InfoHub Logo

Ázil - hıkaıa

Jol ústi.

Basyna qar jamylǵan, etegi kók balaýsa ásem taýdy qaptaldaı sozylǵan asfált jol. Ár jerden qyp-qyzyl narttaı maktar jarq etedi. Jol ústinde ótip jatqan mashınalar. Solardyń arasynan aqshyl boıaýly eski «Volga» kórinedi. Ár jeri maıysqan, ústin shań basqan. Ózgelerden túri ózgeshe. Tóbesinde qalqıǵan úlken qalqan. Mashına yzǵyp selkildep keledi. Qalqan degenimiz afısha eken. Endi ondaǵy jazý da anyq kórindi:

«Joly bolmas jigittiń...»
Operetta
Kompozıtor Appaqov
Lıbrettosy Toqpaqovtiki
Bas rolde Soqpaqov

Endi mashınanyń ishine úńile bastaıyń. Rúlde túr - túsi kózge qorash jupyny jigit. Óńi uıań, meıirban. Sóılegende aıypty kisideı ylǵı qysylyn qala beredi. Daýsy da jaı. Álgi afıshadaǵy kompozıtor Appaqov degen osy. Onyń qasynda qımyly shapshań, tez ashýlanyp, tez suıytyn ánshi Soqpaqov otyr. Artqy oryndyqta aqyn Toqpaqov. Ol uzyn boıly, ebedeısiz, susty qalyń qabaǵy Jadyrap kórmegen, ońys minezdi jigit.

Rúldegi Appaqov áldeqandaı tátti qıalǵa eligip, shaı yrǵalyp aqyryn ándete bastady.

Osy lırıkalyq yrǵaqty qasyndaǵy Soqpaqov ásem kúshti daýsymen jalǵap áketti. Ekeýi qosylyp ájeptáýir shyrqatty. Syrt kózge mashına da ánniń yrǵaǵymen bılegendeı jol ústinde yrǵalyp, shaıqalyp keledi.

— Osy operettaǵa men barymdy saldym. Shirkin ne deseń de operettanyń jany mýzyka ǵoı.

Bul sózge artta otyrǵan syryqtaı jigit Toqpaqov baj ete qaldy:

— Áı-áı, sonda aqyn qaıda qalady. Qyzǵylyqty oqıǵa men óleń bolmasa qur «á-lá-lá» dep sen ne bitiresiń, á?

— Oqıǵa, mýzyka... Joq, operettaǵa jan beretin eń aldymen ánshi, jáne jaı ánshi emes, akter — ánshi, ónerli — ánshi. Uqtyńdar ma?! — den daýǵa bir búıirden Soqpaqov kiristi.

Appaqov, Dostym - aý, mýzykasyz sen qalaı án salasyń?

Toqpaqov. Dramatýrgıa bolmasa, aqynnyń ótkir tili bolmasa sen neńdi oınaısyń? Joq, eı aldymen dramatýrgıa, poezıa! Poezıa kerek.

Appaqov. Joq, mýzyka, mýzyka kerek. Mýzykasyz operetta bolmaıdy.

Soqpańov. Aktersiz dramań da, mýzykań da jansyz. Bárin súırep shyǵatyn — akter. Ánshi.

— Joq, kompozıtor!

— Joq, aqyn!

— Joq, ánshi!

Bular daýlasqanda mashına bultalaqtap orǵyp - orǵyp ketedi. Aldy - artynan ótken mashınalar bezildep sıgnal beredi. Bir kezde «Volga» kúvetke qulap baryp, qaıta shyǵyp, kilt toqtady.

Appaqov mashınadan túsip aıqaı saldy:

— Túsińder, kelip qaldyq!

Toqpaqov pen Soqpaqov mashınadan shyqty. Soqpaqov mashınanyń kapotyn qaqty.

— Ne bop qaldy, Boz jorǵa?

Kapot yrǵyp ashylyp ketti de mashına eki ıininen dem alǵandaı «ýf! ýf!» degen daýys shyqty. Bý burq-burq etti.

Appaqov bagajnıkti ashyp, maıysyp qalǵan qara shelekti alyp Soqpaqovqa usyndy.

— Má, júgirip baryp bulaqtan sý ákel.

— Nege ylǵı meni jumsaısyń?! Men sý tasýǵa jaldanǵan joqpyn. Má, Toqpaqov, sen bar! — dep ol shelekti Toqpaqovqa ustatty.

Toqpaqov. Óziń bar. Seniń sý tasyǵanyńnyń ózi ádemi.

Soqpaqov. Joq, seniń jazǵanyńda, sý kóp, sýdy sen tasy.

— Joq sen barasyń.

— Joq sen barasyń.

— Joq óziń bar.

— Óziń bar.

Appaqov bulardyń qolynan shelekti alyp sýdy ózi ákeledi. Shelektegi sýdy radıatorǵa shashqanda bý bulardyń úsheýin de kómip ketedi. Motor únimen aralasyp mashınanyń yńyranyp raqattanǵan daýsy estiledi.

* * *

Mashına uzap barady. Shyrqalǵan án. Endi úsheýi tatýlasyp, operettanyń manaǵy áýenin qosylyp aıtyp keledi. Birte-birte ánge motor gúrili aralasady. Ol birde gúr-gúr etip arqyrap, birde tipti baıaýlap ketedi. Jigitter ánniń aıaǵyn kótergen kezde motor da shyńyldap baryp toqtady. Úsheýi túse qaldy.

Kapot ashyldy. Úsheýi úsh jaqtan motorǵa úńildi.

— Ne de bolsa karbúratordan boldy, — dedi Toqpaqov.

— Jo-joq. Osy kondensatordyń bálesi, — dep qarsylasty Soqpaqov.

— Joq, karbúrator.

— Joq, kondensator.

Motordyń ár jerin shuqylap qaraǵan Appaqov ún - túnsiz pıdjagyn sheship, mashınanyń astyna kire beredi.

Mashınanyń astynda Appaqov.

Al joǵaryda Toqpaqov pen Soqpaqov áli talasyp tur.

— Karbúrator.

— Joq, kondensator.

— Qaıdaǵy kondensator. Osy tipti dınamıkten boldy.

— Mássaǵan, dınamıktiń motorǵa qandaı qatysy bar.

— Áı, men bilem be, sen bilesiń be. Ózińniń pravoń qaıda? Kórsetshi, káni?

— Ony qaıtesiń?

— Qaltańda ma? Kórsetshi, káni.

Bular joǵaryda kerisip jatqanda bet-aýzy maı-maı bolyp Appaqov mashınanyń astynda jatyr. Qara terge túsken. Ernin jalan qoıady. Analarǵa aıqaılaıdy.

— Áı, áı, sý ákelińdershi. Sý, sý deımin. Qatalap baram.

Anaý ekeýi muny estimeıdi. Appaqov Toqpaqovty tobyqtan teýip jiberedi. Toqpaqov yrshyp túsip:

— Ne, ne bop qaldy?

— Sý. Sý ákel, qatalap baram, — degen daýys estiledi mashınanyń astynan.

* * *

Toqpaqov pen Soqpaqov jol shetindegi «Salqyn sýsyndar» degen býdkaǵa keldi. Bulańdaǵan ásem kelinshek, zerigip tursa kerek, kúlimdep qarsy aldy.

— Káne, ne qalaısyzdar, jas jigitter?

Soqpaqov. Bizge sýsyn kerek edi.

Kelinshek. Konák bar. Sharap bar. Aq bar.

Toqpaqov. Joq, joq. Kádimgi gazdy sý bar ma?

Kelinshek. Jas jigitter sý ishe me eken?

Soqpaqov. Bizge sý kerek. Joldasymyz qatalap barady.

Kelinshek. Eger nazsyz shóldeseńizder mynanyń ózi durys. (Aq araqty nusqaıdy.) Konák shól qandyrmaıdy.

Toqpaqov. Bizge sý kerek. Tym bolmasa lımonad joq pa?

Kelinshek. Bar bolsa aıap tur deısiz be.

Aqyn men ánshi bir-birine qarady.

Soqpaqov sál ǵana basyn ızep, ısharat bildiredi.

Toqpaqov ádemi búlkildep qyrly stakannan simirip tur.

Mashınanyń astynda maı-maı bolyp qara terge túsip, alqynyp Appaqov kiltpen gaıkany burap jatyr.

Soqpaqov qylq-qylq etkizip qyrly stakannan simirip tur.

Shala býryldanyp alǵan Toqpaqov óńeshin sozyn kelinshekke qyryndady.

— Sizdiń esimińiz kim, qurbym?

— Nurjamal.

Toqpaqov moınyn sozyp ándetip:

«Súıgen sáýlem Nurjamal,

Kútem senen bir habar.

Ýaqyt ótip barady,

Áli úılenbeı júrmin men...»

Soqpaqov stakandaǵyny taýysyp judyryǵyn ıiskedi. Eligip ketken Toqpaqovty búıirden nuqyp qaldy.

— Ana sorly datalap óletin boldy ǵoı.

— A? Oǵan sýdy qaıdan taptyq?

Ekeýi aqyryn bir-birine qaraıdy. Kózderi shynyda qalǵan araqqa tústi.

* * *

Toqpaqov pen Soqpaqov mashınanyń astynda yrsyldap jatqan Appaqovtyń qasyna keldi. Mashınanyń astynan Appaqovtyń basy kórinedi. Sýdan shyqqan balyqtaı aýzyn ashqan. Soqpaqov qolyna stakandy ustata saldy.

Appaqov shyntaqtap jatyp biraz jutyp jiberdi de, shashalyp toqtady. Kózi jypylyq -jypylyq etedi. Ań - tań. Anaý ekeýinde ún joq.

— Báribir endi ketip qaldy, — dep Appaqov qalǵanyn da qylǵyp saldy. — Zakýska.

Toqpaqov onyń ashylǵan aýzyna konfet tyǵyp jiberdi. Appaqov shasha túsip, júregi aınyp túkirip tastady.

Appaqov shúberekpen qolynyń maıyn súrtip jatyr. Ústi-basyn biraz bylǵap alǵan. Anaý ekeýine qaraıdy.

— Al, endi maǵan rúlde otyrýǵa bolmaıdy. Mashınany qaısyń aıdaısyń? — Analar úndemeıdi, — Toqpaqov, sen otyr rúlge.

Oǵan kiltti usynady.

Toqpaqov. Meniń pravom joq edi.

Appaqov. Pravoń qaıda?

Toqpaqov. Qaıda bolýshy edi. Avtoınspeksıada jatyr.

Appaqov. Avtoınspeksıada?

Toqpaqov. Anada ájeptáýir narýshenıe jasap edim. Sodan keıin qaıta tapsyrýǵa jibergen. Jaqsylap turyp quladym.

Appaqov kiltti Soqpaqovqa usyndy.

Soqpaqov sheginshekteı berdi.

— Seniń de pravoń joq pa?

— Óziń bilmeısiń be. O da sonda. GAI - de ǵoı.

— Endi qaıttik, — dep Appaqov daǵdaryp qaldy. — Mendegi bary da mynaý ǵana edi. — Qaltasynan eskertý talonyn alady.

— Seniń pravońdy qaıtyp bergen joq pa edi? — dep surady Soqpaqov.

— Joq, erteń barýym kerek.

Úsheýi daǵdaryp tur. Kenet keremet oı tapqandaı Toqpaqov sóılep ketti:

— Saspańdar, jigitter. Úsheý ara jarty pravo — munyń ózi de az dúnıe emes. Biz qazir kolhozǵa soǵamyz ǵoı. Sodan sál kidirip shyǵaıyń, keshke deıin aıyǵyp ketesiń. Tek narýshenıe jasamasań boldy — • mılısıa toqtatpaıdy. Ol jaǵyn men bilem.

Úsheýi mashınaǵa mindi.

* * *

Taý betkeıiniń ásem tabıǵaty. Keń kósilgen asfált jol. Eki qaptalda jasyl baqqa kómilgen shaǵyn selo qalyp jatyr. Jol ústinde qaıshy alysqan mashınalar. Solardyń arasynda tompańdap bizdiń aqshyl «Volga» da ketip barady.

Jol ústinde azǵana adam avtobýs tosyp. tur. Avtobýs keshikken be qalaı. Top ishinen óte jarasymdy ásem kıingen suńǵaq boıly sulý jigit asa sabyrsyzdanyn saǵatyna qaraı beredi. Onyń jas shamasyn dál aıtý qıyn. Óńinde ájim joq. Jıyrma beste me, otyzda ma, tipti otyz bes shamasynda bolsa da ózi bilsin. Qımylynda, kisimen sóılesýinde birtúrli artısik elgezek bıazylyq bar. Tuńǵysh kórgen adamnyń ózin eski tanysyndaı ishke tartyp alady.

Osy jigit shydamsyzdanyp saǵatyna qaraı turǵan. Alystan tóbesine qalqan kótergen «Volgany» kórip tańyrqap qaldy da, kenet myrs etip, qol kóterdi. Tusynan ótip bara jatqan mashınanyń tóbesinde qalqıǵan afıshaǵa da kóz salyp úlgerdi. «Volga» biraz ozyp baryp toqtady. Jigit solaı qaraı júgirdi.

