InfoHub Logo

Halyqtyń kemeńger qaıratkerleri týraly tarıhı roman jazǵan avtor sol adamnyń ómir tarıhyn ǵana nemese shaǵyn tóńiregin tanystyryn qoıa almaıdy. Halyqtyń ómirin keń qamtyp, qoǵamnyń negizgi kúshterin kórsetip, sol zamannyń tarıhı damý bet alysyn anyq ańǵartpaıynsha, sosıalısik realızm turǵysynda jazylǵan tarıhı roman bolyp shyǵýy múmkin emes. Sovet jazýshylary tarıhı romandardy ótken kúnniń oqıǵalaryn kórkem obrazdar arqyly búgingi oqýshyǵa jetkizip berý úshin ǵana emes; eń aldymen bizdiń zamanymyzdyń turǵysynan ótken kesek oqıǵalaryn qaıta qarap, ekshep, sodan halyq kúshiniń damýyna negiz bolǵan qoǵamdyq máni bar kúresterdi, qozǵalys qubylystardy basa kórsetý úshin jazady. Tarıhı romandardyń mindetteri týraly Belınskıı bylaı dep jazǵan: «Bizdiń osy zamanymyzdy túsindirip jáne bolashaǵymyzdy mezgeý úshin ótken kúnge kóz júgirtip,izdenemiz». Tarıhı taqyrypqa osy turǵydan kelgende ǵana sovet jazýshylary ıdeıalyq qundy, áleýmettik paıdaly shyǵarmalar jazady.

Muhtar Áýezovtiń «Abaı» jáne «Abaı joly» romandarynyń negizgi qasıeti osyndaı ıdeıalyq ótkirliginde.

Bul romandardyń negizgi jetekshi baǵyttaýshy ıdeıasy — qazaq halqy men uly orys halqynyń tarıhı dostyǵy.

Avtor óz romandaryn qazaq halqynyń uly aqyny, qoǵam qaıratkeri jáne oıshyly Abaı Qunanbaevtyń ómirine arnaıdy. Ol negizgi keıipkeriniń ósip, qalyptasýyn halyqtyń taǵdyry arqyly kórsetip osy dostyqtyń tarıhı tamyrlaryn durys ashady, qazaq halqynyń óz taǵdyryn orys halqynyń taǵdyryna ushtastyrýy progresıvtik qadam ekenin romandarynda aıqyn kórsetedi.

HIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qazaqstan Rossıaǵa tolyq qosyldy. Bul progresshil tarıhı oqıǵa halqymyzǵa ekonomıkalyq, qoǵamdyq jáne mádenı damý jaqtarynan úlken áser etti. Qazaqstannyń Rossıaǵa qosylýy patrıarhaldyq, rýlyq saltqa kúırete soqqy berdi, qazaq qoǵamynyń jiktele túsýine, sonyń nátıjesinde tap tartysynyń kúsheıýine úlken áser etti.

Mádenı jaǵynan bul qosylýdyń úlken paıdasy qazaq halqynyń uly orys mádenıetine, sol arqyly dúnıe júzilik mádenıetke boı urýynda. Sol zamanǵa arnaǵan sovettik tarıhı romanda eń aldymen osy tarıhı mańyzdy oqıǵalar aıqyn beınelenýge tıis. Shoqan Ýálıhanov, Ybyraı Altynsarın sıaqty Abaı da qazaq halqynyń orys mádenıetine aralasýynyń jemisi. Bul qaıratkerler óz halqynyń eń ıgi nıetteri men úmitterin aıtyp ótti. Olar óz ómirlerin halyq ıgiligine jumsady.

M. Áýezov Abaıdyń obrazyn halyq ómirimen tyǵyz baılanystyra, ony zamanynyń iri-iri oqıǵalarynyń arasynda kórsetip, jan-jaqty ashty. Romandarda XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy qazaq ómiriniń negizgi jaqtary — patrıarhaldyq-rýlyq salt, onyń birte-birte kúıreýi, rý tartystary, onyń bar salmaǵynyń kedeı buqaraǵa túsýi, qalyń buqaranyń qanalýy, olardyń qanaýshylarǵa qarsy kúresi, qazaq halqynyń arasynan qoǵamdyq jańa kúshterdiń paıda bolýy, orys demokrattarynyń ıdeıalarynyń Qazaqstanǵa ene bastaýy, aqyry, qazaq halqynyń orys mádenıetine boı urýy keń kórsetilgen. Abaıdyń uly aqyn, aǵartýshy oıshyl bolyp birte-birte ósýi, qalyptasyp kemeline kelýi joǵarydaǵy aıtylǵan tarıhı jaǵdaımen astasyp jatady.

Áýezov romandarynda Abaı óte kúrdeli, shytyrman ómir keshedi. Abaıdyń balalyq shaǵy, feodaldyq ortada — patrıarhaldyq-rýlyq salttyń eń kúshti ortasynda ótedi. Onyń ákesi ata-babasynan kele jatqan ozbyrlyq pen óktemdiktiń bárin boıyna sińirgen, halyqty aıaýsyz qanaıtyn naǵyz kókjal feodal. Jas Abaı óz ákesiniń barlyq qataldyǵyn, ozbyrlyǵy men zorlyǵyn, rý basshylarynyń arasyndaǵy shytyrman tartystyń bárin kóredi. Abaı baılardyń tepkisindegi buqara halyqtyń aýyr azabyn da kóredi. Sonymen birge, ol patrıarhaldyq-rýlyq qoǵamnyń jáne onyń ekonomıkasynyń mesheýligin de sezedi. Aqyrynda, Abaı eski salttyń rýhanı qysymynan da zor azap shegedi. Sanasy oıanyp eseıe bastaǵanynan-aq óz halqyna jol izdeıdi. Jas jigit Abaıdyń Qydyrbaı aqynmen áńgimeleskendegi sózderi, onyń halyq úshin qaıǵyratyn, bolashaqqa jol izdeıtin jas oıyny ekenin ańǵartyp tastaıdy.

