InfoHub Logo

(Ózen keni aýmaǵyna tuńǵysh ret el qonystandyryp, jumys kúshin jınaǵan jáne osyndaǵy alǵashqy izdestirý, barlaý jumystaryn basqaryp, osy óńirde ómirlik iz qaldyrǵan Qamysbaı Myrzaǵalıuly týraly áńgime)

Myrzaǵalıev Qamysbaıdyń esimi elge máshhúr jan. Ózin tanystyrý qajet bolǵan jerlerde Eńbek ardageri, Mańǵystaý qazynasyn alǵashqy ıgerýshilerdiń biri retinde ǵana kórsetip, ústirtteý sóılep kete beretin bul aǵanyń shyn máninde jarty aral baılyǵyn el ıgiligine jaratýdaǵy eńbegi ushan-teńiz. Munaı izdestirý barlaý jumystarynyń bastaýynda bolǵan túbekte tuńǵysh qurylǵan geologıalyq munaı izdestirý ekspedısıasynyń bastyǵy retinde esimi aldyńǵy qatarda atalatyn, ondaǵan ken oryndarynyń kindigin kesken, ataqty Jetibaı men Ózen jerlerine eń alǵash el qonystandyryp, tútin tútetýge bas bolǵan Qamysbaı Myrzaǵalıuly — qazir Aqtaý qalasynyń turǵyny. Jasy jetpis beske kelip qalǵan. Alaıda júzin Kún qaqqan, júris-turysy áli shıraq, sergek oıly osy aǵaǵa alpysty áreń bergendeısiń. Kózderi jiti kóretini sezilip tur. Ómirden tanyp-bilgeni mol, kóp jaılardy zerdelep, tereń túsinetin jan ekeni de nazardan tys qalmaıdy.

1. Buralań baspaldaqtar boıynda nemese taǵdyr aıdaýyndaǵy jyldar.

Tirshilikte ádiletsizdiktiń jıi kezdesetini jasyryn emes. Alaıda ádiletsizdiktiń de ádiletsizdigi bar. Sonyń mysaly retinde osy ádiletsizdikti bútindeı bir júıege aınaldyrǵan Keńes ókimeti degen jaryqtyqtyń talaı áreketteri óziniń qısynsyz qısyqtyǵymen taıǵa tańba basqandaı qalpymen búginde aıdaı álemge áshkere boldy.

Keńes ókimetimen kózin qatar ashyp, esin bile bastaǵannan sonymen birge tynystap, birge jetilgen Qamysbaı taǵdyrynda sol bir ker zamannyń móri basylǵan tustar barshylyq eken. Etik tigip, emshilik jasap, aýqatty turmysymen óz qolymen, taban aqy, mańdaı terimen jasaǵan úlken ákesi Quryqtyń balalaryna qaldyrǵany da az bolmaǵan sekildi. Áıteýir, munyń ákesi Myrzaǵalı bastaǵan aǵaıyndy jigitter ókimet adamdarynyń tizimderine baılar qatarynda enip, salyqtan kóz ashpapty. Sonyń saldarynan Atyraý óńirinen Mańǵystaýǵa qaraı, Mańǵystaý óńirinen Atyraýǵa qaraı boı tasalap, kóshe berse kerek. Biraq tórt túlik mal ósirip, mal men janyn qatar ataǵan qazaqqa kóshpeli turmys ta tań bolyp pa, sóıtip júrip-aq Myrzaǵalı otbasynda on bala órbipti. "Attyń jaly, túıeniń qomynda" degendeı, árqıly shaqtarda dúnıege kelgen sol balalardyń taǵdyryna da kóshpeli kúnder óz tańbasyn salyp kete beripti. Myrzaǵalı Quryquly bir balasynyń esimin Kóshbaı qoıýy da sodan bolsa kerek. Bul rette Qamysbaı Myrzaǵalıulynyń da esimine toqtalmaı ótý qıyn.

