly bosaǵan ýaqytta júregin jaryp shyqqan jalyndy jyrlaryn jazýmen aınalysady. Shortanbaı óz shyǵarmalarynda sol zaman týdyrǵan ádiletsizdikti, halyq ıyǵyna túsken aýyrtpalyqty shyndyq turǵysynan sýrettep, ádildik jolyn izdestiredi.

Handyq joıylyp, aǵa sultandar bılikti qolǵa alǵanmen, kedeılerge jeńildik týmady. Syrtta orys ákimderi qanasa, ishte óz ulyqtary tonady. Otarshyldarǵa kómektesip, eki jaqtan qysyp, jurtty zar ıletti. Eldiń bılik bereketin ketirdi. Aǵaıyn-týys, úlken-kishi birin-biri syılaýdan qaldy. Imandylyqty umyta bastady:

Ashty-toqty bolsań da,
Imanyń saqta uıatty.
Ardan ketken uıatsyz,
Dinsizge qylar mıatty.
Imandylyq kórsetý —
Qudaıǵa qulshylyq qylý, ar-uıattan bezbeý.
Imandylyq — adamgershilik belgisi.
Baılyqtyń aldy — ımandylyq.
Ýálıden ketti keremet,
Patshadan ketti ǵadilet,
Aqyrzaman taıady, —

dep Shortanbaı babamnyń shoshýy tegin emes eken. Patsha otarshyldary qazaq jerine áskerı bekinister salyp, shuraıly jerlerin tartyp alyp, halyqty zar qaqsatty. Al komýnıstik saıasatkerler kúnderdiń kúıinde Saryarqanyń tósine odan da soraqyny jasady. Qarlatar men Aljırlerdi turǵyzyp, eldiń belgili bir bóligin jappaı túrmege qamady... Qazaq halqy tili men dininen aıyrylýǵa shaq qaldy. Mektepter men qazaq tilinde shyǵatyn gazetterdiń kóbi jabylyp qaldy. Tyń kóterý qazaq jerin orystandyrý saıasaty ekenin bile tura úndemedik. Biraq Aqsý-Aıýlydaǵy Zeınolla Igilikuly men Kámil Júnistegi bastaǵan Shortanbaı urpaqtary bul saıasatqa qarsy shyqty. Bul úshin olardy eshkim basynan sıpaǵan joq. Olarǵa «ultshyl» degen aıyp taǵylyp, túrmege qamaldy. Biraq kesh bolsa da ádilet jeńip shyqty. Olar aqtaldy.

Al Shortanbaı babasynyń jolyn qýǵan Zeınolla Igilikuly sheber dombyrashy, aqyn edi. Aqsý-Aıýlydaǵy mýzyka mektebiniń negizin qalaǵan ulaǵatty ustaz bolatyn. Túrmege qamalyp, uzaq jyldar tutqynda bolý, odan oralǵan soń únemi ańdýda júrip, atpal azamat densaýlyǵyna, sana-sezimine keri áserin tıgizgen júrek aýrýynan 51 jasynda kóz jumdy.

Kámil Júnistegi — Aqsý-Aıýly óńiriniń tarıhyn zerttep, óshkenin ómirge qaıta keltirip, tiriltip júrgen bilikti qalamger. Shortanbaı aqynnyń beıitin taýyp, basyna belgi ornatqandardyń biri.

1993 jyly Shet aýdany Shortanbaıdyń 175 jyldyǵyn respýblıka kóleminde keńinen atap ótti. Buǵan muryndyq bolǵan aýdan ákimi Qasymbek Mádıev Aqsý-Aıýly selo ortalyǵyna aqyn eskertkishin ornatyp, beıitin qaıta turǵyzdy. Jurtshylyqtyń esinde qalarlyqtaı toı dúbirlep ótkenine — sol saltanatqa qatynasqan men de kýá.

Tar zamannyń tartsań da qasiretin,
Urpaǵyńa ónege ósıetiń.
Jalpaq elge atyndy áıgiledi,
Keshteý uǵyp sózińniń qasıetin, —

dep, kesh bolsa da, jyr súleıin qalyń jurtymen qaýyshtyrdy.

Myna qyzyqty qarańyz. Shortanbaı Qanaı ulyn qazaqtyń bir ólkesi ımandyq dárejege kóterse, ekinshi bir ólkesi tókpe aqyn etil shyǵardy. Búginde jyr súleıi atanyp, halyq súıispenshiligine bólenip jatyr. Urpaǵy pir tutatyn dúldúlge aınaldy.

Unamasa ne nárse qoshtaı ma adam,
Kete almaǵan dinge de soqpaı babam.
Birde ózi qudaıdyń quly bolyp,
Birde aqyn bop aýzymen ot shaınaǵan.
Sary jaılaý aq sáldedeı jaıyldy da,
Qazaǵy malyn erkin qaıyrdy ma?
Aqyny atańdy da Saryarqanyń,
Máńgilik qaldy Aqsý-Aıýlyda.
Dinshil bolǵan desek te Shortanbaıdy,
Babamyzdan úrkip jurt qorqa almaıdy.
Janymen elin súıgen aqynyna
Halqynyń mahabbaty ortaımaıdy.

---