Áıtse de Abaı joly qaltqysyz, tup-týra emes: bul zańdy da.

Alǵashqy jyldary Abaı baılar men kúshtilerge adamgershilik pen aıaýshylyqty da uqtyrmaq bolady. Baılardyń malyn urlaǵan kekshil qaraqshylardyń áreketin quptaıtyn da kezi bolady; rý talasyn bitistirýge áreket te jasap kóredi.

Abaı birte-birte ósip, oı órisi keńı túsedi. Aldyndaǵy úlkenderdiń yqpalynan shyǵyp, áke jaýyzdyǵyna qarsy kúresedi, ádiletsizdikpen jekpe-jek aıqasqa shyǵady. Biraq bul kezderiniń ózinde de ol qoǵamdyq ádiletsizdiktiń negizgi sebepterin túsinýge jete almaıdy, qoǵamdyq qaıshylyq jeke adamdar ádiletsizdiginen degen uǵymda bolady.

Áıtse de ómir jolynyń osyndaı shytyrmandyǵyna qaramastan, Abaıdyń negizgi tilegi, ıgi nıeti durys; bar armany óziniń halqyna durys jol tabýǵa baǵyshtalǵan. Ol ylǵı qarańǵylyqqa, mesheýlikke qarsy kúresedi. Osy týyp kele jatqan jańanyń qarańǵylyqqa, mesheýlikke qarsy kúresi — romannyń negizgi jelisi. Óz ortasynan, feodaldardan qol úzip, tómengi buqaramen kóp aralasqannan keıin baryp Abaı halyqtyń muń-muqtajyn tereńirek kóre bastaıdy. Ol Dárkembaıǵa bylaı deıdi: «Joqshylyq pen jamanshylyq el ishin keýlegen ǵoı. Seniń kózińdi de qyran kózindeı qyraǵy etip sol ashqan eken... Meniń kózimdi de qosa ashyp otyrsyń...»

Osydan satylyp ol halyqqa qamqorshy dárejesine kóteriledi, jutap qalǵan kedeılerge qolynan kelgenshe kómek kórsetedi, kedeı jaqtardy baılardyń ozbyrlyǵynan qyzǵyshtaı qorıdy. Abaıdyń kúshi halyqpen tyǵyz baılanystylyǵynda; muny avtor óte durys jáne jaqsy kórsetken. Bir kezde balǵyn Abaı áke zorlyǵynan óz mahabbatyn qorǵap, súıgen jaryna qosyla almasa, halyq arasynda bedeli óskennen keıin ol iri-iri feodaldardyń ózi yǵysatyn úlken kúshke aınalady.

Abaıdyń orys mádenıetine boı urýyna sebep bolǵan da halyqtyń muń-muqtajy men ómirdiń talaby: «Halyq úshin de, ózim úshin de dúnıeniń eń asyly bilim, óner, sol óner orysta, men barlyq tirlikpen ala almaǵan asyldy sodan alatyn bolsam, ondaı jer jatym bola ma? Jatyrqap kashqaqtaýym nadandyq bolsa bolar, biraq qasıet bolmas...». Minekı Abaıdyń aldyna qoıǵan maqsaty osy. Tek orystyń revolúsıashyl-demokratıalyq ıntellıgensıasynyń aldyńǵy qatarly ókilderimen dos bolýy arqyly ǵana, aldyńǵy qatarly orys mádenıetinen nár alýy arqyly ǵana Abaıdyń dúnıege kózi ashylyp, oı órisi damı túsedi.

Orys adamy Mıhaılov Abaıdyń kóz aldynda Rossıanyń ekeý ekenin, onyń biri patshanyń jáne onyń ıtarshy ákimderiniń Rossıasy ekenin, ekinshisi orystyń uly er halqynyń, Pýshkın men Lermontovtyń, Belınskıı men Chernyshevskııdiń, Dobrolúbov pen Nekrasovtyń Rossıasy ekenin ashady.

Abaı Mıhaılov arqyly Chernyshevskııdiń kózqarastarymen tanysyp baqyt pen azattyqqa aparatyn birden-bir jol orys halqynyń joly ekenin, osy jolmen júrý úshin qazaq halqy eń aldymen orys mádenıetin ıgerip, orys halqymen jaqyndasýy kerek ekenin, eki halyqtyń negizgi maqsatynyń bir ekenin uǵady. Osy arqyly baryp Abaı óz ómirin halyqty aǵartý jolyna arnap orys-qazaq dostyǵynyń jarshysy bolady. Óziniń tamasha aqyndyq talantyna osy ıdeıany arqaý etedi.