— Meniń ǵumyrymnyń alǵashqy kezeńinde kezdeısoq jaǵdaılar kóp, esimimniń ózi de solaısha kezdeısoq qoıylǵan. Ákelerimiz eńbegimen baıysa da, sol baılyǵynyń zeınetinen góri beınetin kóp kóripti. Salymnan kóz ashtyrmaǵan ókimet adamdarynan boı tasalaımyz dep, qashyp-pysyp júrgenderinde dúnıege kelgen jerim "Qamysaqty" dep atalady eken de, sol jerdiń ataýy maǵan buıyrypty. Qazir tipti sol jerdiń Atyraýǵa qaraıtynyn nemese Mańǵystaý aımaǵynda ekenin bilmeımin, — deıdi Qamań...

Jalpy Myrzaǵalı Quryqulynyń otbasynda on bala dúnıege kelgenimen, tirshilik qolaısyzdyqtary, aýyr turmys áserinen shyǵar, sol on balanyń tórteýi ǵana erjetip, eseıý baqytyna ıe bolypty. Erkin júrip, etekke túsip, jadyrap jaılaýǵa shyǵyp, qoı qurttap, qozy jamyratyp, bıe saýyp, túıe mingen kóshpeli qazaqtyń armany bar ma... Biraq jas Qamysbaıdyń peshenesine mundaı emin-erkin tirshilik jazylmapty. Elsiz jerde kóship-qonyp, sýsyz jerde aryp-ashyp, qorǵalaqtap júrip, qum jaılaǵan qý dalany panalapty. Qysta jaýǵan qardyń sýyn saqtaımyz dep, tereń etip or qazyp, soǵan qardyń sýyn kómip ishken qazaqtardy estýińiz bar ma?! Teriskeı bette tereńde jatqan sol qardy qazyp alyp, sý jasaǵan shaqtary Qamańnyń esinde emis-emis saqtalypty. Eger oıyna orala qalsa, beıne bir túsinde kórgendeı, keıde tezirek umytqysy kelse, keıde elester jetegine erip, uzaq otyryp qalatyny da bar.

... Otyzynshy jyldardyń dúrbeleńinde atasy Quryqtyń tórt balasy da mal-múlki tárkilenip, aıdalyp ketedi. Aıdaýda ketken tórteýden eki balasy — Esenbaı men Túgelbaı qaıtadan oralmaıdy. Olardyń nelikten izsiz joǵalyp ketkeninen Qamańdar áli kúnge deıin habarsyz.

Bala Qamysbaı úshin balalyq shaqtyń bazarly kúnderi aıdalý jyldarynan soń da týa qoımapty. Emis-emis elester onyń kóz aldyna taǵy da bir umytyla bastaǵan sýretterdi ákeledi.

...Áldebir tóbeniń basynda bir top úlken kisiler jınalyp, áńgime-dúken quratyn. Bes-alty jasar bul solardy tóńirektep oınap júretin. Sol tóbeden tómenge kóz jibergende eki-úsh shaǵyn aýyl kórinetin.

Bir kúni anasy men ekeýiniń Atyraý óńirinde turatyn apasyna barý úshin jolǵa jınalǵandary esinde. Áıteýir túıege minip ketkenderi esinde. Qalaı barǵandary jadynda saqtalmapty. Tek álde saǵynǵannan nemese ózge bir sebepteri de bolǵan shyǵar, apasynyń bulardy kórip, egilip, uzaq jylaǵanyn umytpapty. Sol sapardan bular qaıta oralǵanda aýyldarynyń orny ǵana qalypty, áldeqaıda kóship ketken eken. Qaı baǵytqa ketkenderin shanshyp ketken ýyqqa qaraı baǵdarlaǵan... (Kóshpeli halyqtyń ózderi ǵana túsinetin belgisi.)

Sóıtse, álgi eki-úsh aýyldyń ústinen shyqqan Keńes ókimetiniń ókilderi bulardyń bári banda dep, shetinen qol-aıaqtaryn baılap, kóshirip alyp ketipti. Qatty nazalanǵan keıbireýleri qarsylyq ta kórsetken eken, ol "bandalarmen" qarý arqyly sóılesipti. Osyndaı sátterdiń birinde qarsy shyqqan Qamysbaıdyń nemere aǵalarynyń biri Dáribaıǵa da oq tıip, ol ǵumyrlyq múgedektikke ushyraıdy.