Mashınanyń ishindegi úsh dos taǵy da daýlasyp qaldy.

Toqpaqov. Sen nege toqtadyń?

Appaqov. Qol kóterdi ǵoı.

Toqpaqov. Qol kóterse she. Ózimiz avtoınspeksıadan záremiz qalmaı kele jatqanda.

Soqpaqov. Sony aıtam - aý. Aıdaladaǵy bireý úshin.

Appaqov. Adam gýmannyı bolý kerek.

Soqpaqov. Avtoınspeksıa kórseter saǵan gýmanızmdi. Odan da tezirek aman jetýdi oılasaıshy.

Toqpaqov. Qaıdaǵy bir ońbaǵan stıli úshin...

Appaqov. Kisini bilmeı jatyp jamandaýǵa bolmaıdy. Múmkin ol jaqsy adam shyǵar.

Osy kezde álgi jaqsy adam júgirip kelip, mashınanyń artqy esigin ashty. Ruqsat suramastan Toqpaqovtyń qasyna otyra ketti.

— Joly bolar jigittiń... degen osy - ay. Túh, tipti zerigip tur edim. Iá, aman saý barsyzdar ǵoı. (Appaqovqa) endi toqtama.

Mashına aqyryn qozǵala berdi.

— Al, káne, qarap otyrǵansha tanysa otyralyq. Baıqaımyn óner adamdary sıaqtysy. Túbi aǵaıyn bolyp júrmelik.

Soqpaqov. Mynaý otyrǵan aqyn Toqpaqov.

Jigit. A? A - a... Estýim bar. Bilemin. Men poezıany jaqsy kórem.

Soqpaqov. Rúlde otyrǵan ataqty kompozıtor Appaqov.

Jigit. Bilemin, bilemin. Búkil respýblıka jastary Appaqovtyń ánin shyrqaǵanda... Nege bilmeıin. Qolyńdy ákel, dostym, qolyńdy. Men seniń talantyńa tabynýshymyn.

Jigit Appaqovtyń oń qolyn barankadan julyp alyp, qos qoldap qatty silkedi. Mashına bultalaqtap, kúvetke túsip kete jazdap áreń qalady. Jigittiń qoly sıgnalǵa tıip, biraz ańyratyp ta alady...

Appaqov. Raqmet, raqmet. Tek kúvetke qulata kórmeńiz.

Jigit. Sizben kezdeskenime baqyttymyn. Álgi qalaı edi. (Ándetip). Kútesiń be, Marjan -aý, kútpeısiń be?

Moskvadan juldyz ap kelgen kúni, Marjan - aı.

Tamasha. Tamasha.

Appaqov. Iá, tamasha. Bul Esbaevtyń áni.

Jigit. A? A, sizdiki de bilem.

Toqpaqov. Al saırap otyrǵan qara tory jigit, talantty ánshi Soqpaqov.

Jigit. Kim dedińiz?

Toqpaqov. Soqpaqov.

Jigit. A, bilem bilem. Ánge janym qumar. Artıser qaýymyn jaqsy kórem.

Soqpaqov. Biz barlyq qasıetimizdi aıtyp boldyq. Endi ózińizdi de tanystyra ketińiz.

Jigit. A? Meni tanymaı kele jatyr ekensińder ǵoı. Men Sársen Beısenov qoı.

Appaqov pen Soqpaqov bir-birine qaraıdy. Biraq ekeýi de bilmeıtin sıaqty.

Jigit. Oıda joqta tórteýimizdiń basymyz qosylyp, tipti ǵajap boldy-aý.

Appaqov. Men sizge aıtýǵa umytyp ketippin. Biz qazir ońǵa burylamyz. Joldan kolhozǵa soǵamyz.

Sársen. Ómirdi zerttep júr ekensizder ǵoı. Tvorchestvolyq kezdesý. Durys, durys... Onda qansha kidiresizder.

Toqpaqov. Bir-eki saǵat.

Sársen. Bir-eki saǵat deısiń be? Jaraıdy sizderge bir-eki saǵatymdy qınaıyn. Búgin sáti túsip, basymyz qosylyp qalǵan eken. Tek eki saǵattan artyqqa uzatyp almańyzdar.

Taý bekteri. Bir tóbeniń basynda etektegi jolǵa úńilip bir jas jigit qaraýyl qarap tur. Ol tóbesinde qalǵany qaqıǵan bizdiń «Volgany» kórdi. Sál úńile qarady da qolyndaǵy kishkene jalaýyn kóterip, bulǵap belgi berdi. Endi odan bir-eki shaqyrymdaı arǵy alys tóbeniń basynan taǵy bir adamnyń beınesi kerindi. Ol da ananyń bergen belgisin qaıtalap, ári qaraı habar berdi.

* * *

Aqshyl «Volga» yrsyldap ıreleńdegen taý jolymen kóterilip keledi. Yldıda syldyrap taý ózeni aǵyp jatyr.

* * *

Taý baýraıyndaǵy kolhoz ortalyǵy. Bir sheti oıdan bókterge órmelegen alma baǵy. Appaq gúl. Kózdiń jaýyn alady. Baq ishinde jumys istep júrgen jastar. Qyzdar. Jigitter. Olardyń salǵan áni estiledi.

Bularǵa qaraı bir qyz bala júgirip keledi. Alystan aıqaı saldy:

— Kele jatyr. Kele jatyr!

Endi «Kele jatyr!» degen habardy baq ishindegi bir-birine jalǵastyra habarlap, jınala bastady.

Mashına kolhoz selo kóshesimen kele jatyr. Munda áli tas tóselgen joldar joq. Selo ózi taý baýraıynda — oıy - qyry, yldı - ári kóp. Bir kezde tikteý órge kep tirelgende «Boz jorǵa» qatty qınaldy. Órge qaraı tarta almaı qoıdy.

Úsh jigit mashınadan tústi. Toqpaqov pen Soqpaqov bar kúshin salyp, shirenip mashınany ıteredi. Sársen olardan sál shetteý shyǵyp, qolyn sermen komanda berip tur.

— Raz, dva vzálıs! Ryvkom! Raz, dva vzálıs! Eshe, eshe vzálıs! — dep baryn salyp aıanbaı-aq aıqaılaıdy baıǵus.

Balalardyń da júrmeıtin jeri bar ma. Bular azapqa túsip jatqanda ár qoradan júgirip shyǵyp olar da jınala bastady. Qur qyzyqtap qarap turmaı Sársenniń komandasymen mashınany ıteristi. Shybyn sıaqty úımelep mashınany qorshap alǵan. Aqyry solardyń kómegimen «Boz jorǵa» da órge qaraı jyljı berdi.

* * *

Kolhoz ortalyǵynyń sheti — úlken alma baǵyna jalǵasqan. Ájeptáýir úlken alań bar. Alań shetinde jastar kafesi. Osy araǵa jastar jan-jaqtan aǵylyp kep quıylyp jatyr. Shoǵyrlanyp alańǵa jınalady. Ortalarynda kórkemóner úıirmesiniń jetekshisi. Ol ózi sasyp júr.

— Káne, káne, tez tura qalyńdar.

— Olar áli kelgen joq qoı.

— Ashyq dalada qalaı aıtamyz.

— Akýstıka joq qoı.

— Klýb bitpeı jatsa men qaıteıin, — dep ashýlandy jetekshi. — Tez, tez, tura qalyńdar.

Ol jurtty qatarǵa qoıyp biraz áýrelendi.

— Nege asyǵasyz. Kelgesin - aq aıtpaımyz ba?

— Súrprız. Súrprız jasaımyz biz olarǵa, — dedi jetekshi. — Álgi Balzıa qaıda, Balzıa?

— Balzıa joq.

— Bar, shadyr, tez jetsin! — dedi jetekshi bir jigit jumsap.

— Onyń úıi ana shette, men baryp kelgenshe... — dep ol til ala qoımady.

— Qap. Barlyq isti búldirgenin qarashy. Endi qaıttik?.. Raıhan, endeshe sen bastaısyń.

— Men buryn jalǵyz bastap kórgen joq edim.

— Eshteńe etpeıdi, aıtasyń.

Osy alas-qapasta hor aıtatyn jigitter men qyzdar ájeptáýir sap túzep qaldy. Ekinshi -úshinshi qatarda turatyndary júgirip baryp, alma salatyn jáshikterdi ákep aıaqtarynyń astyna qoıyp jatyr.

— Kelip qaldy, kelip qaldy! — dep bir kishkene bala zyrqyrap júgirip keledi.

Jetekshi qulashyn sermep:

— Tynyshtalyńdar! Daıyndalyńdar! — dep aıqaılady.

* * *

Jetekshiniń ámirimen tynyshtalǵan jurt kenet kúlip jiberdi. Jetekshi:

— Tynyshtalyńdar! — dep qaıta aıqaılap edi, hordaǵylar odan beter kúldi.

Hor jınalǵan alańnyń aldyndaǵy yldıdan yrǵalyp «Boz jorǵa» shyǵyp keledi. Mashınany jabyla ıtergen kóp bala shý-shý etedi. Olar qonaqtarǵa qurmet kórsetip, olardy mashınanyń ishine otyrǵyzyp, motory minip qalǵan «Boz jorǵany» ózderi ıterip keledi.

Eki-úsh qaıtara aıqaılap jetekshi ánshilerin aqyry tártipke keltirdi. Osy kezde balalar da «Volgany» syrǵytyp hordyń aldyna kóldeneń ákep qoıdy. Saý etip tórt jigit túse qaldy. Sol-aq eken jetekshi qolyn sermep hordy bastap jiberdi. Qonaqtar tańyrqap tur. Bul Appaqovtyń áni. Sózi Toqpaqovtiki edi. «Al, qalaı» degendeı ol Appaqovty búıirden bir túrtip qoıdy. Jetekshi janyn salyp qolyn julqyna sermeıdi. Jel keýlegen pıdjagynyń etegi dalıyp ketken.

Án salyp turǵan qyz ben jigitter, urlanyp, qonaqtarǵa qaraıdy.

Hor aıaqtalǵanda Sársen:

— Bravo, bravo! Tamasha! — dep qol shapalaqtaıdy. Tebirenip ketken jetekshi qonaqtardyń qasyna keledi. Sózin kimge qarata aıtýdy bilmeı, aqyry Sársenge toqtaldy.

— Ǵafý etińizder. Klýbymyz bitpeı jatyr. Sizderge synataıyq dep... Akýstıka jaǵy árıne nashar...

— Ony biz esepke alyp turmyz. Degenmen jaqsy - jaqsy. Men sizdi quttyqtaımyn. — Sársen jetekshiniń qolyn qysty.

— Al, endi kafege kirip sizben váls bılesek qaıtedi.

— Óte durys. Qalaı, jigitter, kiremiz ǵoı.

Tańyrqap qalǵan ana úsheýi amalsyz bas ızedi.

* * *

Kolhozdyń kóshesin boılap, bir boıjetken júgirip keledi. Súıek bitimi óte sulý. Jaqyndaǵanda qarasań bet ajary da asa kórikti eken qurǵyrdyń. Bul shamasy manaǵy jetekshi joǵaltqan Balzıa bolý kerek.

* * *

Kafeniń ishi. Bir top jastar shaǵyn dombyra orkestrine qosylyp án salyp tur. Ózgeleri dóńgelep váls bılep júr. Toqpaqov, Soqpaqov, Sársen úsheýi bıge aralasqan. Ústi-basyn maılan alǵan soń ózinen-ózi yńǵaısyzdanyp bir buryshta tasalanyp Appaqov tur. Ol kózi jaýtańdap bılegenderge qyzyǵa qaraıdy.

Esik jaqta qoldaryna kishkene kitap ustaǵan eki qyz kelgen qonaqtarǵa jaýtańdap qaraı beredi. Qastarynan ótip bara jatqan bir jigitti toqtatyp:

— Osylardyń ishinde Toqpaqov qaısysy? Tanısyń ba?

— Qaı Toqpaqov?

— Aqyn she? Osy váls óleńin jazǵan.

— Aqyn ba? Aqyn bolsa dál ana jigit, — ol bılep júrgen Sársendi korsetti.

Qyzdyń bireýi dóńgelenip tusyna kelip qalǵan Sársennen:

— Aǵaı, bir mınýtke ǵafý etińizshi, — dep ótindi.

— Pardon. — Sársen partner bosanyp shetke shyqty.

— Aǵaı, sizden avtograf alaıyn dep edik. Mynaǵan bir-eki aýyz sóz jazyp berińizshi.

— Bul ne?

— Sizdiń óleńderińiz edi.

— A - a, avtograf pa?.. Raqym etińiz. — Sársen qyzdyń qolyndaǵy kitapty alyp býfettiń stoıkasyna keledi. — Kimge dep jazaıyn?

— Ýásılaǵa deńiz.