Abaı osylaı kitaptan kitapqa ósip otyrady, onyń halyq ómirimen baılanysy da kúsheıdi. «Abaı joly» romanynda ol qoǵamdyq ádilettik úshin kúresker dárejesine kóterilip, halyqty aıaýsyz qanaıtyn ozbyrlardy aıamaı áshkereleıdi. Erterek kezinde bas bostandyǵyn ańsaǵan «Aıttym sálem qalamqas» óleńin jazǵan Abaı keıin kele qanaýshylardy barynsha áshkereleıtin, áleýmettik zor mańyzy bar «Qarasha jeltoqsan men sol bir-eki aı» óleńin jazady. Avtor Abaıdyń osy ósý jolyn óte áserli jáne durys kórsetken. Halyq, muńyn óz kózimen kórip, janymen uqqan Abaı halyqqa qamqor bolady. Onyń tóńiregine Bazaraly, Dárkembaı, Dármen sıaqty shynaıy halyq ókilderi jınalady. Ol halyqtyń zaryn kórip, oǵan qaıǵyryp qana qoımaı, solarmen kúres jolyn izdeıdi. Qara shyǵyn jınaǵan jendettermen aıqasqannan keıin Abaı dosy Erbolǵa oıyn tolqytqan shyn syryn aıtady.

— Munyń úlkeni keshegi ótken sońǵy álekten týyp otyr.

— O, nesin aıtasyń... Biraq kóp sorlyny buǵalyqtan bosatqan joqsyń ba?— deıdi Erbol.

— Ol bir shókim, qasymdaǵy az top qoı. Kópti qaıtesiń? Ózge jerde bar jaılaýda sol pále áli júrip jatyr ǵoı. Tipti osy bir bolys pa? Bir tobyqty ma? Bar qazaq dalasynda tamam sorly kúńirenip jatyr ǵoı. Sonyń kúıi qalyń sor ǵoı. Halqym, qazaǵym, jurtym sol ǵoı... Soǵan ne kómek, ne basshylyq ettim?..

Oıshyl aqyn Abaı óz halqy úshin baqyt jolyn, kúres jolyn osylaı izdeıdi. Al halyq Bazaralynyń aýzymen aqynyna óz talabyn qoıady:

«Elimniń dıqanshysy sen emessiń be? Jemis kútip nár alatyny sensiń ǵoı. Elińniń anyq qalyń kóshin bastaıtyn jolyń dańǵyl bolsyn».

Tek halyqtyń jaqyndyǵy, halyqtyń kómegi ǵana Abaıǵa aqyndyq qýat beredi. Sondyqtan Abaıdyń Bazaralyǵa aıtqan syry onyń aqyndyq programmasy:

«Bazeke, at mingizip, atan jetektetken syıdyń qaısysy da tap osy aıtqanyńa teń bolsyn, qasyńa kep, qanatymdy bútindep bekitip qaıtqandaı boldym ǵoı. Endigi jazarym óleń bolsa, sen úshin ǵana jazarmyn, seniń dertińe emshi bolýǵa jarasam armanym bar ma?»

Abaı halyqty qanaýshy ozbyrlarǵa qarsy kúres ústinde úıretip ózi odan úırenip, aldyńǵy qatarly orys oıshyldary men kúreskerlerinen azyq alyp, rýhanı jáne saıası ósedi. Birte-birte oı órisi keńip, kóregendigi artady. «Abaı joly» romanynyń sońynda ol óziniń eń talantty shákirti Dármen aqyndy Nekrasov jolyna silteıdi. Áýezov romandarynyń úsh kitabynda kórsetilgen Abaıdyń ósý joly osyndaı. Osy arada eskerte ketetin nárse, bul Abaıdyń ósý jolyn avtordyń orynsyz «jaqsartýy» emes, Abaı Gersen, Chernyshevskıılerdiń sharýalardy qolǵa balta alýǵa shaqyrǵanyn qabyldamady, biraq ol aldyńǵy qatarly orys qaıratkerlerinen áleýmettik teńsizdikti, ómirdegi zulymdyqty satıramen áshkereleýdi úırendi. Sondyqtan da óz shákirtin ózinen ilgerige, Nekrasov jolyna silteýi zańdy jáne avtor oılap shyǵarǵan kórkemdik shyndyqqa syıymdy.

Avtop Abaıdyń obrazyn sol zaman ómiriniń keń ortasynda úlken-úlken áleýmettik oqıǵalardyń arasynda kórsetedi. Abaıdyń qatysýymen ne bolmasa sonyń kózqarasy arqyly avtor ár túrli qoǵamdyq oqıǵalarǵa, halyqtyń ósip kele jatqan kúshine, sol sıaqty, qanaýshy taptardyń ókilderiniń ozbyrlyǵyna, aıýandyǵyna baǵa beredi.

Romandarda Abaı úlken jany bar, jalań qabat emes, minezge baı, ómirdiń alýan áserin tereń sezinetin adam etip kórsetilgen. Ol halyqtyń eń jaqsy — adaldyq, ádildik, erlik jáne qaıyrymdylyq sıaqty qasıetterin, mol talantyn boıyna sińirgen. Abaı obrazy — bizdiń ádebıetimizdegi óte sheber jasalǵan kesek obraz.

Qazaq kedeıleriniń oıana bastaýy, olardyń baılardyń qanaýy men ozbyrlyǵyna qarsylasýy, kúreske shyǵýy negizinen durys kórsetilgen. Artta qalǵan qarańǵy qazaq kedeıleri birte-birte ózderiniń qolyn baılaǵan rýlyq salttan arylyp, oıana bastaıdy. Baılardan kóp qorlyq kórgen Balaǵaz, Ádilhan sıaqty kedeıler ashyqqan aǵaıyndaryn asyraý úshin baılardyń jylqysyna quryq salady, bul bir jaǵynan halyqqa qorlyq kórsetken — ozbyrlardan kek alý isimen astasady. Bul sıaqty «erekshe» qarsylyq sol zamannyń qoǵamdyq jaǵdaıynan — kedeılerdiń artta qalǵan qarańǵylyǵynan týǵan nárse. Birte-birte birigip qımyldaý kerek ekenin halyq uǵyna bastaıdy. Shataqtar tentek oıaz Koshkınniń soraqy zorlyǵyna qatty qarsylyq kórsetedi. Halyq qımyly osylaı óse kele úlken-úlken silkinýlerge ushtasady.