Árıne, aýylymen aıdalǵan adamdardy túrmede ustaý ońaı emestigi belgili, biraz kúnnen soń kópshiligin bosatyp jiberedi. Biraq ákesi Myrzaǵalı túrmede qala beredi. Myrzakeńniń tuńǵysh uly, ýyzdaı jas Nurǵalı endi osy otbasynyń bas kóterer azamaty esebinde qalady. Alaıda bul otbasynyń naǵyz sergeldeńge túser kúnderi de endi bastalady.

Maldyń bárin baıaǵyda sypyryp áketken. Aqyl qosar áke qamaýda. Bular endi teńiz boılaı júrip, balyq aýlap kún kórýdi oılaıdy. Alaıda úırenbegen kásip aýyr tıip, tapqandary tamaq asyraýǵa jetpeıdi. Olar endi Jaıyq boıyn saǵalap, egin egip, mal tabýdy oılaıdy. Odan da mardymdy eshteńe shyǵara almaıdy. Sol qysyltaıań kúnderde Narynǵa baryp, sol jerde bular qumarshyq terip jep, jandaryn saqtaıdy. "Meniń tiri qalǵanym sol qumarshyqtyń arqasy", — deıdi Qamań aqtaryla shynyn aıtyp...

Ańyzdyń izine ersek, bir arýana botasynan aıyrylyp, jelinin sút kernep, shydaı almaǵan sátte aqqan appaq sút tamǵan jerlerden osy qasıetti ósimdik ósip shyǵypty. Tiken tektes, japyraq tektes dánderi bolady eken. Olardy uryp túsirip, kelige túıedi. Sodan soń onyń untaǵynan nan pisirip jeýge de, kóje jasap ishýge de bolady. "Ólmegenge óli balyq jolyǵady" degen ǵoı, sóıtip júrip bala Qamysbaı da tirlik kóshin jalǵaı beripti.

— Ákemiz Myrzaǵalı túrmeden bosaǵansha aǵamyz Nurǵalı bizdi asyrap, baqty. Ákemiz qaıta-qaıta oralǵan soń, jasy seksenge jaqyndap baryp, 1955-jyly qaıtys boldy, Qulsary mańynda, Basshy áýlıeniń qorymynda jatyr. Anamyz taz rýynan Nurmaǵambet degen adamnyń qyzy edi, ol kisi ákemizden sál keıin 1961-jyly dúnıe saldy. Al jazyqsyz banda qataryna qosqany úshin ókimet adamdaryna qarsy shyqqanynda oq tıetin aǵamyz Dáribaıdyń keıingi taǵdyry ózgesheleý boldy. Mal-jannan túgel aıyrylyp, aıdaýda júrgeninde qashyp, Reseı jerine ótip ketipti. Sol jaqta Elesh Jaqsylyqov degen jasyryn atpen kún keship, ómirden ketti, — dep, Qamań únsiz otyryp qaldy...

Jas Qamysbaı jasy toǵyzǵa qaraǵan shaǵynda Talǵansaı jerinde turatyn apa-jezdesiniń qolynda bolady. Altynshy klasty Maqtaý qaǵazben bitirgen soń Gýrev qalasyna oqýǵa túskisi keledi. Árıne, qazir alty klastyq bilimmen mamandyq alatyn oqýǵa túsýdi oılaý qısynsyz kórinýi múmkin. Biraq bilim alǵysy kelgen adam úshin ol kezde bul da az oqý emes, saýat ashylǵan, talap bar. Ne kerek, bala Qamysbaı óz talabymen bastaýysh synyptary úshin muǵalimder daıarlaıtyn oqý ornynyń daıarlyq kýrsyna túsip, bir jyl oqıdy. Biraq ol kóp uzamaı, óziniń jan-júregi qalaıtyn mamandyqtyń bul salada emestigine kóz jetkizip, munaı tehnıkýmyna aýysady. Armany da sol týǵan ólkeniń ózi kezgen saı-salalarymen, taý-tasymen ózektes ekendigin de sonda uǵady.