Sársen avtografty jazyp qyzdyń qolyna ustatty.

— Saǵan da jazaıyn ba? Esimiń kim?

Ekinshi qyzdyń qolyndaǵy kitapty alyp súıkeı beredi. Birinshi qyz jazýǵa úńilip tańyrqap qalǵan.

— Aǵaı, siz Beısenov dep qol qoıypsyz ǵoı.

— A? A - a, Toqpaqov meniń psevdonımim ǵoı.

Osy kezde manaǵy júgirip kele jatqan Balzıa da jetti. Esik jaqta turǵan Appaqovtyń kózi soǵan tústi. Qyz shynynda da keremet sulý eken, kompozıtor baıǵus odan kózin ala almaı qaldy. Appaqovtyń eki ezýi eki qulaǵyna qaraı yrjıyp, kúlimsireı me, álde kemseńdeı me aıyrý qıyn, pe de bolsa qıyn halge túsken. Balzıa da esik aldynda, bıleýshilerdi basa kóktep kire almaı, irkilip qalyp edi.

Appaqovtyń qasyna Soqpaqov keldi.

— Sen nemenege eltip qaldyń?

— Áne, anań qarashy...

— O ne?

— Ana qyzdy aıtam. Sulý ǵoı keremet. Jáne óńinde bir ǵajap nur bar.

Endi Soqpaqov ta tańyrqap qalǵan.

— Án ǵoı mynaý, áp deımin.

— Ne deısiń?

— Án deımin. Tal boıyn án men jyrdan quıǵan deımin. Men úshin jaralǵan jan eken. Qazir baryp tanysaıyn.

— Kóketaı, ánshige qyz tabylady ǵoı. Sen tura turshy. Men tanysaıyn dep edim.

— Endeshe neǵyp tursyń?

Appaqov qansha qysylsa da tanysýǵa bel baılap qyzǵa qaraı júrdi. Biraq qyz muny kórgen joq. Bıleýshilerdiń arasymen júre berdi. Zaldy sholyp kózimen bireýdi izdep keledi. Appaqov onyń sońynan erýge bata almaı irkilip turyp qaldy.

— Kompozıtor Appaqov qaısy? Kórsetshi, — dep surady Balzıa bir jigitten.

— Appaqov deısiń be? Qazir... qazir... Áne, anaý kórkem jigit sol, — dep ol jigit te váls qaıtadan dóńgelenip júrgen Sársendi nusqady.

Osy kezde bı bitip qaldy. Balzıa Sársenniń qasyna keldi.

— Sálemetsiz ba, aǵaı.

Sársen jalt qarap qyzdyń qolyn qushyrlana qysty.

— Sálemetsiz ba, qaryndas.

Balzıa batyldanyp-aq kelse de qysylyp qaldy.

— Aǵaı, siz ǵafý etińizshi. Meniń sizben sóıleskim kelip edi.

— Raqym etińiz. Qulaǵym sizde.

— Syrtqa shyǵyp sóılessek...

— Tipten jaqsy. Júrińiz.

* * *

Sársen men Balzıa baqtyń ishimen aıańdap ketip barady. Syrtqa Appaqov shyǵyp olardyń izine qarap telmirip tur. Qasyna Toqpaqov keldi.

— Jurttyń bári seni qolpashtap jatsa... sen neǵyp tursyń moınyńa sý ketip.

— Áne, alyp ketti anaý... — Appaqov qatarlasyp ketip bara jatqan Sársen men Balzıany nusqaıdy. — Ózi bir naǵyz alaaıaq eken, sýmańdaǵan.

Toqpaqov keketip:

— «Kisini bilmeı jatyp jamandaýǵa bolmaıdy. Múmkin ol jaqsy adam shyǵar». Solaı demep pe eń?

— Aı, qoıshy sen de. Kisi órtenip turǵanda.

— Órtenseń sý sebeıin. Nesine sonsha eltip tursyn. Qalyń qyzdyń ortasynda júzip júrip. O nesi - aı. Tabylar taǵy bireýi.

— Joq, ana qyz bólek qyz. Sen ony kórmeı qaldyń ǵoı, ah, kórmeı qaldyń ǵoı.

Sársen men Balzıa baqtyń ishinde kele jatyr.

Balzıa áli de qysylyp aptyǵyp sóıleıdi.

— Aǵaı, men sizdiń ánderińizdi óte jaqsy kórem. Sizdiń ánderińiz júrekke sondaı jaıly tıedi... Tyńdaǵanda kisi bir túrli... tebirenip ketedi.

— Mýzykany túsiný — oıǵa jáne janǵa baılanysty. Ol tamasha qasıet. Tamasha qasıet, Balzıash! Sol úshin qolyńnan súıip qoıaıyn. Balzıanyń tartynshaqtaǵanyna qaramastan qolynan súıedi.

— Men sizdiń ánderińizdi oryndaýshy edim... Osynda krýjokta.

— Mine ǵajap. Ekeýmiz tipti jaqyn bop shyqtyq qoı. Ánimdi siz aıtsańyz, men ne degen baqytty janmyn, Balzıash!..

— Men sizdiń ózińizge synatqym kelip edi. Túsinip, durys aıtam ba eken...

— Raqym etińiz.

— Qysylyp ta turmyn...

— Qysylmańyz, Balzıash. Tıtteı de qysylmańyz, men ózim bylaı qarapaıym adammyn.

Balzıa qysylyp án bastaıdy. Sálden keıin boıyn bılep alyp erkin shyrqaıdy. Mýzykanyń oqytýshylary ıin túsirip, ajaryn qashyrmaǵan saf taza ásem daýys. Júrekti qytyqtaıtyn erekshe bir tembri bar. Tyńdaǵan saıyn kisi qunyǵa túsedi. Sárseni túskir de eltip qalypty.

Appaqov pen Toqpaqov ta bulardyń izimen kele jatqan. Án shyrqalǵanda selt etip tura qaldy. Appaqov eleń etip, bir saýsaǵyn shoshaıtyp, aýzyn ashyp, tyrp etpesten tur. Sálden keıin óńi qashyp, eljireı bastady. İshteı qosylyp, aýzyn qybyrlatady. Toqpaqov qabaǵyn túıip sazarǵan kúıi uıyp qalǵan.

— Konservatorıaǵa! Konservatorıaǵa túsirý kerek! — dedi Appaqov, — ah, daýsy netken keremet. Bul ándi dál osylaı shyrqaıdy ǵoı dep men oılaǵan joq edim. Ǵajap, ǵajap qoı.

Kenet kózi Sársen men Balzıaǵa túsedi. Ol ekeýi án sezimine berilip bir-birin lebimen sharpyǵandaı. Balzıa Sársenge qarap bar yqylasymen eminip aıtyp tur. Appaqov kúıip ketti.

— Anaý anaǵan bar syryn meniń ánimmen aıtyp tur ǵoı. Meniń muńymdy basqa bireýge aqtaryp tur ǵoı. Qap!

— Joq, ol barlyǵyn meniń sózimmen, meniń óleńimmen aıtyp tur. Joq, joq, men baryp ózim tanysam. Aqyn janyn óıtip qorlamasyn! — dep Toqpaqov umtyla berdi.

Appaqov onyń jeńinen ustaı aldy.

— Tura turshy, kóketaı. Seniń áıeliń bar ǵoı. Men baryp tanysaıyn. — Umtyla túsip, — Tek ústerine barǵanym yńǵaısyz bolmasa, — dep irkilip qaldy.

— Sen barmasań men baram. Ondaı qyzdy ana alaıaqtyń qolyna berip qoıý. Jo - oq, dostym...

— Joq - joq... ózim baraıyn.

Án aıaqtaldy. Emeshesi quryp turǵan Sársen «Bravo, bravo!» dep qol soǵyp, taǵy da ıilip qyzdyń qolynan súıdi. Balzıa berilip aıtqan ánniń áserimen tolqyp tur. Onyń ústine «kompozıtordyń» maqtaýy da júregin loblyta túsedi.

— Qalaı, sizge unady ma? — dep surady sálden keıin.

Osy kezde bulardyń qasyna Appaqov kelip qalǵan.

Sársenniń ornyna sol jaýap qatty.

— Jaqsy. Oryndaýyńyz tipti erekshe der edim men.

Qany jaýap Balzıany tańyrqatyp tastady.

— Bul án sizge de unaı ma? — dedi qyz boıyn bılep.

— Ánniń ózi maǵan onsha unamaıdy. Sońǵy kezde bul ándi tipti jek kórip ketkenmin. Erterekte jazylǵanǵa ma...

Balzıa qysylyp Beısenovqa kóz tastap qoıdy.

— Sizge unamaǵany qyzyq eken. Onyń esesine jurttyń bárine unaıdy bul án.

— Keıde jurt shyn jaqsy ándi ajyrata almaıdy. Bul án tym táttileý bolatyn. Jáne yrǵaǵynan da biraz kemshilikterdi baıqadym. Árıne bul naǵyz kemeline jetken, oıly kompozıtordyń týyndysy emes. Bul ózi tereńnen jaryp shyqpaǵan, ońaı maqtalynǵan án edi...

Appaqov ándi synaǵan saıyn Balzıa «avtorǵa» (Beısenovke) yńǵaısyz tıgenin sezip, jaltaqtap qysyla berdi. Aıaq astynan tap bolǵan «synshyǵa» da yzasy keldi.

— Sizdiń mýzykany qanshalyqty tereń túsinetinińizdi men bilmeımin. Biraq ekeýmizdiń talǵamymyz eki basqa eken. Ómiri qosylmas.

Buryn da júrek jutpaǵan Appaqov endi, tipti, qysylyp qaldy. Qyzdyń betine týra qaraı almaı, tómen qarap qıpaqtap sóıledi.

— Siz ǵafý etińiz. Talǵam jóninde talaspaıdy deıdi ǵoı. Árıne. Biraq búgingi sizdiń oryndaýyńyz — bul ánniń áli de ashylmaǵan syry baryn ańǵartty. Sondaı saf taza balaýsa daýys... Balaýsa sezim. Árıne siz...

Appaqov sózin bastaı bergende-aq Balzıa «avtordy» yńǵaısyz jaǵdaıdan qutqarmaq bolyp, ym qaǵyp Beısenovti ertip ketken. Appaqov basyn kóterip alǵanda aldynda eshkim joq. Qasyna júgirip Toqpaqov keldi.

— Iá, sóılestiń be?

— Sóılestim.

— Ne dedi?

— Ekeýmizdiń talǵamymyz úılespeıdi dedi.

— Endeshe qıyn bolǵan eken. Kisiniń talǵamy kelispese... joq-joq, bolmaıdy. Qıyn bolǵan. Ózderi qaıda ketti?

— Tipti kórmeı qaldym.

— Talǵamdaryń kelispese... shynynda da eshnárse shyqpaıdy. Mundaıda aqyn tili kerek. Endeshe ózim sóıleseıin.

— Jo-joq, kóketaı, tura turshy. Seniń áıeliń bar ǵoı. Ózim taǵy da... Múmkin...

* * *

Yldıda syńǵyrlap aqqan taý ózeniniń jıeginde Balzıa men Sársen. Álgi naǵyz bir joq jerde kep kıligip, mazasyn alǵan keleńsiz jigitten qutylyp, Balzıa «súıikti kompozıtoryna» óz oryndaýyn synatyp tur.

— Myna bir yrǵaqty qalaı aıtqanym durys bolar eken. Men ony qazir bylaı aıtyp júrmin, — dep áýenin jaıymen yńyldap bastap, aqyryn kóterip naqyshtap áketti.

Balzıa ándetkende Sársen qolyn syzylta yrǵap demep turǵan. Biraq qurǵaq dırıjerlyqty qomsynyp álsin-álsin mýzykalyq termınmen jón siltep qoıady.

— Kreshendo! — Balzıa daýsyn ekpindete túsedi. Pıanıssımo! — Balzıa daýsyn baıaýlatady.

Balzıa ábden shatasyp toqtap qalady.

— Aǵaı, men tipti túsinbeı qaldym.

— A - a, túsinbeı qaldyń ba. Ýaqasy joq, oqasy joq, qysylma. Konservatorıaǵa túsý kerek. Sonda bárin túsinesiń.

— Árıne meniń mýzykalyq saýatym kúshti emes. Biraq bul yrǵaq negizinen pıano sıaqty. Al, adajıo... kontrapýnkt... onyń tipti bul araǵa qandaı qatysy bar?

— A - a... Ǵafý et, Balzıash. Sizdi kórgen soń meniń tipti basym aınalyp ketipti. Keshir, Balzıash, óner adamy bultalaqty bilmeıdi — tótesin aıtady. Siz meniń armanym. Ómir boıy ańsaǵanym...

— Múmkin myna yrǵaqty durys dersiz, — Balzıa qaıta ándetedi. Bul qyzdyń amalsyzdan tapqan tásili bolý kerek.

Beısenovtyń yqlasy ánde emes qyzda, shyn tebirenip, eligip jylap arbaǵan torǵaıdaı sulý qyzdy ishine tartyp barady.