Romandarda halyq ókilderiniń este qalarlyq kesek obrazdary jasalǵan, ásirese, Bazaraly, Dárkembaı, Dármen obrazdary jan-jaqty keń ashylǵan. Kishipeıil qaıyrymdy, Abaıdyń qamqor dosy Erbol; halyq arasynan shyqqan aqyldy, erekshe minezdi, daryndy áıel Áıgerim obrazda da óte áserli. Bul obrazdar halyqtyń asyl qasıetterin óte jaqsy beıneleıdi. Bazaraly boıyna halyqtyń aq kóńil, adaldyǵy, qaısar erligi, keń darqan minezi tán bolsa, Dárkembaı boıyna onyń aqyly, qaıyrymdylyǵy tán.

Dármen halyqtyń tamasha aqyndyq talantyn ańǵartady. Uljan, Áıgerim obrazdary qazaq áıelderiniń eń asyl rýhanı qasıetterin boıyna jınaǵan.

Tamasha sheberlik, shynaıy súıispenshilikpen jazylǵan Dárkembaı obrazyn erekshe atap ketý qajet. Avtor Dárkembaıdy ár túrli jaǵdaıda kórsetip, onyń obrazyn birte-birte damyta túsedi. Oqýshy birinshi kitaptyń basynda Dárkembaıdy halyqtyń jerin tartyp alǵan Qunanbaıǵa qarsy kúreske kópshilikti jınap júrgen kezinde kóredi shynynda da Qunanbaıǵa naǵyz qarsylyq kórsetken osy Dárkembaı sıaqty kedeıler bolady. Eli ishindegi eń myqty jaýyz Qunanbaıǵa qarsy kúresý Dárkembaıdyń jaqsy qasıetterin anyqtaı túsedi. Kitaptyń bas kezinde Dárkembaı da rý basy Bójeıge úmit artyp, rýlyq salt-sana sheginen shyǵa almaıdy. Biraq birte-birte ol óziniń bul oıynyń qate ekenine kózi jetedi. Ómirdiń bar aýyrtpalyǵyn basynan keshirip, «Atasy týys emes, tirligi týys» adamdardyń qasiretiniń de, maqsatynyń da bir ekenin uǵynady. Ómirdiń bar ashysyn tatqan Dárkembaı halyqtyń qamqorshysy, aqylshysy, onyń muń-muqtajyn joqtaıtyn ókili bolady.

Romandardaǵy eń bir qyzǵylyqty obraz — Bazaraly. Kórkemdik shyndyqtan aınymaı avtor ony jan-jaqty, árqıly minezdi adam etip kórsetedi. Zamanyna, ortasyna saı emes minezderdi berip, Bazaralyny «jóndemeı», avtor onyń da obrazyn tereń ashady. Bazaraly óz zamanynyń, óz qaýymynyń balasy, zamanyna tán kemshilik Bazaralyǵa da tán. Avtor Bazaralynyń zamanynan juqqan keıbir kemshilikterin jasyrmaı otyryp, onyń negizgi jaqsylyq qasıetterin tereń ashady. Onyń ádilettigi, qorlyqqa kónbeıtin ór minezi, aıqastaǵy batyrlyǵy men qıyn-qystaýdaǵy tózimdiligi, jaıdary darhan minezi sheber sýretshiniń qolymen asa áserli jasalǵan. Sonymen birge, osy kedeı sharýalardyń basshysynyń ósý joly da nanymdy sýretteledi. Sibirde aıdaýda júrip, aıdaýdaǵy orys adamdarymen tanysýy Bazaralyǵa úlken mektep bolady. Orys sharýalarynyń óz baılaryna qarsy kúresi muny da eliktiredi. Ol kedeı sharýalardy bastap Tákejan sıaqty kókjal baıdan kek alýǵa attanady. Bul sıaqty batyl qımyl jurttyń kóńilin oıatyp, kúreske talpyndyrady. Aýyryp tósek tartyp jatqannyń ózinde Bazaraly óz boıynan úlken rýhanı kúsh taýyp, jataqtardyń eginin malyna taptatqan Tákejan balasy Ázimbaıdyń aıýandyǵyna qarsy halyqty bastaıdy. Bazaralynyń shynaıy erlik qımylyn avtor tereń tolǵanyp, shyn súısine sýretteıdi.

Bazaralynyń nurly obrazy romandarǵa erekshe kórik berip, Abaı obrazyn tolyqtyra túsedi. Abaı da Bazaraly,Dármen, Dárkembaı sıaqty halyqtyń shyn ókilderine óziniń eń jaqsy úmitin artady.

Osy adamdardyń is-áreketi, oı-armandary arqyly jazýshy kórkem túrde halyqtyń muń-muqtajyn, kúres áreketin beıneleıdi. Taǵy da basqa tolyp jatqan kórinister halyq ómiriniń kartınasyn tolyqtyryp, onyń alýan túrli qasıetterin ańǵarta túsedi. Janpeıis qoıshynyń Qodarǵa degen tamasha qamqorlyǵy, óz balasynyń urlyq qylǵanyn jasyra almaǵan Qaýmen shaldyń adaldyǵy jaı halyqtyń boıyndaǵy jaqsy qasıetti ańǵartady. Rýlyq salttyń rýhanı qysymyna shydamaǵan, óziniń úlken mahabbat sezimine bar janymen berilip, ǵashyq jaryn aıanbaı qorǵaǵan jarqyn minezdi, batyr jigit Oralbaıdyń qasiretti taǵdyryn, qarapaıym adam, eńbekshi,kishipeıil batyr jigit Isanyń shynaıy erligin, onyń armanda ketken ǵazız ómirin avtor shyn júrekten tebirenip, óte áserli sýretteıdi.