— Mine, men sóıtip ózimniń ómirlik jolymdy da kezdeısoq súrleýlerde adasa júrip, áreń tapqan ekenmin, — dep, kúledi endi ol kisi ózi soǵan ábden rıza ekendigin uqtyryp.

Osy tehnıkýmda oqyp júrgen jyldarynda da jas Qamysbaı ómiriniń tarıhqa óshpes tańba basyp ketken Uly Otan soǵysyna qatysty biraz kezeńderin bastan keshiredi. 1943-jyly soǵys qajetteri úshin elden jınalǵan úsh júz bas sıyrdy Kýrsk doǵasynda shaıqasyp jatqan jaýyngerlerge jetkizý úshin Reseıdiń Ýlánovsk, Penza, Tambov, Rázan, Moskva, Orel oblystaryn basyp ótip, bes-alty aılyq uzaq saparǵa júrip qaıtady. Soǵys aıaqtalardan bir jyl buryn olardy qaıta daıarlyqtan ótkizip, geolog-geofızık mamandyǵyn ıgertý maqsatymen degen jeleýmen Groznyıǵa aýystyrady. Keıin anyqtalǵanyndaı, mundaı "aýystyrýlardyń" ol kezde ózge saıası astarlary da bolǵan eken. Sonyń aldynda chechen-ıngýshtardy tegis derlik Qazaqstanǵa jer aýdaryp jiberip, álgindeı jolmen jiberilgender birtindep qańyrap qalǵan sol aımaqty toltyrýǵa da kerek bolypty.

Biraq ol joly Qamysbaı Myrzaǵalıulymen birge baryp, oqýlaryn Groznyıda jalǵastyrǵan on bes jastyń arasynan eki-úsh qyz bala ǵana turmysqa shyǵyp, qalyp qoıady da, qalǵandary tegis elge oralady. Bir qyzyǵy, álgi on bestiń ishinde tek qana eki jas jigit bar eken de, qalǵandarynyń barlyǵy qyzdar bolypty. Al qazaǵy bir ǵana Qamysbaı Myrzaǵalıuly eken. Onyń negizgi bir úlken sebebi, sol kezde soǵys júrip jatqandyǵy edi. Áýelde oqýǵa birge túsken qazaq jigitteriniń bári de soǵys bastalǵan soń túrli sebeptermen tehnıkýmdy tastap kete bergen. Osylaısha ol sol kezeńde munaı ónerkásibiniń eń tańdaýly mamandary shoǵyrlanǵan Groznyıdan munaıdy uńǵylardyń kómegimen qalaı izdestirýdi úırenip, sonymen qatar geofızık mamandyǵyn ıgerip, Qazaqstanǵa qaıta oralady...

2. Óndiristiń kirispe sabaqtary

Qamysbaı Myrzaǵalıulynyń eńbek joly osylaısha ataq tap Qosshaǵylda tehnık operatorlyqtan bastalady. Ol ýaqytta búkil Embi aýdanynda jalǵyz ǵana karotajdyq partıa jumys isteıtin, Aýdannyń barlyq kásipshilikterine, izdestirý partıalaryna jáne tereń burǵylaý barlaýyna qyzmet kórsetetin de sol. Partıada on-on bes adam ǵana bolatyn. Bastyqtary S.N.Ivanov degen orys jigiti edi.

Tehnık operatordyń da atqaratyn mindeti ońaı emes eken. Eń qıyny, jumystyń qaı saǵatta bastalyp, qaı saǵatta aıaqtalatyndyǵyn jan balasy tap basyp aıta almaıtyn. Kún men tún tutasyp, ýaqyttyń esebinen jańylǵan shaqtary kóp bolǵany ǵana esinde. Óıtkeni olar úshin tapsyrma qaı kezde alynatyny belgisiz, al tapsyrma qulaqqa tıgen boıda jumys ta bastalyp júre beredi. Aıaqtalǵansha kesh batyp, tún aýyp jatqanynda eshkimniń sharýasy bolmaıdy. Olar soǵys maıdanyna túsken joq, biraq bular keshken maıdan qıynshylyqtary soǵystaǵydan kem edi deýge eshkimniń de batyly barmas. Endi oılasa, adamdar qanshalyqty jan aıamaı eńbek etse, sonshalyqty aýyz jalasqan tatý bolady eken. Olardy basqa túsken barlyq qıynshylyqtarǵa tózdirgen de osy bolý kerek.