* * *

Appaqov pen Toqpaqov Balzıanyń ásem daýsyn qýalap, izge túsken tazydaı moıyndaryn sozyp, baqtyń ishimen kele jatyr.

Ekeýi dóńeske shyǵa bergende yldıda syldyrlap aqqan bulaqtyń túbinde súıisip turǵan Balzıa men Sársendi kórdi.

— Óltirdi! — dep Toqpaqov Appaqovty nyqtap qoıyp qaldy.

— Óltirdi, — dep qostady ol da.

— Baýyzdap ketti. Ittiń balasy!

— Baýyzdap ketti.

— Júr! — dep Toqpaqov Appaqovty keıin qaraı ıyǵynan súırep ala jóneldi.

* * *

Kafe. Zalda jastar áli bılep júr. Keıbireýleri býfetten sýsyn iship tur. Býfettiń stoıkasyna Appaqov pen Toqpaqov keldi. Túrleri órt sóndirgendeı.

— Shampanskıı ákelińiz, — dedi Toqpaqov.

— Shampanskıı ákelińiz, — dep qostady Appaqov. Eki stakan qabat kóterilip, uzyn óńesh ıen qysqa óńesh búlk etedi. Qysqa óńesh oılaǵandaı kidirip qaldy. Áldene esine túskendeı Appaqov ortaıǵan stakandy aýzynan ala berip edi, kenet «Báribir endi ketip daldy» dep, qalǵanyn da ysyryp jiberdi. Stakandy stoıkaǵa qoıdy.

* * *

Appaqov pen Toqpaqov mashınanyń qasynda.

— Ǵafý et, seni umytyp ketippin ǵoı, «Boz jorǵa», — dep mashınasyn kapottan qaǵyp qoıdy. — Osy biz ketsek qaıtedi endi.

— Iá, endi kidiretin eshnárse qalǵan joq. Álgi Soqpqov soqqan qaıda júr, — dep Toqpaqov sıgnal berdi.

Appaqov rúlge otyra berip, Toqpaqovqa burylady. Óńeshin shertedi.

— Taǵy da jiberip aldyq qoı. Endi qaıttik? Toqpaqov sál oılanyp qaldy:

— A? Saspa. Men bir buralqy joldy bilem. Onda avtoınspeksıanyń ısi de joq.

Júgirip Soqpaqov keledi. Toqpaqov ony mashınaǵa súńgitip jiberedi.

— Al, bas.

— Oıbaı-aý, bizdiń taǵy bir jigitimiz bar emes pe edi?

— Qalsyn ol alaıaq.

— Jo-joq, ony qaldyrýǵa bolmaıdy, — dep Appaqov baj ete tústi. — Oıbaı-aý, qasqyrdy qoıdyń qasyna tastap ketip. Jo-joq.

Toqpaqov oılanyp qaldy.

— Ras aıtasyń. Ol ıtti ala ketemiz.

Mashınanyń qasyna kórkemóner úıirmesiniń jetekshisi júgirip keldi.

— Ǵafý etińizder. Sizder júrgeli jatyrsyzdar ma? Álgi bizdiń kompozıtorymyz Appaqov joldas qaıda ketip qaldy?

— Appaqov mine otyr, — dedi Toqpaqov.

— A? Siz be edińiz? Otaǵasy, tipti ǵafý etińiz, — dedi sasyp qalǵan jetekshi. — Sizder bes mınýtke ruqsat etseńizder. Jastardyń sizge aıtatyn bir qolqasy bar edi. Sony tyńdap...

Bular mashınadan qaıta tústi. Osy kezde jastar da jınalyp qalǵan eken. Jetekshi daýystap:

— Joldastar! Joldastar! Kelgen qadirli qonaqtarmen tanystyrýǵa ruqsat etińizder.

Bul kezde Beısenov pen Balzıa da júgirip kelip topqa qosylady. Jastar entelep, qonaqtardy kórýge tyrysady. Ańǵarympaz bireýleri júgirip baryp jáshik ákelip, qonaqtardyń aıaǵynyń astyna qoıdy. Jetekshi sóıledi:

— Myna kisi Soqpaqov. Ataqty ánshi. — Jurt qol shapalaqtaıdy.

— Myna joldas ózderińiz biletin aqyn Toqpaqov.

Jastar qol shapalaqtaıdy.

— Al, myna kisi — ózimizdiń súıikti kompozıtorymyz Appaqov.

Jurt dý qol shapalaqtaıdy. Balzıa ań-tań.

— Joldastar, biz búgin ózimizdiń súıikti talanttarymyzben kezdesip otyrmyz. Keshke bul kisilerdiń spektáklge baramyz. Biraq bir tilegimizdi osy jerde aıtqymyz keledi. Appaqov joldastan ótinishimiz bar. Siz bizge arnap «Taý baǵbandarynyń» váls jazyp berseńiz eken.

Jastar dý qol shapalaqtaıdy. «Ótinemiz» dep aıqaılady.

— Dostar, dostar, — dep Appaqov qysylyp sóz bastady.

" — Biraq sizderdiń yqylastaryńyzdy attap ketý tipti qıyn. Endi oılanaıyn. — Jazyńyz. Jazyńyz. Oıyńyzdy jazyńyz,- Alǵan áserińizden jazyńyz dep aıqaılady jurt.

— Qazir kókiregimde týa bastaǵan bir án bar. Sony sizderge arnaımyn. Ol ánniń aty «Aıtylmaǵan mahabbat».

— Óleńin men jazamyn! — dedi Toqpaqov.

Osy kezde Balzıa Sársendi shapalaqpen jaqtan tartyp jiberdi. Soǵan jalǵasa jurt qol shapalaqtap ketti. Bul sahnany jalǵyz kórgen Appaqov qolyn julqyna soǵady.

* * *

Úsheýi mashınaǵa minedi. Mashına birde shıqyldan, birde gúr ete túsip óship, qaqalyp -jótelip ot almaıdy. Júgirip Beısenov keldi. Mingisi kelip esikti asha bergende Toqpaqov sart etkizip, esikti jaýyp aldy:

— Endi sen ıter mashınany!

Beısenov jaltaqtap jan-jaǵyna qaraıdy. Amal joq mashınany ıteredi. Oǵan jastar kómektesedi. Mashına qaqalyp ot alyp, aqyryn júrip ketti. Endi sońynan jalǵyz Sársen ǵana júgire ıterip keledi.

— Anany ala ketpeımiz be? — dedi Toqpaqov.

— Joq, endi qala bersin, — dedi Appaqov jymıyp. Beısenov «toqta» dep kýzovty urady. Biraq mashınanyń júrisi jyldamdap barady. Sodan keıin sasqanynan qarǵyp mashınanyń artyna jabysyp minip aldy. Qos qolymen tóbedegi qalqan qaǵylǵan temirge jarmasqan.

Mashına áli jóndelmegen adyr-budyr las kóshemen shalshyq sýdy shashyratyp, bulǵalańdap ketip barady.

Jas balalar tamashaǵa batqan. Aıqaılap, shýlap, ere júgiredi. Keı qoradan ıtter de qosylady.

— Ǵafý et, dostym, ǵafý et, — dep ebelek qaqty Appaqov. — Motordyń shýynan túk estisem buıyrmasyn. Minińiz, minińiz, — dep ózi esik ashyp báıek boldy.

* * *

— Sender óner adamysyń. Gýmanızmderiń qaıda? — dep Beısenov yzalanyp keledi mashınanyń ishinde. — Men jalǵyz ózim mashınalaryńdy súırep shyqtym. Ras pa?

— Ras, ras, — deıdi Soqpaqov.

— Endeshe betteriń bylsh etpeı meni nege tastap kettińder?

— Ǵafý etińiz, quddy bireý jaǵymnan tartyp jibergendeı tipti esimnen shyǵyp ketkeni, — dep Appaqov keshirim surady.

— Joldyń ústi bolsa bir sári. Bir qıyr túkpirdegi kolhozǵa... Joq, bularyń jigittik emes, dostar.

— Siz ǵafý etińiz, dostym, — dedi Soqpaqov, — Aıyp bizden. Usynǵan moıyndy qylysh kespes degen. Al, endi sol aıybymyzǵa men sizge bir án salyp bereıin. Mýzykasy Appaqovtiki, sózi Toqpaqovtiki. — Mashınanyń tóbesin nusqap, — mynaý operettanyń ishinen. Sóıtip bul án úsheýimizdiń de sizge tartqan aıybymyz bolmaq.

Soqpaqov án salady. Bul kúlkili án. Joly bolmaǵan jigittiń shekken zábir-japasyn pash etedi. Kún jaýmaı sý bolyp, túıeniń ústinen ıt qapqan keleńsiz jigit muńyn shaǵyp, zaryn aıtady.

Mashına quldılap yldıǵa túsip, taýdy qaptaldaı aǵyp jatqan jolǵa shyqty. Soqpaqov odan saıyn kóńildene shyrqaıdy.

Qashan da kúlýdi bilmeıtin, qalyń qabaǵy salbyrap susty otyratyn Toqpaqov, artqy oryndyqtan moınyn sozyp, alǵa úńilip kele jatqan. Kenet:

— Toqta! — dep daýystap jiberdi.

Án de toqtaı qaldy, mashına da toqtaı qaldy.

— Nemene boldy?

— Ne boldy?

— Áne ázireıil, — dep Toqpaqov aldyńǵy jaqty nusqap saýsaǵyn shoshaıtty.

Aldyńǵy jaqta dóńeste, jol shetinde motosıkldiń qasynda turǵan mılısıoner kórinedi. Bári de únsiz sulyq qaldy. Tek Beısenov qana:

— Eshnárse etpeıdi. Tarta ber, — dedi.

— Aınalaıyn, men jarty pravomnan aırylǵanmyn. Qalǵan jartysyn bere almaımyn, — dedi Appaqov.

— Káne, keıin shegin. Jańa taýǵa qaraı ketken buralqy jol bar. Sonymen oraǵytyp ótemiz, — dep Toqpaqov komanda berdi.

— Sheginsek ysqyryp pále qylady ǵoı. Qap! — dep qınaldy Appaqov júrisin baıaýlatyp.

— Toqta! — dedi Sársen. — Tez mashınańnyń kapotyn ashyp shuqylaı ber. Mashınasyn jóndep jatqan shoferǵa mılısıa baılanyspaıdy.

Appaqov mashınadan túsip kapotyn ashty. Sársen de tústi.

— Men baryp mılısıanyń basyn aınaldyra turaıyn. Sol kezde keıin qaraı taıyp turyńdar. Al, jigitter, kóriskenshe kún jaqsy. Sendermen jol júrý raqat eken, biraq mashaqattaryń da bar eken. Saý bolyńdar. Gýd baı.

Appaqov kapotyn jaýyp, rúlge qaıta otyryp jatyr.

Sársen mılısıany aýzyna qaratyp uıytyp tastaǵan.

Mashına quıryǵy bulǵańdap, shıqyldap keıin qaraı sheginip barady. Sálden keıin ońǵa burylatyn jolǵa jetti. Endi sol jolmen qyzyl qalyń báısheshektiń arasyn jaryp kele jatyr. Bir-eki saıdan da ótti. Keıde jol eki-úsh taramdalyp, mashına qalaı burylýǵa bilmeı daǵdaryp irkile bergende, Toqpaqov jelkesinen uzyn qolyn sozyp saýsaǵymen únsiz nusqaıdy. Bular taýdy bókterlep joǵary órlep ketken. Yldıda úlken qala jatyr. Onyń alys panoramasy kórinedi.

Appaqov rúlde tolqyp keledi.

— Shirkin manaǵy qyz... Arman edi ǵoı, arman..

— Iá, naǵyz arman edi, — dep Toqpaqov kúńk etti.

— Arman... arman... — Soqpaqov yza bop ketti. — Óziń de jolamaı, ózgeni de jolatpaı. Qyzǵanǵanyń qyzyl ıtke jem boldy. Áı, sen de!.

— Jo - oq, jem bolǵan joq, — dep basyn shaıqaıdy Appaqov. — Boz jorǵa aman bolsa men ony tabamyn.

Sulý qyz esine túsken saıyn Appaqov kóńili tebirenip, yrǵalyp qoıady. Sóıtip otyryp yńyldap án bastady. Bul ǵaıyptan kezdesken beıtanys dyz týraly, aıtylmaı ketken mahabbat týraly bir jaǵy qaıǵyly, bir jaǵy kúlkili án. Appaqov.tyń qońyr daýsyna birazdan keıip Soqpaqovtyń kúshti daýsy qosylyp on kúsheıe beredi.

Uzaǵan saıyn jol kedir - budyrlanyp, óleýsireı tústi. On shyrqap tasyp kele jatqan Soqpaqovtyń óńine kenet úreı júgirdi. Áldeneden shoshyǵandaı túsi buzylyp, kózi adyraıyp ketti. Qolyndaǵy saǵatyna qarady.

— Qurydym! — Qurydym! — dep daýystady ol.