Abaı halyqtyń osy ómirimen, osy adamdarmen tyǵyz baılanysty. Jaı halyqtyń azapty aýyr ómiri, onyń qanaýshylar men ozbyrlarǵa qarsy kúresi, onyń erligi men bolashaqqa degen óshpes úmiti — Abaıdyń aqyndyq tvorchestvosynyń negizgi bulaǵy.

Romanda basqa da kúsh, basqa da dúnıe kórsetilgen. Ol baılardyń, bolystardyń, atqaminerlerdiń dúnıesi. Avtor olardyń ozbyrlyǵyn, aıýandyǵyn, qorqaqtyǵy men satylǵyshtyǵyn saıası ótkir, kórkemdik jaǵynan oqýshynyń kózine elestete, dál sýretteıdi.

Qunanbaı obrazy aıryqsha toqtalýdy kerek eterlik erekshe tulǵa. Bizdiń qazaq prozasynda kúni búginge deıin dál osyndaı iri, kesek tulǵa jasalǵan emes. Qunanbaı sóz joq rý basy feodaldardyń eń iri ókili. Biraq onyń tulǵasy shynshyl da qomaqty, eren jasalǵan sonshalyq ol óz boıymen tutas bir dáýirdiń, ári-beriden soń halyqtyń da sıpatyn ashyp tur. Iá, ol ǵasyrlar boıy qalyptasqan rýlyq-patrıarhaldyq qoǵamnyń jasaǵan alyp tulǵasy sıaqty, sonyń jıyntyq beınesi. Sol patrıarhaldyq qoǵamnyń estetıkalyq, etıkalyq, moraldyq kredolary osy kisiniń boıyna túgel syıǵan. Onda óz halqynyń danalyǵy mol tapqyr sheshendigi, ójet erligi men qunarly qaıraty jatyr. Qunanbaı óz dáýiriniń, óz tabynyń bel balasy boıyndaǵy mol qasıet talantyn ol óz keregine jumsaıdy. Onyń mán-maqsaty, bar ıdealy sol patrıarhaldyq feodaldyq qoǵamǵa tán. Sondyqtan da joǵaryda atalǵan mol kúsh pen talanttyń jumsalar baǵyty da bólek. Aqyl men talant jaqsylyqqa emes, jaýyzdyqqa baǵyshtalǵan. Aǵa sultan bolǵannan keıin, ol tóńiregindegi baılardyń bárinen joǵary kóteriledi. «Onda ákimdik te bar, ári qoly uzyn, maldy, sózge júırik, minez ben iske de alǵyr, betti, qyrys... Óz ortasynan boıymen asyp, jyǵa beretin adam». Ol rý basylarymen qyrqysyp júrse de, quryǵyn negizinen kedeı buqaraǵa salady. Reti kelgen jerde-aq jaı halyqtyń esesinen ózine qarsy rý basylary men baılardyń kómeıin biteı qoıatyn aılaly qý. Qylmysy asqan Qunanbaı aqyry kelip qulaıdy. Qunanbaıdyń qulaýy jaı, jeke ýaqıǵa emes.

Romandarda taǵy da tolyp jatqan baı, feodaldardyń ókilderi kórinedi, bular Qunanbaıdyń jolyn qýǵan, odan kúshi men ókimdigi kem bolǵanmen, qataldyǵy men jaýyzdyǵy kem emes Tákejan, toıymsyz obyr, bultartpas páleqor, ári qyńyr, ári qý Orazbaı, qý múıiz, alaıaq Jırenshe jáne de Maıbasar, Baıdaly, Bójeı, Qarataı, Raqysh sıaqty az da bolsa aıqyn sýrettelgen keıipkerler. Azýly jas jyrtqysh Ázimbaı obrazyna erekshe toqtalyp ótken jón. Bul ata-babasynan kele jatqan qýlyq-sumdyqtyń, qanypezer qataldyqtyń, ozbyrlyqtyń barlyq ýytyn syǵyp alyp, boıyna sińirgen adam. Munda Tákejan men Orazbaı boıyna bitken minezderdiń kóbisi-aq bar, biraq ol onyń ústine óte salqyn qandy, jymysqy, jasyryn. Tákejan men Orazbaı sıaqty bul daqpyrtty maqtanshaqtyqty súımeıdi, ol shoqpardyń ornyna ý jumsaǵandy, qanjardy qaǵa beriste siltegendi jaqsy kóredi; óz maqsatyna jetý úshin jan túrshiger aramdyqtan, ekijúzdilikten taısalmaıdy, óz paıdasy úshin feodaldyq salttyń keıbir ádetterin buzýdan da tartynbaıdy. Onyń psıhologıasy kapıtalızmge beıim.

