InfoHub Logo

Ádette qazaq prozasyn Spandıar Kóbeevtiń «Qalyń mal» romanynan bastaıdy. Hronologıalyq jaǵynan oǵan daý aıtqymyz kelmeıdi. Biraq taza hronologıa sóz bolsa — odan burynyraq ta baspasóz betine jarıalanǵan shaǵyn janrdaǵy prozalar tabylyp júr. Jáne de sol áńgimelerdiń kórkemdik bitimi táp-táýir, ádebı saýatty. «Qalyń malǵa» ilese shyqqan. B. Maılınniń «Shuǵanyń belgisi», M. Áýezovtiń alǵashqy áńgimeleri, S. Toraıǵyrovtyń «Qamar sulýy» jáne de qazirgi oqýshyǵa beımaǵlum keıbir týyndylardy ataýǵa bolady. Bular qazaq prozasynyń alǵashqy qarlyǵashtary.

Bizdiń qazaq prozasynyń bas jaǵyna úńilgendegi maqsatymyz jeke shyǵarmalar men avtorlardyń qaısysy buryn, qaısysy soń shyqqanyn anyqtap, sony tártipke keltirý emes. Jańa týa bastaǵan jas proza alǵash qadamynda dúnıege ne ákeldi, qandaı kórkemdik, ıdeıanyń kredosyn usyndy? Onyń keleshekte damyǵan óskeleń tendensıalary qaısy edi? Azǵana mysal tóńireginde osy máselege kóńil aýdara ketkimiz keledi.

Alǵashqy týa bastaǵan qazaq prozasynyń bizge dál búgin de úlgi bolarlyq tamasha bir qasıeti — onyń arqalaǵan azamattyq júginde. Sol «Qalyń mal», «Qamar sulý», «Shuǵanyń belgisi» — eń aldymen sol kezdegi qazaq ómirindegi eń qıtyǵyna jetken, «aýrý» másele kóterdi. Bas bostandyǵyn, ar namys erkindigin tý etip kóterip, feodalızmniń tozyǵy jetken saltyna qarsy shyqty. Osy jaqsy dástúrdi — tuńǵysh qadamynan-aq qazaq ádebıetine jaryq juldyz bolyp engen Muhtar Áýezov ári qaraı damytyp, ilgeriletip áketti. «Qorǵansyzdyń kúni» men «Qarash-Qarash oqıǵasy» jas qazaq prozasynyń azamattyq daýsyn odan ári shyńdap, onyń áleýmettik mazmunyn tereńdete tústi. Osy eki tamasha shyǵarmadan tek áleýmettik qana emes, sonymen birge qazaq ádebıetindegi kórkemdik jańa arna bastalady. Osydan bastap jas proza ómirdi realısik shynshyl turǵydan qamtyp qana qoımaı, adamnyń ishki dúnıesine de úńile bastaıdy. Ómirdegi ár túrli qubylystardy, adam taǵdyrlaryn kórsetip, tolyp jatqan sýret, músin jasaýmen ǵana shektelmeı, tuńǵysh ret psıhologıalyq, portret jasaıtyn dárejege kóteriledi. Jas prozaǵa osy psıhologıalyq arnany myqtap engizý úshin jomart talant neshe túrli tájirıbelerge de barady. «Qaraly sulý» áńgimesi adam psıhologıasynyń neshe túrli qubylystary men qaltarystaryn, adamnyń jan sezimimen qosa tán seziminiń de qubylmaly, lúpildegen názik syrlaryn ashýǵa arnalǵan. Bul áńgimeniń bárinen buryn jas ádebıet úshin pedagogıkalyq máni zor. Ol kózin jańa ashyp kele jatqan balań prozany realısik názik sýretkerlikke, psıhologıalyq qubylysty dál bere bilýge, qysqasy jalpy kórkemdik saýattylyqqa úıretti. «Kókserek» áńgimesin de osy alýandas baǵalar edik. Óıtkeni ol da móltildegen tabıǵat, haıýanat sýretterimen qosa, adam psıhologıasy men adam tabıǵatynyń ózgeshe bir jaqtaryn ashyp berdi. Osy sońǵy eki áńgimeniń alǵashqy atalǵan eki shyǵarmany («Qorǵansyzdyń kúni», «Qarash-Qarash»), áleýmettik mazmuny tereń bolmaǵanmen, bizdiń ádebıetimizdiń saýatyn ashyp, sheberlikke baýlý jolyndaǵy alatyn orny aıryqsha sıaqty.