— Ne bop qaldy?

— Spektákl bastalýǵa bir-aq saǵat ýaqyt qaldy. Men án dep teatrda bolýym kerek qoı.

— Biz de bolýymyz kerek, — dedi Toqpaqov.

— Sender úlgerersińder - aý. Men... men sahnaǵa shyǵýym kerek qoı. Endi qaıttym?

— Sabyr et. Qazir qalaǵa týra jelkesinen tik ete tústi.

— Má, myna «Boz jorǵa» tik ete túsirer seni, — dedi Soqpaqov yza bolyp.

Soqpaqovtyń sózine oraı mashına selk-selk etip, bir - eki yshqyna yryldap toqtap qaldy.

* * *

Úsh jigit mashınanyń qasynda tur. Jol sheti osy aradan bitken. Ári qaraı taýdy órlep jalǵyz aıaq soqpaq kórinedi. Odan basqa bul mańda adam balasynyń izi túsken belgi baıqalmaıdy.

— Toqta, toqta! Men taǵy bir-eki buralqy joldy bilýshi edim, — dep Toqpaqov shekesin túrtip oılanyp qaldy.

— Joq, odan da sen jalǵyz tóte joldy bilesiń be? Sony aıtshy, kóketaı! — dedi yza bolǵan Soqpaqov.

— Jigitter, izimizben keıin kaıtý kerek, — dep Appaqov mashınaǵa mindi. Ol mashınaǵa ot berip edi, biraq motor tutanbady. Ábden azapqa tústi.

— Qurydym ǵoı, — dep Soqpaqov yza boldy. — Qurttyń ǵoı, Boz jorǵa. Jarty jolǵa tastap kettiń ǵoı.

Soqpaqov kúıip ketip mashınanyń kapotyn jumyryǵymen qoıyp qalyp edi, motor dúr ete tústi. Bári, qýanǵanynan aıqaılap jiberdi.

Mashına manaǵy izimen ár yldıǵa batyp shyǵyp, qańǵalaqtap kele jatyr. Bir kezde jańbyr kele jatty. Áınekti syrt-syrt sherte bastady.

— Jańbyr kep qaldy!

— Oıbaı, batyp qalatyn boldyq qoı.

— Tart, Boz jorǵa! Tezirek asfáltqa jeteıik. Jańbyr quıyp bergende bular da ólip-talyp asfáltqa ilikti. Bul manaǵy jol. Endi jolaýshylar jaırandaı bastady. Mashına jańbyrlatyp keledi. Aldyńǵy áınekti qos shetka bir toqtap, bir syrǵyp, berekesizdeý bulǵaqtaıdy. Aldyńǵy jaq keıde munartyp, keıde teńselip shalalaý kórinedi. Toqpaqov jolǵa úńilip, uzyn moınyn sozyp qatyp qalǵan. Bir ýaqytta alǵa qarap uzyn saýsaǵyn shoshaıtty. Appaqov ta úńile qaldy. Jol shetinde kapúshony qoqıǵan plash kıgen bireý tur. Syrtqy usqyny — mılısıonerge keledi. Jańbyr jýǵan áınekten buldyrap onyń denesi keıde óte úlkeıip, keıde óte kishireıip kórinedi. Jol qaptalynda poselok bar. Mashına toqtamaq bolyp baıaýlaı bastady.

— Taǵy ne bop qaldy? — dep shoshydy Soqpaqov.

Toqpaqov uzyn saýsaǵymen aldyńǵy jaqty nusqady. Soqpaqovtyń jylarman bolǵan keskinin kórip, Appaqov batyl baılamǵa keldi.

— Nar táýekel! Ne de bolsa tiktim basymdy.

Appaqov mashınaǵa gaz berdi. Álgi avtoınspektor birde ebedeısiz soraıyp, birde ergejeılideı kishireıip, kóz aldynan keter emes.

— Qurydyq, qol kóterdi, — dedi Toqpaqov.

Bular toqtalýǵa ońtaılanyp jaqyndaı bergende — jańaǵy mılısıonerdiń boıy soraıyp, uzaryp ketti de, kenet bir tutam bop qaldy. Qasyna kelip toqtaı qalsa — kádimgi plash jamylǵan alty jasar bala.

— Eı, sen neǵyp tursyń munda, — dedi Soqpaqov ashýlanyp.

— Mashına sanap turmyn.

— Mashına sanap...

— Iá, men sanaı bilem. Senderdiń mashınalaryń on úshinshi boldy.

— Ýh, qudaı saqtady - aý! — dep Appaqov mańdaıynan terin súrtip qozǵala berdi.

* * *

Rejıser teatrdyń korıdoryn qýalap kele jatyr. Asyǵyp saǵatyna qaraıdy.

— Soqpaqov! Soqpaqov qaıda? — den aıqaılaıdy. Alqynyn dekorasıa qurýly turǵan sahnaǵa kirdi. Júgirip, qańqıǵan bıik stanok shyqty:

— Mine naǵyz jartas endi boldy. Tamasha! — Saǵatyna qarap:

— Soqpaqov qaıda? Soqpaqov!

— Kelmeı jatyr, — dedi kómekshi daýsy dirildep. Rejıserdiń túsi ashýly arystanǵa uqsap ketti.

— Tap degenim qaıda saǵan?

— Úıine kisi jiberdim. Úıinde de joq.

— Sen búgin premera ekenin bilesiń be?

— Bilem.

— Búgin bizdiń ne óletin, ne tiriletin kúnimiz ekenin sen bilesiń be? — Bi... bi... bilem...

— Endeshe Soqpaqov qaıda? Soqpaqov!

Rejıser ashýlanyp jerdi teýip jibergende aıaǵynyń astyndaǵy stanok synyp ketip gúrs ete tústi. Ol endi bıik stanoktyń ishine súńgip ketti. Ózi kórinbeıdi. Jerdiń astynan shyqqandaı kúńirengen daýsy ǵana estiledi.

— Soqpaqovty tap! Soqpaqovty!

Nóser ashylǵan. Aqshyl mashına, tompańdap qalanyń shetine kirdi. Soqpaqovtyń ábden sabyry ketken.

— Bitti endi. Premerany da qulattyńdar! Meni de qurttyńdar.

— Jetkizemiz, — dedi susty Toqpaqov.

— Qalaı jetkizesiń. Jıyrma mınýt ýaqyt qaldy. Jıyrma mınýt ýaqyt qaldy. Qashan kıinem? Qashan boıanam?

— Bas qamshyny! — den Toqpaqov ámir berdi.

— Iá, jetkizemiz, — dep Appaqov ta gazdy basty.

«Boz jorǵa» aryldap, eki-úsh yrǵyn túsip júıtkı jóneldi. Qalanyń ishi. Qaıshy alysqan kóp mashınalar. Bajyldap sıgnal berip, kóp mashınany qýyp ozyp, «boz jorǵa» jóńkip keledi. Qabaǵyn túıip sustanyp alǵan Toqpaqov aýyq-aýyq:

— Bas qamshyny! — dep qoıady, — Silte Boz jorǵa.

«Boz jorǵa» arly-berli mashınalardy sastyryp, kóldeneń kezdesken mashınalarǵa oqys tormoz bergizip kele jatyr edi. Aldan GAI-dyń posty shyǵa keldi. Jol shetinde motosıkldiń janynda eki mılısıoner tur. Bireýi ysqyryqty bersin kelip. Appaqov, amal qansha, mashınasyn toqtata qoıdy. Tek bar aıtqany: «Qurydyq» boldy.

Appaqov mashınadan túsip ınspektordyń qasyna keldi. Ana ekeýi de ere shyqty. Inspektor qolyn shekesine sart etkizip:

— Dokýmentińizdi ákelińiz, — dedi.

Appaqov qaltasynan dokýmenttiń juqanasyn sýyrdy. «Ǵafý etińiz» dep ınspektorǵa usyndy.

— Bul eskertý talony ǵoı. Pravońyz qaıda?

— Pravo sizdiń aýylda edi.

— Solaı... solaı deńiz. Bul kóshede qýyp ozýǵa tyıym salynǵan. Siz qýyp ozdyńyz. Bul bir. Júris jyldamdyǵy elý kılometr. Siz seksennen siltedińiz. Bul eki. Al myna tóbesindegi ne pále?

— Ol afısha.

— Afısha ilýge tek tramvaıǵa ǵana ruqsat etemiz. Al, sizdiń kóligińiz avtomobıldiń sanatyna qosylatyn sıaqty. Bul úshinshi narýshenıe.

Mılısıanyń sózin qostaǵandaı «Boz jorǵanyń» motory gúr-gúr ete qaldy.

— Óshirip qoıyńyz, joldas.

— Joldas leıtenant — ol óship qalsa otala almaýshy edi.

Joldas leıtenant, biz asyǵys edik. Spektáklge keshigip baramyz, — dep Soqpaqov jalyndy.

— Biz óte asyǵyspyz, joldas leıtenant, — dedi Toqpaqov leıtenanttyń tóbesinen tónip.

— Iá, joldas leıtenant, spektáklge asyǵyp edik. Búgin premera. — Appaqov jalbarynam dep mılısıaǵa taıaý kelip qalǵan eken.

Inspektordyń murny bir páleni seze qoıdy.

— Toqta, toqta joldas, — dedi ınspektor. — Kýrsant, ákel beri.

Jýan kýrsant tipti jeńil qımylmen leıtenanttyń qasyna kelip aıaǵyn sart etkizdi de, sorǵysh sıaqty qyzyl qaǵazdy qolyna ustata saldy.

— Joq... — dep Appaqov shegine berdi.

Leıtenant qaǵazdy shıratyp Appaqovqa usyndy.

— Mynaǵan úrleńiz.

— Ǵafý etińiz... Ǵafý etińiz, joldas leıtenant, — deıdi Appaqov qolyn keýdesine basyp, basyn shaıqap.

— Úrleńiz.

— Siz ony qınamaı-aq qoısańyz qaıtedi, joldas leıtenant.

— Bógeme, azamat. Úrleńiz, joldas.

Appaqov, amalsyz halge túsken. Urtyn tompaıtyp, tumsyǵyn buryp qaǵazdyń syrtyn ala úrleýge tyrysady. Jáne aýzynan lep shyǵarǵysy da kelmeıdi. Ol úrlemek bolyp oqtala bergende, art jaqta turǵan Soqpaqov daýsyn dirildetip ándetip jiberedi. Inspektor artyna jalt qaraıdy. Biraq Soqpaqov typ-tynysh. Osy kezdi paıdalanyp Appaqov dalaǵa úrlep qaǵazdy ınspektorǵa usynady.

— Úrledim, joldas leıtenant.

Inspektor qaǵazdy qaraıdy, túk joq. Basyn shaıqaıdy.

— Kúdikti nárse. Taǵy da úrlep kórińizshi.

— Nege? Keshirińiz, joldas leıtenant. Meniń ókpem nasharlaý edi. Aýa jetpeıdi.

— Degenmen úrleńiz.

Appaqov ajalǵa bara jatqandaı qınalady. Qarsylasýǵa dármen joq. Qaıtadan úrleýge oqtalady. Qaǵazdy qashyq ustaıdy.

— Aýzyńyzǵa taqap ustańyz.

Appaqov qaǵazdy aýzyna jaqyndatqan bolady. Ol úrleı bergende, Soqpaqov taǵy da daýsyn dirildetip shyrqap jiberedi. Biraq Appaqov bul joly durys úrlep qalady.

— Ánshilikti doǵaryńyz! — dep aıqaılaıdy ınspektor Soqpaqovqa jalt burylyp.

— Nege doǵarady? Onyń tamaq asyrap júrgeni sol ánshilik! — dep Toqpaqov ara túsedi.

Appaqov ý iship jibergendeı túsi buzylyp tur.

— Endi báribir... ótip ketti, — dep qolyn bir siltep qaǵazdy ınspektorǵa ustata berdi.

— E, báse, — dedi ınspektor qaǵazǵa úńilip, — bul tórtinshi jáne eń úlken narýshenıe.

Ol endi motosıklge kep, rasıamen sóılese bastady.

— Dejýrnyı, dejýrnyı. Úsh qos keńes quryp tur.

Soqpaqov buryla bergende qasyna Toqpaqov keldi.

— Mýzykany da unatpaıdy eken.

— Múmkin ol mynany unatatyn shyǵar, — Toqpaqov qaltasynan aqsha sýyryp aldy. Úndemeı tik turǵan jýan kýrsantqa qarap ym qaqty.

Aqshany kórgende jýan kýrsanttyń óńi jylyp sala berdi. Maı kórgen mysyqtaı kózi jyltyrap ketip edi, biraq «Dejýrnyı!» dep aqyrǵan leıtenanttyń susty túrin kórip, boıyn tartyp alyp, melshıin qaldy.

Leıtenant aqyry baılanysqan bolý kerek.

— Qazir shyǵamyn, — dedi rasıaǵa. Sodan keıin jigitterge buryldy. — Qane, mashınaǵa minińder. Rúlge men otyram.