Eńbek jolyn da osyndaı qıyn-qystaý jyldarda bastaǵan Qamysbaı Myrzaǵalıuly ýaqyt ótken saıyn ómirden kórgeni men túıgeni mol, shymyr da shıraq jastardyń qataryna qosyla bergen. Soǵystan keıingi elýinshi jyldarda Lenınshil Komýnıstik Jastar Odaǵy jas eńbek ozattarynyń Búkilodaqtyq keńesin ótkizetin bolǵanda, oǵan qatysatyn Gýrevtik jastardyń biri retinde Qamysbaı Myrzaǵalıulynyń da tizimdelýi tegin emes edi. Sol joly sol kezdegi Qazaqstandaǵy munaı óndirý isiniń dókeıi Safı Ótebaev:

— Keńeste Baıbaqovtyń ózi baıandama jasaıtyn kórinedi. Sen jıyn sońynan sol kisige arnaıy jolyǵyp, sóılesýdiń qamyn jasa. Reti kelse, jaryssózde de aıtýǵa bolar edi, biraq aýyzba-aýyz sóılesip, sol boıda bir nátıje shyǵarýǵa talpynýyń kerek, — dep, úsh túrli máseleni aıyryqsha tapsyrǵan: birinshisi — Qulsary kentinde jastardyń demalysyn uıymdastyrý úshin klýb asa qajet.

Ekinshisi — Maqat pen Qulsary arasyndaǵy tar tabandy temirjoldy Qaratonǵa deıin jetkizý asa qajettigin dáleldeýi kerek.

Úshinshisi — Munaılyǵa sý qubyryn tartý máselesin sheshýge tıis.

"Bilmese brıgadır qoıa ma" degendeı, Safı aǵa da Qamysbaıdyń jas bolǵanymen, bas bolarlyq jaǵdaıy bar ekenin sezgen bolý kerek. Aıtqanyndaı-aq, esebin taýyp, Baıbaqovtyń ornyna baıandama jasaǵan Evsenkoǵa jolyǵyp, asyqpaı áńgimelesýdiń retin keltirgen, bastyǵynyń barlyq sálemin qolmen qoıǵandaı etip jetkizgen. Ómirdiń sol bir shaqtaryna qoıylǵan eskertkishteı, Qulsary kentinde áli kúnge deıin turǵan klýb úıin kórgen saıyn Qamań bir jasap qalady.

Degenmen osy bir Máskeý saparyn sóz etý barysynda biz Qamańnyń tek qana osy klýb úıiniń salynýyna yqpaly tıgenin aıtaıyq demegen edik. Bul sapar ol kisiniń boıyndaǵy úlken azamattyq bolmysynyń da bir ushyǵyn beri shyǵaryp, júreginiń izgiliginen habar beretindeı bir úlken áreketke de jol ashqan.

Bul kezde ol munaı ónerkásibi mamandarynan dáris alyp qana qoıǵan tájirıbesiz jas emes, birneshe jyldan beri óndiristiń ystyq-sýyǵyn kórip, birtalaı syrlarynan habar alyp qalǵan. Gýbkın atyndaǵy munaı, hımıa jáne gaz ónerkásibi ınstıtýtyn bitirgen joǵary bilimdi maman dárejesine jetken, ysylǵan. Sol sebepti de jas óndiris ozattarynyń Búkilodaqtyq sezinde sóz bolǵan máselelerge tereń túsinip, óziniń baǵasyn da berip otyrýy zańdy edi. Máskeýlik basshymen negizgi tapsyrma boıynsha jumystary bitken soń sol keńeste jan-jaqty sóz bolǵan munaı men gaz óndirisindegi kadr jetispeýshiligi týrasyndaǵy áńgimeni qaıta órbitti. Sóıtip otyryp, sóz arasynda óziniń keıbir oılaryn da jasyrmaı aıtyp salǵan.