Talantty jazýshy jeke shyǵarmalarynyń ǵana kórkemdigi men tereńdigin oılaýmen shektelmeı, búkil halyq ómiriniń san qıly salalaryn, ulttyq psıhologıanyń jan-jaqty qyrlaryn, áıteýir qazaq degen eldiń ómirin keńirek te, tereńirek qamtýǵa boı urady. Ol qyr ómirinen serıaly etúdter jasap, aýyl turmysy, el tirshiligi, qalaǵa jańa sińise bastaǵan qazaq ıntellıgensıasynyń ómiri jaıly áńgimeler jazady. Sóıtip jeke sátti áńgimeler jazyp qana qoımaı — óziniń jastyq shaǵymen tustas zamannyń jap-jaqsy panoramasyn da ashyp beredi.

Qazaq, ádebıetinde óz aldyna bir dáýir bolǵan Áýezov prozasy osylaı bastalady.

Ol prozanyń keıingi qazaq ádebıetine aıryqsha áser etken ózindik sıpaty bar. Áýezov prozasynyń aldymen kózge túsetin qasıeti — bıik mádenıeti. Jazýshy Evropa ádebıetiniń dárejesin erkin meńgergen. Eń ozyq ádebıetterdiń bıik mádenıetin óz boıyna sińirip, realısik ádisin tolyq ıgergen. Al naǵyz ǵajaby jazýshy orys jáne Evropa ádebıetinen osynsha nár ala tura, eshkimge eliktep, yǵynda ketpeıdi. Onyń kórkemdik quraldary, sóz kestesi, sýrettegen ómir qurylystary, adam beıneleri ózge halyqqa uqsamas qazaqy sıpatty tanytqany óz aldyna, tipti jas Áýezovtiń talant tabıǵatynyń ózi shynaıy halyqtyq, ulttyq ekeni kórinip tur. Ol búgingi ádebıetimizge qazaqtyń halyq tvorchestvosynyń epıkalyq keńdigin, romantıkalyq kóterińkiligin, lırıkalyq názik sazdy áýenin ala keldi, onyń shyǵarmasynda halyq óneriniń myń san qubylyp, qulpyryp turatyn boıaý sıqyry men ot ekpindi tegeýrini jáne bar.

Al, Áýezov shyǵarmalarynyń tili áli de talaı-talaı tereń zertteýlerdi kerek etedi. Áýezov tuńǵysh týyndysy «Eńlik — Kebekten» bastap, joǵaryda atalǵan jáne de basqa kóptegen áńgimelerinde, povesterinde qysqasy ataqty «Abaı joly» epopeıasyna deıingi barsha shyǵarmalarynda qazaq tiliniń tamasha úlgisin tanytty. Qazaqtyń eskiden kele jatqan sheshendik sózderiniń ne bir asyl úlgilerin, bı sózderiniń utqyr tapqyrlyǵyn, halyń tiliniń orasan mol baılyǵymen qosa sulýlyǵy men ótkirligin, syrtqy beıne men ishki oıdy aýdyrmaı túsiretin alǵyr sheberligin, adam kóńiliniń ystyq-sýyǵyn, ne bir názik lebin jetkize biletin tal jibekteı jińishke oramdyǵyn ákeldi. Muhtar Áýezov shyn mánindegi qazaq tiliniń koroli bolatyn. Biz osy kisiniń shyǵarmalary arqyly óz tilimizdiń boıaýy myń qubylǵan sulýlyǵyn, jyr yrǵaqty sulý sazyn, taýsylmas sóz baılyǵyn, shektelmes sýretteý múmkindigin kórip qaıran qaldyq. Qazaq tiliniń, eger shynaıy sheberdiń aýzynan shyqsa, aıtyp jetkize almas syry, sýrettep náshin keltire almas qubylysy joq ekenin bildik. Eger fantazıamyzdyń kúshi jetse qazaq ádebıetin Áýezov shyǵarmalarynsyz — durysyraq aıtqanda — sol shyǵarmalardyń tilisiz kózge elestetip kórelikshi. Onda bizdiń ádebıettiń jalpy úńireıip qalǵany bylaı tursyn, til boıaýy da kádimgideı solyp qalar edi. Onyń ústine Áýezov tili — tek onyń shyǵarmalaryn da ǵana emes — búkil qazaq prozasynyń, qala berdi, qazaq ádebıetiniń qan tamyryna tarap ketken. Óıtkeni bizdiń búgingi ádebı tilimizdi qalyptastyrýda odan iri tulǵa bolǵan emes. Sondyqtan da Áýezovten tipti stıli bólek jazýshylardyń ózi osy alyp til sıqyrshysynyń tájirıbesinen attap kete alǵan joq.