— Joldas leıtenant. Búgin premera. Asyǵys edik. Bir jolǵa keshirim etip, bizdi bosatyńyz, — dep jalyndy Soqpaqov.

Leıtenant onyń sózin eleń etetin emes.

— Sizdiń munyńyz qalaı, joldas leıtenant? — dedi Toqpaqov. Aqyndar men mılısıanyń arasyndaǵy eski dostyq qaıda? Siz ataqty Maıakovskııdiń aıtqanyn umytyp ketkensiz be? «Meniń mılısıam meniń qorǵaýshym» demeı pe edi proletarıattyń uly aqyny.

— Men sizderdi sol páleniń zorynan qorǵaıyn dep turmyn...

Ashyq júk mashınasy qalanyń keń kóshesimen kele jatyr. Ústinde qatar tizilgen skameıkalarda jastar. Túrleri tanys. Bular manaǵy «Taý baǵbany» kolhozynyń qyz-jigitteri — teatrǵa kele jatyr. Bári qosylyp án salyp keledi. Qoldarynda gúlderi bar. Júzderi jarqyn. Tek biz biletin Balzıa ǵana sýlyq otyr.

— Balzıa, sen nege úndemeısiń? Saǵan ne bolǵan? — deıdi qasyndaǵy qurbysy.

Balzıa oǵan jaýap bermeıdi. Bir kezde jastardyń biri:

— Anań qara. Manaǵy bizdiń kompozıtorymyz! — dep aıqaılaıdy.

Sol kezde Balzıa da eleń etip, ornynan ushyp turdy. Júk mashınasy ınspektordyń qasynan jaılap ótti. Jastar bizdiń úsh jigitti tanyp qol bulǵaıdy. Balzıanyń kózi súmireıip turǵan Appaqovqa tústi. O da qyzdy kórip qaldy. Balzıa qolyndaǵy gúlin kompozıtorǵa laqtyrdy.

Anaý qaǵyp aldy.

Júk mashınasy ótip ketti. Al, Appaqov sol mashınanyń izine qarap, gúldi kókiregine qysyp telmirip qalǵan.

— Azamat! Azamat! Bógeme, mashınaǵa minińiz, — dep daýystady avtoınspektor. — Azamat!

— A? — dedi Appaqov uıqydan oıanǵandaı.

— Mashınaǵa minińiz.

— Biz qaıda baramyz?

— GAI-ge.

— Meıli qaıda aparsań, onda apar. Biraq siz tamasha adamsyz, — dedi Appaqov.

Rejıserdiń kabıneti. Rejıser mańdaıyn, bir qolyn marlimen tańyp alǵan.

— Baýyzdap ketti. Baýyzdap ketti meni.

— Ózińiz ǵoı, baıqamaı qulaǵan, — dedi kómekshi.

— Soqpaqov! Soqpaqov baýyzdap ketti meni. Premera!.. Premera... Buıryq daıynda.

— Qandaı buıryq?

— Soqpaqovty jumystan shyǵarý jaıynda. Tez!

— Qazir! — Kómekshi tura júgiredi.

— Toqta. Soqpaqovqa qatal sógis berilsin dep jaz.

— Qup. Sógis dep jazaıyn.

— Toqta! Sógis. Sógis saǵan premera bola ma? Qap! Baýyzdap ketti-aý. — Stoldy jaraly qolymen qoıyp qalyp, shyńǵyryp jiberedi. — Ýh! — Aýzyna tabletka salady. — Sý ákel. — Sý ishedi, — Asqarovty shaqyr.

— Qup! — Kómekshi shyǵa jóneledi.

Korıdorda qarsy kele jatqan Asqarovpen soqtyǵyp qalady.

— Seni tez shef shaqyrady. Tek baıqa, ózi tym ashýly. Kári býradaı kimdi shaınaryn bilmeı otyr.

Kabınette rejıser men Asqarov.

— Siz ǵafý etińiz, men mana qyzyp ketippin, — dedi Asqarov. Sodan keıin kóp oılandym. Kisi óz mansaby úshin ónerdi qurbandyqqa shalmaý kerek eken, óner úshin ózin qurban etý kerek eken. Siz durys aıtqansyz — shynynda da maǵan premeraǵa shyǵýǵa áli erte eken.

— Báse solaı ma eken! Qondy ma mıǵa?

— Qonǵanda qandaı. Eki-úsh jyl ónerimdi shyńdaǵansha premeraǵa shyqpasqa ant ettim.

Asqarovty nege shaqyrǵany endi ǵana esine túsip rejıser yńǵaısyzdanyp qaldy.

— Á-á... Men bir batyl baılamǵa kelip otyrmyn. Búgin bas geroıdy sen oınaısyń.

— Ne deısiz? Jo-joq.

— Jas talanttardy batyl kóterý kerek. Bar daıyndal.

— Joq, men oınaı almaımyn. Meniń daıyndyǵym da kemis. Tek gastrólde oınamasam...

— Nemene, gastróldi seniń mańdaıyńa jazyp qoıyp pa?! Qazir oınaısyń.

— Siz qyzyqsyz, bul premera ǵoı. Meniń tipti ataǵym da joq.

— Akter sahnaǵa shyqpasa onyń ataǵy qaıdan shyǵady. Bar, tez boıan da kıin.

— Joq, bul joly men oınamaımyn. Óner qurbandyqty talap etedi.

Rejıser endi jalyna bastaıdy:

— Kóketaı, endeshe sahnaǵa shyq ta, ózińdi bir jolǵa qurbandyqqa shala qoıshy. Bar, barshy tezirek. On bes - aq mınýt ýaqytyń qaldy.

«Boz jorǵa» yrǵalańdap qalany sharlap kele jatyr. Rúlde ınspektor otyr. Tosyn aıdaýshyny jatyrqaǵandaı mashına kúrk-kúrk jótelip, bar denesimen dir-dir etedi. Bas úıretilmegen attaı birde orǵı jónelip, birde oqys baıaýlaıdy. Inspektor áreń aıdap keledi. Aýyq - aýyq basyn shaıqap qoıady.

— Apyraı, á, myna mashınany tehnıkalyq baqylaýdan qalaı ótkizip aldyńdar? — dep suraıdy qasyndaǵy Appaqovtan.

— Bul janýar ózimnen basqa kisige ál bermeıdi, — dedi Appaqov.

— GAI - dyń bastyǵynyń aty-jóni kim? — dep surady ádetinshe túksıip otyrǵan Toqpaqov.

— Qasym Ospanuly Jalǵasov. Onyń keregi ne sizge?

— Júzdiń túsin bilgenshe, birdiń atyn bil degen. Túbi kerek bolady.

— Qatal adam, — dedi ınspektor.

Memlekettik avtoınspeksıa bastyǵynyn kabıneti. Stol basynda orta jastaǵy podpolkovnık otyr. Álgi Qasym Ospanuly Jalǵasov osy kisi bolsa kerek. Aqyryn sóılep turǵan reprodýktordan oınaqy qyzý ándi qulaǵy shalyp qaldy da, qaǵazdan basyn kóterip, reprodýktordyń qulaǵyn qattyraq burap qoıdy. Bul bir operettanyń bólshegi tárizdi, kóńildi ánge hor jalǵasyp erkin esip tur. Podpolkovnık sál oılanyp, kenet mýzykanyń tórkinin tanyp óńine jylý júgirip elige tyńdady.

— Ruqsat etińiz, joldas. podpolkovnık, — dedi ınspektor esikten syǵalap.

Podpolkovnık únsiz basyn ızedi de, esikke qyryn qaraǵan kúıi mýzykany tyńdaı berdi. Inspektorǵa erip bizdiń úsh sabaz kabınetke kirdi. Ánge uıyp qalǵan podpolkovnık býlarǵa birden buryla qoıǵan joq. Bizdiń úsh jigit kirgen kezde tańyrqan qalǵandaı bolyp edi, keler sátte betteri jyltyrap, bir-birine kózderimen ym qaǵyp, jymıyp qoıdy.

Podpolkovnık kúrsinip, amalsyzdan reprodýktordy óshirip qoıdy. Ornynan kóterilip, ınspektorǵa burylyp, reprodýktordy nusqap:

— Appaqov, — dedi.

— Men, — dep Appaqov bir qadam attap edi.

— Joq, seni aıtpaımyn, — dep podpolkovnık qolyn sermedi. — Appaqovtyń operettasynan tamasha bir úzindi berip jatyr edi. Aı, dostar - aı, ózderiń de shatasyp, ózgeniń de mazasyn alyp júrsińder - aý, — dep kúrsinip jigitterge ókinish bildirdi de ınspektorǵa buryldy. Iá, nemene?

Inspektor qaltasynan Appaqovtyń dokýment symaǵy alyp podpolkovnıktiń stolyna qoıady.

— Joldas podpolkovnık, birinshiden bular qalaǵa ruqsat etilgen shapshańdyqtan asyryp aıdady, ekinshiden qýyp ozýǵa tyıym salynǵan jerde basyp ozdy.

Toqpaqov. Biz premeraǵa asyǵyp edik, Qasym Ospanovıch.

Podpolkovnık. Qandaı premera?

Soqpaqov. Jańaǵy ózińiz tyńdaǵan Appaqovtyń operettasyna.

Podpolkovnık. Janasýdyń jolyn izdep tursyzdar - aý, á?! Bıletteriń bar ma edi?

Appaqov. Joq, bıletimiz joq.

Podpolkovnık. Appaqovtyń operettasyna bılet keshe satylyp bitken. Spektákl bastalyp ketti. Sonda qalaı kirmek boldyńyzdar á? Sizder óıtip bultalaqtatpa, joldastar.

Soqpaqov. Joq, biz bıletsiz kiremiz.

Podpolkovnık. Bıletsiz?

Inspektor ekeýi «qalaı, qalaı soǵady mynalar» degendeı, bir-birine kóz tastaıdy.

— Iá, bizdi bıletsiz jiberedi, — joldas podpolkovnık, — dedi Soqpaqov. — Shyn aıtam. Mynaý aldyńyzda turǵan Appaqov sol operettanyń avtory. Kompozıtor.

— Ne dedińiz? — dep podpolkovnık tańyrqap qaldy, — Ol munda neǵyp júredi. Joq, joldas, Appaqov qazir teatrda otyr.

— Aldynda turǵan Appaqov, — dep Toqpaqov ta dúńk ete qaldy.

Podpolkovnık Appaqovtyń betine bir qarady, qolyndaǵy tozǵan talonnyń betine úńildi.

— Appaqov... Shamǵon... Ras eken.

Sodan keıin óńi nurlanyp kúlimsirep kompozıtorǵa qolyn sozdy.

— Sizdi kórgenime qýanyshtymyn, Shamǵon dos. Meniń tórttegi balam men kempir shesheme deıin sizdiń ánińizdi yńyldap otyrady. Endi úlken dúnıege qulash ura bastańyz.

Podpolkovnıktiń yqlasyn kórip bizdiń jigitterdiń betine qur júgire bastady. Bir-birine qarap jymyń ete qalysty. Soqpaqov ári qaraı tanystyryp jatyr.

— Myna uzyn tura Toqpaqov deıtin aqyn. Búgingi operettanyń lıbrettosyn jazǵan osy.

Podpolkovnık Jalǵasov ony da biletin bop shyqty.

— Toqpaqov joldas, sizdiń óleńderińizdi unatýshy edim. Endi dramatýrgıaǵa qadam basypsyz. Qutty bolsyn, — den onyń da qolyn aldy.

— Toqtaı turyńyz, — dedi Jalǵasov Soqpaqovtyń betine qarap. Siz osy Soqpaqov emessiz be? Báse qaıda kórdim desem áıteýir. Toqtańyz... Sonda siz... Búgingi afıshada siz emes ne edińiz? Operetta bastalyp ketti ǵoı.

— Áı, qurysyn, joldas podpolkovnık, — dedi Soqpaqov unjyrǵasy túsip, — Mynalar qurtty ǵoı meni. Kolhozǵa kezdesýge baramyz dep...

— Sonda sizdiń ornyńyzda kim oınaıdy búgin?

— Asqarov degen ánshi.

— Asqarov?.. Estimegen ánshim.

— Estimeı-aq qoıyńyz, Qasym Ospanovıch. Bular meni de qulatty, premerany da qulatty.

— Qapa bolmańyz, Soqpaqov baýyrym. Keler joly qatyryp oınasańyz boldy ǵoı. Men búgin spektáklge baram ba dep edim. Kórmeısiz be, jumystan shyǵa almadym. Endi keler joly siz oınaǵanda baratyn boldym.

Jańa tanysqan dostar osylaı máz-máıram bop qalyp edi, bir kezde avtoınspektor tamaǵyn qyryp, mazasyzdana bastady. Ony Jalǵasov baıqady. Óziniń qyzmet baby, bul jigitterdiń qandaı sebeppen kelgeni esine tústi. Aqyryndap siltesin basqan shamdaı jaınap turǵan qabaǵynyń nury sola berdi. Bizdiń jigitterdiń de ezýindegi kúlkileri óship, eńseleri tómendeı berdi.