Soǵys keziniń qatań tártibiniń áseri de bolar, sonymen birge ákimshilik apparatynda otyryp, bıliktiń kúshimen ǵana jumys isteıtin, óndiris isine qatysty keıbir máselelerdiń baıybyna bara almaıtyn, birinshi kezekke adam men adamgershilikti emes, jospar men qatyp qalǵan erejelerdi ǵana qoıyp úırengen búrokrattar ádiletsizdikke jıi sebep tabatyn. Keıde tipti jer qoınaýynan fontan bolyp atqan munaıdyń kólemi quramyndaǵy gazy shyqqan soń rezervýarlardaǵy burynǵy kóleminen azaıyp qalatyndyǵyn da paıymdaı almaıtyn sorlylar talaılardyń obalyna qalyp jatatyn. Osy jaılardy eske ala otyryp:

— Eger shynymen kadrlar asa qajet bolyp jatsa, bolymsyz sebeptermen sottalyp ketip, ár jaqta ne bolsa sonymen shuǵyldanyp júrgen mamandarymyzdy nege qaıtaryp almaımyz?! Mysaly, bizdiń birneshe tájirıbeli munaıshylarymyz aıtýǵa turmaıtyn sebeptermen sottalyp, qańǵyp ketti. Bireýi aǵash kesip, Amýr boıynda júrse, endi biri Ýhta shahtalarynda qor bolýda, úshinshisi taǵy bir jaqta. Solarǵa izdeý salsa qaıtedi dep, sonyń aldynda ǵana óndirilgen munaıdy sál ysyryp jazǵany úshin isti bolyp ketken Baıshonas kásipshiliginiń bastyǵy Orynbaı Berdiǵojın, bas ınjeneri Baızaq Muhambetov, seh bastyǵy Aqqýan Kemelovtar týraly aıtqan. Obaly ne kerek Evseenko muny durys túsinip, quptaı sóılegen:

— Mundaı asyra silteýshilik derekteri Bakýde de bolǵan. Biz birqatar adamdardy izdeý salyp, bosatyp aldyq. Sizdiń jerlesterińizge de kómektesýden qashpaımyz. Ókinishke qaraı sońǵy kezderi asyra silteýge kóp jol berilip júr, — dep, shyn janashyrlyq tanyp. Sol boıda-aq tıisti adamdardy shaqyryp, álgi aǵaıyndardyń sońynan izdeý salyp, bosattyrý úshin tıisti tapsyrmalar berip tastaǵan. Sóıtip, bul Joǵary Keńes atyna ótinish hat toltyryp ketedi.

— Osy úshin bizdi Máskeýge bastap aparǵan oblystyq komsomol uıymynyń birinshi hatshysy Haırýllınadan sógis aldym. Sottalyp ketkenderdiń "joǵyn joqtaý" jóninde maǵan eshkim arnaıy tapsyrma bergen joq bolatyn, — dep, ol kisi oılanyp baryp, qaıtadan jadyraǵan, — ózderiniń túrmeden bosaýyna meniń sebep bolǵanymdy estigende Aqqýan: "Osydan aýylǵa aman-esen bara qalsam, Qamysbaıǵa saǵat alyp beremin", — degen eken. Eger maǵan sol kezdegi eń joǵary Memlekettik syılyq berilgen bolsa, men oǵan Aqqýannyń álgi sózin estigendegideı qýanbas edim, ol da meniń júregime sońdaǵydaı jylý quıa almas edi dep oılaımyn. Óıtkeni adamǵa paıdańdy tıgizýden artyq qasıetti is bolmaıdy ǵoı. Onyń ústine ol adam sony túsinip jatsa, nur ústine nur degen sol emes pe...