Bulardyń bári qorqaýlar dúnıesiniń ókilderi, olar eskilik úshin, halyqtyń qarańǵylyǵy úshin kúresedi, feodaldyq salt-sana halyq buqarasyn qanaýda olarǵa úlken qural. Jyrtqyshtar dúnıesine tán ala aýyzdyq, ózara jaýyǵý bularda da bar, biraq bárine birdeı jalpy qaýip tóngende olar bas qosady. Patrıarhaldy-rýlyq salttyń qalyń buqarany qanaýǵa keń jaǵdaı jasaǵany belgili. Sondyqtan da baı-feodaldar osy eski salttyń jaqtaýshysy, qorǵanyshy bolǵany ras. Jazýshy aǵaıynshylyqty jaqtaýshy rý basylarynyń taptyq maqsatyn óte sheber ashqan. Orazbaı men Jırenshe Bazaralyǵa aǵaıyn qamqor bolǵansyp, ony qolshoqpar etip ózderiniń dushpandaryna aıdap salmaq bolady. Biraq Bazaraly kedeı halyqtyń maqsatyn kózdep, olardyń esesin qaıtarý úshin taptyq batyl qımyl jasaǵanda baı aǵaıyndar odan arasyn ashyp shyǵa keledi.

«Qorqyt degende, osylaı qorqyt dep pe edim? Bul Bazaraly tartys bastaǵan joq; qushaǵyn toltyryp pále ákelip tastady. Serigiń bop kelgen joq, sergeldeń ákeldi. Qostap jylqy, myńdap mal órgizip otyrǵan osy atqaminerlerdiń báriniń jatqan malyna erteń ashpa-jalap kedeıdi osylaısha qaptatyp, qyrǵyza bastasa ne bolmaq?»

Mine, qyryq rýdyń baılaryn kedeılerge qarsy bir maıdanǵa biriktiretin de osy qorqynysh, osy úreı. Osylaı ózara jaýyqqan baılardy olardyń taptyq maqsaty biriktiredi.

Romandarda baılardyń halyqqa jasaǵan ozbyrlyǵy,qıanaty ashshy yzamen áshkerelenedi. Tákejan jáne basqa kúshtilerden tepki kórgen halyqtyń qaıǵysy, eldi qan qaqsatqan «qara shyǵyn», kedeı malshylardyń aıanyshty kúıi úlken kúshpen sýrettelgen. Jataqtardyń eginin malyna taptatqan Ázimbaıdyń zulymdyǵyn sýrettegende avtor ony yzaly, ótkir otty sózdermen tańbalaıdy. Ázimbaıdyń zulymdyǵy jazyqsyz Qodardy darǵa asqan Qunanbaıdyń qanypezer qataldyǵyna úndes. Munda da avtor kontrasty paıdalanyp, eki oqıǵany qarama-qarsy qoıyp, Ázimbaıdyń jaýyzdyǵyn asa aıqyn sýretteıdi. Osy oqıǵanyń aldyndaǵy keshte jataqtardyń ash balalary qorek etý úshin eginniń pisken masaqtaryn jınap júrgenin kóremiz. Kishkene sábıler jas egindi taptamaý úshin, aıaqtaryn eptep basyp, pisken masaqtardy teredi. Eginniń pisetin kúnin, toqshylyq kúnin arman etedi. Dál osy túni jas sábılerdiń arman etken úmitin — jataqtardyń az ǵana eginin Tákejannyń myńǵyrǵan jylqysy taptap, joq qylyp jiberedi. «Kúndizgi jas jetimderdiń kishkentaı álsiz saýsaqtary sonsha qorǵanyp, qaltyrap kútip ustaǵan bıdaı sabaqtary qazir órtten de aýyr óshtik, dushpandyq soqqysyna ushyrady. Pyshaqtaı ótkir san myń tister men tastaı qatty shaqpaq tuıaqtar jep joıyp, qurtyp jatyr, kedeı sharýanyń eńbegi, ashshy teri, az tilegi, úmiti, júdeý tirligi — bári osy tuıaqtardyń jaý tepkisinde taptaldy».

Abaı romanynda aldyńǵy qatarly orys ıntellıgensıasy ókiliniń obrazdary eleýli oryn alǵan.

Orys halqynyń ókilderi Mıhaılov pen Andreev Abaıdyń oıly aqylshysy, qamqor dosy bolyp kórinedi Mıhaılov pen Andreev obrazdary kórkemdik jaǵynan bolsyn, ıdeıalyq qundylyq jaǵynan bolsyn este qalarlyq kesek obrazdar.

Mıhaılov — kishipeıil, biraq qajyrly er júrek adam. Óz ómirin úlken maqsatqa baǵyshtaǵan Mıhaılov qazaq halqyna zor yqylas aýdaryp, onyń qıyn taǵdyryna shyn janashyrlyq kórsetedi. Qazaq qaýymynyń ómirindegi asa mańyzdy máselelerge jaýap taba biledi. Mıhaılovpen kezdesý Abaı ómirindegi asa úlken beles ekenin avtor óte senimdi kórsetken.

Abaıdyń Pýshkın shyǵarmalaryn aýdaryp, halyq arasyna taratqanyn jazýshy úlken kórkemdik kúshpen, shabytpen sýretteıdi. Ony oqyǵanda oqýshy orys-qazaq halqynyń rýhanı dostyǵynyń qaınar kózin kórgendeı bolady. Orystyń danasy Pýshkın óziniń súıikti Tatánasyn qolynan jetektep kelip, keń qazaq saharasyna alǵash ret qadam basqanyn, «óz tyńdaýshysyn uıytqan qadirli aqyn» bolǵanyn, «Tatánasy qazaq jasynyń júrek sezimine buryn qazaq sózimen aıtylyp kórmegen kórkem, sheber til bitirip, jandaı jaqyn týysy bola» kelgenin oqýshy asa áserli, nanymdy uǵynady.