Podpolkovnık (ınspektorǵa). Iá, taǵy nesi bar?

Inspektor. Basqa da narýshenıeleri joq emes, joldas podpolkovnık.

Ekeýiniń kózi túıisip qaldy. Bir-birin túsindi.

— Iá, qıyn jaǵdaı, — dedi podpolkovnık. Sodan keıin kózderi jaýtańdap, telmirip turǵan úsheýine qarady. Asha ketti. — Iá, men sizdiń kompozıtorlyq talantyńyzdy joǵary baǵalaımyn, joldas Appaqov. Al, biraq shoferlyǵyńyz unamaıdy. Unamaıdy...

Appaqov. Aıyptymyz, joldas podpolkovnık.

Soqpaqov (ilese). Aıyptymyz, joldas podpolkovnık. — Toqpaqovty búıirden túıip qaldy.

Toqpaqov. Aıyptymyz, joldas podpolkovnık.

— Sizdiń oıyńyz qalaı, joldas leıtenant, a? — dedi podpolkovnık, — múmkin bir jolǵa eskertýmen shektelsek qaıtedi?

— Meniń de pikirim solaı, joldas podpolkovnık.

Podpolkovnık Appaqovqa dokýmentin qaıyryp beredi.

— Al, joldas Appaqov, bir jolǵa keshirdik. Ekinshide basqa bir qýanyshty jaǵdaıda kezdesetin bolaıyq.

— Raqmet, raqmet, Qasym Ospanovıch.

— Al jigitter, sizdermen tanysqanyma qýanyshtymyn. Saý bolyńyzdar.

Úsheýi jamyrasyp alǵystaryn jaýdyrady.

— Tek kelesi premeraǵa kelińizshi, Qasym Ospanovıch, — dep jalyndy Soqpaqov.

— Kelem. Naǵyz bir tótenshe jaǵdaı bop qalmasa, kelem.

* * *

Áp-ádemi baý-baqshasy bar dacha. Appaqov pen Toqpaqov kıimderin sheptiń ústine sheship tastap, trýsısheń jýynýǵa ázirlengen. Bulardyń qasynda shaq-shaq, satpaq «Boz jorǵa» tur. Toqpaqov júgirip baryp bir shelek sý kóterip mashınanyń qasyna keldi. Kapot ózinen-ózi sart etin ashylyp ketti. Appaqov sýdy radıatorǵa shashyp jiberdi. Burq - burq ete qaldy. «Boz jorǵa» yńyranyp qoıady.

Endi Toqpaqov Appaqovtyń ústine shelekpen sý quıyp jatyr. Bul da raqatqa batyp yńyranady. Toqpaqov mashına men Appaqovqa sýdy kezek shashady. Ekeýi kezek - kezek yńyranady.

Qara sýmkany kóterip Soqpaqov júgirip keledi.

Verandanyń aldynda Appaqov pen Toqpaqov sabalaq súlgimen ústerin asyǵys ysqylap jatyr. Qastaryna aptyǵyp Soqpaqov keldi.

— Aı, sen qaıda júrsiń? Ketpeımiz be, tezirek, — dedi Toqpaqov.

— Endi nesine asyǵasyń? Meni oıynnan qaldyrdyńdar. Premerany qulattyńdar. Endi meni ashtan óltirmeksińder me? Júrińder, nár tataıyq tym bolmasa.

* * *

Bólmeniń ishi. Jasaýy jupyny. Ortadaǵy stol da jalańash. Boıdaq adamnyń úıi ekeni kórinip tur. Soqpaqov qara sýmkadan stolǵa nan, kolbasa, basqa da ol-pul taǵamdaryn alyp qoıyp jatyr. Appaqov pen Toqpaqov birden iske kirisken. Sýmkadan sýyrylǵan taǵamǵa shap berip, biriniń qolynan biri julyp alyp qunyǵa asaıdy.

— Áı, sabyr, sabyr etińizshi, — dep báıek bolady Soqpaqov.

— Endi tezirek ketpeımiz be, — deıdi Toqpaqov qadalyp.

— Qaıda ketesiń? Asqarovtyń operettany qulatqanyn kórgenshe shydamaı barasyń ba?

— Qoı, talantty jas ánshi ǵoı. Qulatpas, — dedi kolbasany asap jatqan Appaqov.

— Tapqan ekensiń talantty. Onda mynadaı da sheberlik joq, — dedi kúıip ketken Soqpaqov. Sýmkadan bir býtylka araqty sýyryp aldy. Anaý ekeýiniń kózderi ańyraıyp ketti.

— Seniń munyń ne? Bir páleden qutylmaı jatyp.

— Qoı, qoı, bolmaıdy, — dep basyn shaıqaıdy Appaqov.

— Kúıikten ishem, kúıikten. Maǵan eń keminde qatal sógis daıyn tur — teatrda. Bárin búldirgen sender.

— Kúıikten deseń jóni bar, — dep qobaljydy Toqpaqov.

— Jo-joq. Men, ishpeımin, jigitter.

Toqpaqov. «Boz jorǵany» qoraǵa aman-esen eken kirgizdiń. Endi nesine sasasyń?

Appaqov. Teatrǵa baramyz ǵoı.

Soqpaqov. Asqarovty tyńdaýǵa ma? Joq tek sońǵy aktige ǵana baramyz. Erterek barsaq men asylyp ólip qalýym múmkin.

Toqpaqov. Men de óz nársemdi kórgende júregim qobaljyp otyra almaımyn teatrda. Búgingi bastan keshken hıkaıadan keıin jan shaqyryp almasań bolmaıdy. Quıyp jiber.

Soqpaqov ártúrli ydysqa (stakan, krýjka, kese) móltildetip araq quıyp jatyr.

* * *

Teatr. Sahna syrty. Grımdelip, kıinip alǵan Asqarov onyń qasynda rejıser. Ekeýi de qobaljýly.

— Meniń júregim alyp ushyp turǵany... — deıdi Asqarov qoly dirildep.

— Alyp-ushyp deısiń be? — Rejıser qınalyp qaldy. — Onyń qıyn eken, dostym. Iá qıyn. Sahnaǵa shyǵarda akter degen muzdan salqyn, tastan salmaqty bolý kerek. Ájeptáýir erkeksiń ǵoı. Aptyǵyn basa almaısyń ba? Tizginińdi qolyńa al.

— Aptyǵyn basqym - aq keledi. Biraq basa almaı turmyn.

— Apyr-aı,á? Basa almaı tursyń ba?

— Iá...

— Munyń qıyn eken? Qobaljyp, júregiń dirildep tur-aý, á?

— Iá.

— Oıbaı-aý, naǵyz keregi sol ǵoı. Mine... mine, naǵyz keregi sol.

— Ras pa? — deıdi Asqarov eleń etip.

— Árıne. Sahnaǵa naǵyz keregi sol. Men oınaǵaly mine attaı qyryq jyl boldy. Áli kúnge deıin sahnaǵa shyǵarda júregim lúpildep alyp-ushyp turady.

— Apyr-aı, ras aıtasyń ba? — deıdi Askarov kóńili ornyna túsip.

— Ras bolǵanda qandaı. Muzdan salqyn, tastan aýyr akterden óner shyqpaıdy. Ol ólikpen birdeı. Óner degen ot. Seniń júregińniń lúpili zaldaǵy myń adamnyń júregin tutady. Qudaıdan qoryqpa, qazirgi sahnada qudaı tek sensiń. Bar, bara ǵoı, baýyrym.

Júgirip rejıserdiń kómekshisi keldi.

— Soqpaqov áli joq? Endi qaıttik?

— Soqpaqov deısiń be? Onyń maǵan keregi ne? Asqarov turǵanda Soqpaqovtyń quny maǵan bes tıyn! — Asqarovqa burylyp: — Bar, bara ǵoı, baýyrym, — dep ony ıtermelep sahnaǵa kirgizip jiberedi. Sodan keıin:

— Oı, Soqpaqov! Seni, seni!.. Qurttyń - aý! — dep qalsh-qalsh etti.

Soqpaqov júzi jaıdary, kóńildi. Stol basynda úsh dos. Shamasy ájeptáýir jyljytyp alǵan tárizdi. Manaǵydaı emes, qurysqan kóńderi jibip, óńderine nur júgirip, kózderi jyltyrap kádimgideı balbyraı bastaǵan. Búgingi kórgen kóp azap - mehnat umyt bolǵan sıaqty.

— Jigitter, shynyn aıtý kerek, Asqarov ıa;aman ánshi emes. Akter da bar, — dedi kóńildiń kirin aryltyp alǵan Soqpaqov.

Appaqov. Men de sony aıtqam joq saǵan depti.

* * *

Tún. Jańbyr. Kóshedegi shalshyq sýdy shashyratyp, qalany qaq jaryp «Boz jorǵa» keledi. Arly-berli ótip jatqan sırek mashınalar. Bir kezde kóshede arqasymen turǵan regýlırovshıkke qaramastan qoıyp ketti. Mılısıoner ysqyryp edi. Bular qaıryla qoıǵan joq. Sál irkile bastaǵan Appaqovqa ana ekeýi jel berdi.

— İrkilme. Tarta ber.

— Usaq-túıekke qaırylma.

Mashına uzap barady. Mılısıoner onyń nomerin jazyp alyp jatyr.

Kóp uzamaı aldap taǵy bir regýlırovshık ushyrasty. Ol taıaǵyn kóterip edi, bular toqtamady. Soqpaqov pen Toqpaqov terezeden aıqaı salady:

— Biz GAI - ge baramyz.

— Biz Jalǵasovtyń ózine bara jatyrmyz, — dep terezeden qol bulǵap, sovet mılısıasyna jalyndy sálem joldaıdy.

Bulardyń sońynan bir motosıkl erdi. Biraq «Boz jorǵa» qaırylmaı yzǵytyp barady. Kóp uzamaı taǵy bir qýǵynshy quıryǵyna ilesti. Al, «Boz jorǵa» bolsa tek shalshyq sýdy shashyratyp esip keledi.

* * *

Teatr. Rejıserdiń kabıneti. Rejıser qabaǵynan qar jaýyp túnerip otyr. Radıony óshirip tastady. Júgirip Komık keledi. Rejıser Komıkti órtep jiberetindeı bop ornynan kóterildi.

— Nege kúlmeıdi jurt?

— Men qaıdan bileıin. Ózińizdiń jazǵan sahnańyz. Materıaly solaı bolǵan shyǵar.

— Materıal... Materıal... Shyn Komık janaza oqyp turyp ta jurtty kúldire bilý kerek. Uqtyń ba?

— Jaraıdy. Uqtym, — dep Komık shegine berdi.

* * *

Aqyry «Boz jorǵa» da manaǵy GAI - ge qaıtyp jetti. Úsh dos mashınadan túse qalyp keńsege kirip barady.

Baıaǵy tanys korıdor. «GAI bastyǵy Jalǵasov» degen jazýy bar esik. Úsh dos sol esiktiń aldynda mólıip tur. Esik jabyń. Býlardyń qasyna avtoınspektor keldi. Bul jańaǵy motosıklmen óksheleı qýǵan qyzyl kóz páleniń ózi bolsa kerek. Daýsy tym susty eken.

— Rúlde otyrǵan qaısyń?

— Men edim, — dedi Appaqov.

— Dokýmentińizdi ákelińiz.

— Biz Jalǵasov joldasqa kelip edik, — dep Appaqov qıpaqtaı berdi.

— Iá, biz Jalǵasov joldastyń ózine kelgenbiz.

— Iá, biz podpolkovnıkti premeraǵa shaqyrýǵa keldik, — dep Toqpaqovty Soqpaqov qostady.

Bulardyń sózin qulaǵyna ilgen ınspektor joq.

— Dokýmentińizdi ákelińiz!

Amal joq, Appaqov talaı qoldan ótken «dokýment symaǵy» qaıta usyndy.

— Máseleni erteń sheshemiz. Mashınany bizdiń qorada qaldyrasyńdar. — Inspektordyń ár sózi bultartpas ómir sıaqty. — Mundaıda jazanyń túri bireý-aq. Bir jylǵa pravomen qosh aıtysasyz.

* * *

Jańbyr jaýyp tur. GAI - dyń qorasynda «Boz jorǵa». Qasyna Appaqov keldi. Ertedegi atymen qoshtasqan batyrdaı mashınanyń kapotyn sıpalaıdy.

— Qosh bol, janýar «Boz jorǵa». Bir jylǵa ajyratty ǵoı bizdi sum taǵdyr. Oǵan deıin kim bar, kim joq.

— Er qanaty at degen. Qanatsyz qaldyrdyń ǵoı «Boz jorǵa», — dep Toqpaqov ta muńaıa bastap edi, Soqpaqov qana basalqy aıtty.