Ádebıetimizdiń shoqtyǵyn shyǵaryp, eńsesin kóterip turǵan Áýezov shyǵarmalarynyń búkil aýmaǵyn túgel qamtymaı-aq jazýshynyń sonaý alǵashqy qadamyna — jıyrmasynshy, otyzynshy jyldardaǵy týyndylaryna kóz jibersek, búginginiń sátti bastamasyn, qazirgi keń darıanyń móldiregen bastaý bulaǵyn aıqyn kóremiz. Mysaly avtordyń 1917 jyly jazylǵan «Eńlik —Kebek» tragedıasyndaǵy Espembet, Esen, Keńgirbaı, Kóbeı obrazdary ótken qazaq turmysyn kórsetýdegi realısik keń tynystyń basy boldy. Jas ádebıet attap óte almaıtyn obraz jasaýdyń, ómirdi sýretteýdiń jalań, shartty shemalaryn birden attap ótip, Áýezov osy shyǵarmasy arqyly qazaq ádebıetin tolysqan, saýatty ádebıet dárejesinen bastap ketti.

«Qorǵansyzdyń kúnindegi» jan túrshigerlik shyndyq — jańa ǵana qaz turyp, apyl-tapyl basyp kele jatqan qazaq prozasy emes, tipti kóp ǵasyr jasap kemeline kelip turǵan ádebıetter úshin de maqtanysh bola alar edi. Osy shaǵyn áńgime keıin týmaq «Abaı joly» epopeıasyndaǵy Qodardyń qazasymen úndesip jatsa, «Qarash-Qarashtaǵy» Baqtyǵul áreketteri Bazaraly qımyldaryn eske salady. Bul arada «avtor ózin-ózi qaıtalap otyr» deýden áste aýlaqpyn. Joq, bul avtor baǵytynyń, jazýshy tendensıasynyń úzilmeı jalǵasyp otyrǵany.

Áýezovtiń jazýshylyq stıliniń bir ereksheligi ol qashan da óz shyǵarmasyna el ómirindegi kesek, iri oqıǵalaryna arqaý etedi. Jáne sol oqıǵalardy jerine jetkize sýretteý arqyly qaıtalanbas kesek tulǵalar jasaıdy. Jazýshy dástúrli mahabbat taqyrybyna bara qalǵanda neshe alýan sezimtal, názik, syrshyl lırıkany quıqyljytyp beredi. Asqan sheberlikpen sezim sulýlyǵyn jyrlaıdy. Biraq qushtarlyqqa mas, sezimge eljiregen shyǵys ǵashyqtary emes, óz baqyttary úshin kúreske daıar, asqaq oıly, órshil jandardyń beınesin jasaıdy. Shynynda da Muhtar Áýezovtiń jıyrmasynshy, otyzynshy jyldardaǵy shaǵyrmalary, qazaq prozasyndaǵy ǵumyrly úlken arnanyń basy boldy. Bul arna qudiretti realızmdi bıik romantıkamen astastyryp qana qoıǵan joq, sonymen birge halqymyzdyń rýhyna tán jyrshyl da syrshyl lırızmdi adamnyń ishki dúnıesin úńgip kórsetetin psıhoanalızge jalǵastyrdy. Osy jaǵdaı bizdiń jas prozamyzdy eki qaterden, ıakı eki túrli baǵytqa qıǵash ketip qalý qaýpinen saqtandyrdy. Shynynda da osyndaı realısik kúshti arna tappasaq, jalań romantıkaǵa boı uryp, jasandy shemaǵa túsip ketý qaýpi bar edi. Ekinshi jaǵynan halqymyzǵa tán kóńil kórki — kóterińki romantıkadan balaýsa, balǵyn sezimdi lırıkadan qol úzip, tek faktini tere beretin jer baýyrlaǵan alymsyz, qanatsyz natýralızmge nemese adamnyń ishek-qarnyn, qyrtys-qyrtysyn túgel aqtaryp, neshe túrli qoqystardy syrtqa shyǵarýǵa erinbeıtin jalǵan psıhologızmge oıystap ketý qateri de joq emes edi.

Sóıtip Áýezov qazaq prozasyn eresek, kekse ádebıet dárejesinde bastaǵanmen jańa oıanǵan jas halyqtyń rýhanı balǵyn qasıetin — kóterińki romantızm men tańǵy shyqtaı móldir lırıkasyn, kerek deseńiz shyǵystyń asqaq, sóz ben naqyshty sýretke qumarlyǵyn — bir boıyna túgel syıǵyzdy. Bul qasıet qazaq ádebıetiniń rýhanı salamattyǵyna zor paıdasyn tıgizdi jáne osylaı kelip eski men jańanyń, halyqtyq qazyna men ónerli ozyq ádebıettiń, shyǵys pen batystyń quryshtaı balqytyp quıǵan ǵajaıyp qospasynan tamasha bir dástúr kep týdy. Ol qazaq ádebıetindegi, qala berdi búkil sovet ádebıetindegi Áýezov dástúri. Búgingi qazaq prozasynyń sonaý kezdegi bastaý bulaǵy, qazirgi keń arnasynyń biri de osy.

---