Vsevolod Ivanovtyń tómendegi aıtqan pikirine tolyq qosylýǵa bolady: «Rossıa degen ne? Onyń mádenıetiniń qazaq mádenıetindegi róli qandaı? Orys poezıasy degen ne? Orystyń áleýmettik oıy degen ne? Aqyn qaı jolǵa túsý kerek? Kimmen birge bolý kerek? M. Áýezov «Abaıda» osy suraýlardyń bárine durys jáne anyq jaýap berdi».

Bul romannyń kórkemdik qasıetteri áli de talaı-talaı keń taldaýdy qajet etedi. Biz búgin romannyń sosıologıalyq, áleýmettik jaǵyn basa aıtyp, kórkemdik erekshelikterine toqtala almaı otyrmyz. Osy romandardyń kórkemdik sapasyn ústinen jeńil qarpyp aıtqannyń ózinde talaı dısertasıaǵa aýyr júk bolar edi. Eger shyn mánindegi qazaqtyń kórkem prozasy osydan bastalady demesek te, bul osy kezge deıingi qazaq prozasynyń kórkemdik shyńy dep aıtýdan qoryqpas edik. Shynynda da «Abaı» romany qyryq-otyz jyldyq ómiri bar qazaq prozasynyń kórkemdik tájirıbesiniń jıyntyǵy, jeteli eseıgen elder mádenıetin boıyna sińirip tolysqan shaǵynyń belgisi. Búgingi kúngi kórkem oı órneginiń eń sheber úlgisi.

Bul romandar jetilgen sheberdiń qolynan shyqqan. Avtor úlken kórkemdik jınaqtaýǵa kóterilip, tolyp jatqan tamasha áserli obrazdar jasady. Sheberlik jaǵynan eń aldymen basty keıipker Abaıdyń, Bazaraly, Dárkembaıdyń, Toǵjan men Áıgerimniń qunarly obrazdaryn Qunanbaı, Orazbaı, Bójeı, Ázimbaılardyń kesek beınelerin atap aıtamyz. Avtor Abaı óleńderiniń týý sátterin óte nanymdy, kórkem jáne dál sýretteıdi. Romanda Abaı eń aldymen aqyndyq jaǵymen kórinedi. Jazýshy halyq turmysynyń ár salasyn, qazaq dalasynyń tabıǵatyn, halyqtyń ádet-ǵurpyn, salt-sanasyn, ózindik qasıetterin jiti kózben sheber beınelep, sýrettep otyrǵan dáýiriniń kartınasyn keńinen tolyqtyrady. Osydan baryp oqýshy ótken dáýirdegi qazaq halqynyń ózindik qasıetterin, mádenıetin, psıhologıasy, oı-uǵymyn, jaqsysy men jamanyn óz kózimen kórgendeı bolady.

Avtop tabıǵat sýretterin jasaýǵa da sheber. Kitaptaǵy oqıǵalar men keıipkerlerdiń kóńil kúıimen astastyra otyryp, jazýshy qazaq dalasynyń tabıǵatyn, onyń alýan túrli qubylys — keıde jan tebirenter tartymdylyǵyn, keıde kóńil zeriktirer súreńsizdigin, keıde mylqaý qataldyǵyn elestetedi. Birinshi kitaptaǵy tamasha kóktem, ekinshi kitaptaǵy mylqaý aq boran, «Abaı joly» romanynyń bas jaǵyndaǵy túnerińki, bulyńǵyr kúz, ásirese este qalady. Roman til kórkemdigi, sóz baılyǵy jaǵynan qazaq prozasyn eleýli beleske kótergen shyǵarma. Ǵasyrlar boıy jasalǵan qazaq tiliniń mol baılyǵyn ashýda, qazaqtyń ádebı tiliniń mádenıetin kóterýge bul shyǵarmanyń orny erekshe.

Jurtshylyǵymyzdyń «Abaı» romanyna bergen jaqsy baǵasyn ańǵartyp, «Pravda» bylaı dep jazdy: «Muhtar Áýezovtiń «Abaı» romany qazaq ádebıetinde ǵana emes,búkil sovet ádebıetinde úlken oqıǵa, ol qazaq halqynyń uly danasy aqyn Abaı Qunanbaevqa arnalǵan. Roman aqynnyń ómiri týraly ǵana aıtyp qoımaıdy — jazýshy «Abaıda» tutas halyqtyń ómirin, onyń tarıhı taǵdyryn baıan etedi. Abaı óz zamanynyń aldyńǵy qatarly progresshil adamy etip kórsetilgen. Óziniń izdený jolynda ol orystyń klasıkalyq poezıasyna, Pýshkın men Lermontovqa keledi. «Abaı» halyq týraly, onyń aqyny týraly, óz halqyn súıgen, ony orys halqymen dostyqqa shaqyrǵan jalyndy patrıoty týraly kitap». («Pravda», 1 maı, 1949 jyl.)

Romannyń negizinen osyndaı joǵary baǵa alýy, ony keıbir kemshilikterin kórsetýge bóget bolýǵa tıis emes. «Pravda» gazeti romannyń jaqsylyq jaqtaryn eshbir kemitpeı, onyń kemshilikterin de ádil kórsetti. Bul syn partıanyń jazýshyǵa degen, onyń eńbegine degen qamqorlyǵynyń aıǵaǵy.