— Bul bısharany óltireıin den pe edińder. Tipti jaqsy boldy. Tym bolmasa bir jyl remonttalyp, dem alsyn. Sodan keıin qaıtadan oınaqtap shyǵa keledi. Al, kettik! Eń bolmasa qol shapalaqtaýǵa úlgireıik te!

* * *

Teatrdyń sahnasy. Operany sońǵy perdesiniń bir kórinisi. Sahnada Asqarov. Ol bir tamasha arıany quıqyljyta shyrqap tur. Onyń oǵy zaldy túgel baýrap alǵan.

Barsha jurt kirpik qaqpastan uıyp qapty.

* * *

Úlken qalanyń kóshesi. Jańbyr quıyp tur. Qaı-qaıdaǵy bir tar kósheni qýalap qarańdaǵan úsh adam júgirip keledi. Býlardy ókshelep álgi Asqarov shyrqaǵan arıanyń áýeni qýyp keledi.

Aýyq-aýyq seltıip tura qalyp: «Myna jer tóte! Beri júr! Bylaı júr!» dep bir-birine daýystaıdy. Sóıtip jol qysqartamyz dep shalshyq sýdy shalpyldatyp, qarańǵyda qaıdaǵy bir shuqyrǵa perip ketip, batpaqqa maltyǵyp qalady. Keı qorada tuıyqqa tirelip, jol taba almaı dal bolady.

* * *

Rejıserdiń kabıneti. Rejıser men kómekshi ekeýi radıodan zaldy tyńdap otyr. Asqarovtyń arıasynyń aıaǵyn qol shapalaqtaý kómip ketti. «Tamasha! Bravo! Asqarov!» dep aıqaılap, zaldaǵylar jer tepkilep dúrsildetip alyp barady.

Rejıser manaǵydan ózgeshe. Kózi jaınap, kókiregin qýanysh kernegen.

— Aıtpap pa edim, men saǵan! Aıtpap pa edim! — dep aıqaılaıdy kómekshisine qarap. — Esińde me seniń, a?

— Iá, siz Soqpaqovty tap degen edińiz.

— Soqpaqov... Batyldyq kerek! Táýekel kerek, táýekel! — degenmin men saǵan! Uqtyń ba?! — dep jaraly qolymen stoldy qoıyp qalady.

* * *

Sahna. Asqarov ǵashyǵymen qosylyp bı bılep júr.

* * *

Úsh dos áli júgirip keledi. Ólip-talyp teatrǵa da jetti. Sahna syrtyndaǵy keń korıdormen úsheýi júgirip keledi. Jolshybaı kezdesken akterler men sahna jumysshylary bulardyń túrinen shoshyp jalt beredi. Aqyry bular rejıserdiń kabınetine de jetti.

* * *

Rejıserdiń kabıneti. Rejıser qýanyshqa belshesinen batqan. Kirip kelgen úsh jigitke qarsy tura umtylady.

— Tamasha! Tamasha! Jeńis! Jeńis, dostarym!

Kelgender ázir eshnárseniń mánin uǵa qoıǵan joq.

Jaltaqtap bir-birine, sodan soń rejıserge qaraıdy. Rejıser olardyń halin eleıtin emes, barǵan saıyn qyza sóıleıdi.

— Tamasha tabys! Quttyqtaımyn, dostar! — Úsheýin jaǵalaı qushaqtap súıedi. — Men búgin tamasha talant ashtym! Án aspanyna jarqyratyp jańa juldyz shyǵardym! Quttyqtańdar meni, dostarym.

— Ol kim?

— Aıtyńyz, ol kim?

— Asqarov! Batyldyq kerek! Táýekel kerek, dostarym! Asqarovty aspanǵa shyǵardym búgin. Jastardy solaı kóterý kerek!

Appaqov. Quttyqtaımyn sizdi.

Soqpaqov. Siz táýekelshil, jańalyqqa jaqyn adamsyz. Quttyqtaımyn.

Rejıser. Ana Asqarovty quttyqta! Al, káne, spektákl aıaqtalyp qaldy. Tez sahnaǵa shyǵamyz.

Appaqov. Biz... bizdiń... ústi...

Soqpaqov. Bizdiń ústi-basymyz las. Myna túrimiz aqyn túgil kompozıtorǵa da jaraspaıdy...

Rejıser bulardyń túrin endi ǵana ańǵaryp, oılanyp qaldy.

— Búgingideı kúni sahnaǵa bulaı shyǵý uıat... — Sodan keıin kómekshisine buryldy. — Tez rekvızıtke apar. Búgin bulardy qalaı kıindirseń de obal emes. Naǵyz prınske uqsatyp kıindir! Uqtyń ba?

— Uqtym.

— Naǵyz shahınshahty kıindir! Uqtyń ba?

— Uqtym.

— Naǵyz japon ımperatorynda kıindir. Uqtyń ba?

— Uqtym.

— Tez! Tez!

* * *

Rekvızıttiń úlken bólmesi. Neshe túrli elder men ulttardyń san alýan boıaýy qulpyrǵan kostúmderi ilýli tur. Buryshta úıýli jatqandary da az emes. Bizdiń úsh jigit sheshingen. Asyǵys kıinip jatyr.

Toqpaqovtyń uzyn sıraǵy burynǵydan beter sıqyn ketken. Tar aq shalbardy butyna syıǵyza almaı áýre.

Toqpaqov. Áı, myna bireýiń syıatyn pále emes qoı?..

Rejıserdiń kómekshisi. Ol prınstiń pantalony, qattyraq tart!

Appaqov qatar qapshyqtaı keń bir páleni kıem den, ishine túsip ketti.

— Aı, mynaýyń qolpyldaǵan ne pále?

— Ol shahınshahtyń shalbary. Fasony solaı!

— Áı, sen maǵan áıeldiń kóılegin bergensiń? — dep bir jaqtan Soqpaqov aıqaılady.

— Qaıdaǵy áıel, ol japon ımperatorynyń kımonosy.

Toqpaqov. Sen bizdi mazaq qyp turmysyń. Bul ne pále?

Appaqov. Iá, mynaýyń masqara ǵoı.

Kómekshi. Túk masqarasy joq. Sheftiń ámiri solaı. Óz qulaqtaryńmen estidińder ǵoı. Bul rejıserdiń oıy.

Toqpaqov. Iá, sovremennyı kostúm ber.

Kómekshi. Sovremennyı kostúmdi men qaıdan alam senderge. Bul teatrda sovremennyı operetta qoıylyp pa edi? Jalǵyz spektákldiń kostúmy, áne, akterlerdiń ústinde.

Appaqov. Joq, biz bulaı shyǵa almaımyz.

Toqpaqov. Bizdiń jurtqa kúlki bolar jaıymyz joq.

Kómekshi. Endeshe jalańash shyǵyńdar. Áne, spektákl bitip qaldy. Jurt qol shapalaqtap jatyr. Tez, tez!..

* * *

Sahna. Spektákl bitken. Artıserdiń bári avansenada. Kórermender oryndarynan tik turyp aıamaı qol soǵady. Sahnadaǵy artıser de máz, bular da alaqandaryn aıaıtyn emes. Kópshilik «Asqarov! Asqarov! Tamasha! Bravo!» — dep aıqaılaıdy. Rejıser Asqarovtyń qolyn qaıta-qaıta kóterip, alǵa attap qorazdanyp bas ıedi.

Buǵan ilese «Avtor! Avtor!» degen aıqaı shyǵady. «Appaqov! Appaqov! Toqpaqov! Toqpaqov!» dep búkil zal kúmp-kúmp etedi.

Osy kezde sahnaǵa shahınshah kıingen Appaqov, XVIII ǵasyrdyń prıns bolyp kıingen Toqpaqov, japon ımperatory bolyp kıingen Soqpaqov shyǵady. Búkil zal da kúledi. Rejıser de, akterler de ań-tań. Sálden keıin rejıser esin jıyp, árqaısynyń atyn jeke atap zalǵa tanystyrady. Zal árqaısynyń atyn estigen saıyn qyran - topan bolady. Qol shapalaqtaıdy.

Zaldyń aldyńǵy qatarynda Balzıa. Kóppen birge máz bolyp, kishkentaı alaqanyn oıylǵansha soǵady. Appaqovtyń kózi soǵan tústi. Óńi jylyp qoıa berdi.

Appaqov qol kóterdi. Zaldaǵy shý saıabyrlap baryp basyldy. Ózi qysylyp sóz bastady.

— Joldastar. Dostar... Jańadan operetta jazbaq oıymyz bar. Ony sizderge unaıtyn, qyzyq etip jazǵymyz keledi.

— Iá, qyzyq operettany endi jazamyz, — dep qoıady túksıgen qabaǵy jazylmaıtyn Toqpaqov.

— Biz búgin tamasha ánshi taptyq, — dedi Appaqov. — Keler joly jańa operettamen birge taǵy bir jańa ánshini kóresizder.

TÚSİNİKTER

«Boran» — bul roman alǵash «Dala syry» degen atpen «Juldyz» jýrnalynyń 1963 jylǵy № 6, 7, 8 sandarynda jaryq kórdi. Sol jyly Qazaqtyń memlekettik kórkem ádebıet baspasynan shyqqan «Dala syry» dep atalatyn povester men áńgimeler jınaǵyna endi. 1968 jyly «Jazýshy» baspasynan «Boran» jeke kitap bolyp basyldy. Osy baspadan jazýshynyń 1974 jyly jaryq kórgen eki tomdyq tańdamaly bolyp endi.

Orys tilinde «Boran» 1965 jyly «Novyı mır» jýrnalynyń № 3 sanynda basylyp, 1966 jyly «Sovetskıı pısatel» baspasynan «Ispoved stepı» degen atpen kitap bolyp shyqty. «Boran» 1970 jyly «Jazýshy» baspasynan jeke kitap retinde jaryq kórip, 1978 jyly jazýshynyń osy baspadan shyqqan eki tomdyq tańdamaly da bar. «Boran» «Drýjba narodov» jýrnalynyń kitaphanasy degen serıamen 1977 jyly shyqqan bir tomdyqqa da endi. «Boran» romany avtordyń odaqtas respýblıka halyqtarynyń tiline de aýdarylyn, keńinen tanys bolǵan týyndysy. Ol 1967 jyly latysh, 1976 jyly ýkraın, 1982 jyly qyrǵyz tilderinde basyldy. 1968 jyly nemis tilinde «Aýfbaý ferlag» baspasynda shyqty, 1975 jyly sol baspa, dúnıejúzilik romandar serıasyna engizip qaıta basyp shyǵardy. 1972 jyly Stambýlda «aqyny» baspasynda túrik tilinde, «Progres» baspasynda farsy tilinde shyqty.

«Úndistan hıkaıasy» — 1970 jyly «Juldyz» jýrnalynyń № 11, 12 sandarynda jarıalandy. 1971 jyly «Úndistan hıkaıasy» degen atpen «Jazýshy» baspasynan jeke kitap bolyp shyqty. Osy baspadan jazýshynyń 1974 jyly jaryq kórgen eki tomdyq tańdamaly quramyna endi. Orys tilinde «Indııskaıa tetrad» degen atpen 1972 jyly «Prostor» jýrnalynyń № 3, 4 sandarynda jarıalanym, sol jyly «Jazýshy» baspasynan jeke kitap bolyp shyqty. Jazýshynyń 1978 jyly osy baspadan shyqqan eki tomdyq tańdamaly jınaǵynyń quramynda bar. «Drýjba narodov» jýrnalynyń kitaphanasy degen serıamen shyqqan bir tomdyqqa da endi.

«Mahabbat muńy» — aldymen 1960 jyly «Juldyz» jýrnalynyń № 10 sanynda jarıalanyp, sol jyly Qazaqtyń memlekettik kórkem ádebıet baspasynan «Mahabbat muńy» degen atpen basylǵan áńgimeler men povester jınaǵynda jaryq kórdi. 1963 jyly sol baspadan shyqqan «Dala syry» áńgimeler men povester jınaǵynan da oryn aldy. 1968 jyly «Boran» degen atpen «Jazýshy» baspasy shyǵarǵan roman, povester, áńgimeler toptamasyna, 1974 jyly «Jazýshy» baspasynan jaryq kórgen eki tomdyq tańdamaly endi. Orys tilinde 1965 jyly «Jazýshy» baspasy shyǵarǵan «Pechal lúbvı» jınaǵyna engizilgen.

«Joly bolmas jigittiń...» — «Juldyz» jýrnalynyń 1968 jylǵy № 6 sanynda jarıalandy. Qazaqtyń memlekettik kórkem ádebıet baspasy 1963 jyly shyǵarǵan «Dala syry», «Jazýshy» baspasy 1968 jyly shyǵarǵan «Boran» jınaqtaryna engizildi. Avtordyń 1974 jyly «Jazýshy» baspasy shyǵarǵan eki tomdyq tańdamaly basyldy. Orys tilinde 1965 jyly «Jazýshy» baspasy shyǵarǵan «Pechal lúbvı», 1966 jyly «Sovetskıı pısatel» baspasynan shyqqan «Ispoved stepı» jınaqtaryna da endi.

---