Roman óziniń qarabasynyń qulqyny úshin jazyqsyz jandar Qodar men Qamqany darǵa asqan iri feodal Qunanbaıdyń jan túrshigerlik qylmysynan bastalady. Osy sumdyq oqıǵany kórgen jas Abaı balalyq beıqamdyǵynan arylyp, ádiletsizdikke qarsy shyǵady. Odan ár jazýshy Abaıdyń kóz aldyna feodaldyq taǵylyqtyń ozbyrlyq, zorlyqtyń bar syryn tereń asha túsedi. Jazýshy rý basylarynyń ekijúzdiligin de áshkereleıdi. Qunanbaıdyń zorlyǵynyń negizgi salmaǵy ózine qas rý basylaryna túspeıdi, álsiz rýlardyń kedeılerine túsedi Sol zamannyń aýyr qasireti, arylmas derti, rý arazdyǵynyń taptyń syryn jazýshy durys ashqan. «Abaı romanynyń birinshi kitabynda Qunanbaı Bókenshi rýynyń qystaýyn tartyp alǵanda oraıyn qaıtaryp Súıindik, Jeksen sıaqty sol rýdyń baılaryn rıza qylady. Jazýshynyń patrıarhaldyq rý basylaryn dáripteýden aýlaq ekenin aıta ketý kerek. Romanda rý basylarynyń ekijúzdiligi, opasyzdyǵy ylǵı áshkerelenip otyrady Baı aǵaıyndary ózderiniń qarabastarynyń qamy úshin jazyqsyz Qodardy Qunanbaıǵa matap beredi. Qaı ýaqyt ta bolmasyn jeme-jemge kelgende Qunanbaımen araz rý basylary kedeı aǵaıyndaryn satyp, óz basynyń qamyn kózdeıdi.

Feodaldyq taptyń ókilderi kertartpa, qarańǵylyqqa bastaýshy etip kórsetilgen. Ár túrli feodaldyq ortadan alynǵan ár túrli keıipkerler zamanǵa tán zulymdyqtyń ár qıly jaqtaryn elestetedi.

Bójeı obrazy týraly bir-eki sóz; qazaq dalasyndaǵy eń úlken jaýyz Qunanbaıǵa qarsy kúreskende, Bójeı birqydyrý jaǵymdy adam bolyp kórinedi.

Avtor ony tek taptyq belgini kórsetetin emblema ǵana etip almaı, Bójeı obrazyn jeke daralap barsha qasıetimen senimdi sýretteıdi. Ras, Bójeı bir kórmege jaman kisi emes, súıkimdi, sypaıy, aqyl-parasaty mol, sabyrly adam. Alǵashqy taraýlarda óziniń juǵymdy, jyly minezimen, ıman júzdi, tartymdy sıpatymen oqýshyǵa unap otyrady. Biraq avtor onyń naǵyz feodal ekenin umytpaıdy. Zábir kórgende, ózinshe ádilet qýǵanda jaqsy kóringen,jyly áser qaldyrǵan Bójeı túpteı kelgende qyńyr,kekshil, tipti kek jolynda adamshylyqty umytyp keterlik jaýyz bolyp ta shyǵady.

Jazyqsyz náreste Qamshattyń ólimine sebep bolǵan Bójeı qylmysynyń salmaǵy, rýhanı-moraldyq jaǵynan Qunanbaı qylmysynyń salmaǵynan kem emes. «Tym qursa, ishten shyqqan anasyna habar aıtyp, topyraq buıyrtsań etti» — degen İzǵuttynyń ádil ókpesine Bójeı shimirikpesten bylaı dep jaýap beredi:

«Qarshadaı qyz óldi dep saýyn aıtyp, as berýshi me ed? Kinálasa qun tilegin endi menen, biraq tek áli jetse alyp kórsin».

Osy az ǵana sózde kekshil, jaýyz, qatygez Bójeıdiń barlyq minezi jatyr. Odan ári oqýshy Abaıǵa qosylyp Bójeıdi shyn yzamen aıyptaıdy: «Kóz aldynda sonshalyq jazyqsyz náresteni ólimge buıyryp, sol úshin jáne tıtteı de shimirikpeý ne degen qataldyq? Ánsheıinde minezdi meıirban kórinetin syrty eken ǵoı, ózine syn jetpeı, jurtty synap júrgende sóıtedi eken ǵoı! Endeshe jaýyǵyp, qarsylasyp kinálap júrgen Qunanbaıdan qaı qasıetimen artty?»

Kórip otyrmyz, jazýshy Bójeıdi halyq geroıy etip dáriptemeıdi, qylmysker etip aıyptaıdy.

Romanda feodalızmniń rýhanı qysymy barynsha áshkerelengenin de aıta ketý kerek. Súıgenine qosyla almaǵan Abaı, ǵashyǵynan aırylǵan Oralbaı, taǵy da basqa qazaq jastary eski salt-sana ádetke qarǵys aıtyp ótedi.

«Abaı» jáne «Abaı joly» romandary negizinen búkil sovet ádebıetiniń eleýli tabysyna jatady. Bizdiń halqymyzdy rýhanı tárbıeleýge tıisti úlesin qosady.

«Abaı» jáne «Abaı joly» romandarynyń qasıeti, ótken zamannyń qaraly kúshterine qarsy kúres pafosynda, qazaq halqy men orys halqynyń dostyǵyn, sol dostyqtyń qudiretti kúshin halyqtyń kúshin jyrlaý pafosynda; romandarda úlken ómir shyndyǵy, qaraly zamanda halyq arasynan shyqqan jańa kúshter, sol kúshterdiń bolashaǵy, ústem taptyń kúıreıtini kórsetilgen. Halyq arasynan shyqqan osy jańa kúshter jaryqty kókseıdi, olar úmit artyp, orys eline qaraı bet burady, durys nysanasyn tabady, oqýshy olardyń dańǵyl jarqyn jolǵa shyǵatynyna senedi. Bul romandardyń negizgi qasıeti osynda.

---