Munaıshyny oılantatyn da, tolǵantatyn da mundaı sátter men oqıǵalardyń az bolmaǵany anyq. Sondyqtan shyǵar kózine eshteńe irikpeıtin. Qamań aıtady:

— Meniń túsinýimshe, ınjener bolý degen sóz ómir boıy úırene berý degen sóz. Eger ol ózin ózgeler ashyp bergen jańalyqtardy ómirge engizý degen sıaqty bir ǵana jumys túrimen shektep tastasa, ózine-ózi zıan jasaǵany bolar edi. Olaı deıtinim, ınstıtýt bitirgennen sheber Berkinǵalı Dosmuhambetov, munarashy Baqa Jumaǵalıev, mehanık Boransha Kólbaev, burǵyshy tehnık Qýan Qazıev, Aleksandr Borısovtardyń qalaı jumys istegenderin kórip, solardan kóp nárse úırendim. Munaıly, Qosshaǵyl, Qulsary kásipshilikterinde burǵylanyp bitip jatatyn uńǵylardyń kóbi kóz aldymnan ótti. Sheber, seh bastyǵy bolyp júrgen kezimde men álgi atalǵan adamdarǵa elikteı júrip jumys istedim. Ýaqytymnyń kóbin jumys basynda ótkizdim. Sol sebepti de jumysqa qandaı jaǵdaılardyń kedergi jasaýy múmkin ekendigin tez ańǵarýǵa, tehnıka tilin qapysyz túsinýge úırendim. Qyzmet ýaqyty aıaqtalǵanyna qaramastan árbir jańa uńǵy qurylysyn baqylap, jumys prosesiniń ár kezeńin kóz aldymnan ótkizbesem, ózimdi áldeneden qur qalatyndaı sezinip, jumys basynan ketpeýshi edim...

3. Mańǵystaý jerinde.

Embi kásipshilikteriniń birinde qyzmette júrgen Qamysbaı Myrzaǵalıulyn Gýrev qalasyndaǵy munaı men gaz óndirisine qatysty jumystardy basqaratyn ortalyqqa shaqyrtady.

— Mańǵystaýǵa barasyń ba? — degen tikeleı qoıylǵan salmaqty suraq Qamańnyń áli qulaǵynda turǵandaı.

— Kim bolyp?! — degen qarsy suraq aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin ózi de ańǵarmady.

— Ekspedısıaǵa bas ınjener bolasyń! — jaýap kidirmegen.

Biraq bul da oılanyp jatpastan:

— Men dırektor bolsam ǵana baramyn! — dep salǵan. Qamysbaı óziniń jas ta bolsa, bas bolýǵa jaǵdaıy bar ekendigin jasyrǵysy kelmegen. Al eger adamnyń batyly bara jatsa, ol tek qana ózine sengendiktiń belgisi emes pe. Bastyǵy onyń bul qaısarlyǵyn ishinen teris kórmegen de bolý kerek, tik sózderine mán bergendeı:

— Bas ınjenerlikten bas tartpa! Aılyǵyń úsh myń, s hvostıkom, — dep, qolyn usyna bergen. Bul — másele sheshildi degenniń belgisi edi. Qamysbaı da endigi qarsylasýdyń jónsizdigin túsinip, usynǵan qoldy oılanbaı alǵan...

Sóıtip, 1957 jyldyń qazanynda Mańǵystaýǵa kelgen-di. Bir qyzyǵy, áńgime bas ınjenerlik jóninde bolsa da, buıryq dırektor dep berilgen eken. Osylaısha Qamysbaı Myrzaǵalıuly jańa jerde jańa istiń tizginin ustap, Mańǵystaý aýmaǵyndaǵy óziniń ulanǵaıyr jumystaryna kirisip ketedi.

Bastyq bolǵan jaqsy-aq shyǵar, biraq ol kezderdegi basshylyq taýqymeti qandaı bolǵanyn kózge elestetý qıyn emes sıaqty. Bul eń aldymen jumys jasaıtyn adam tabý, sonan soń qol astyndaǵy adamdardy ortaq iske jumyldyrý desek, sonymen qatar olardyń jumys jasaýyna qajetti jaǵdaılardy jasaý, turmystyq qajettilikterin qamtamasyz etý. Al ol kezde Mańǵystaý óńirinde jalǵyz Fort-SHevchenko qalasynan ózge moıyn burar eshteńe joq. Osyǵan qarap-aq basshylyq jaýapkershiligi salmaǵynyń qandaılyǵyn ańǵarýǵa bolar.

...Birde Qyzannan Fort-SHevchenkoǵa qaıtyp kele jatty. Oıynan sý shyǵarý úshin qoıylyp, turyp qalǵan uńǵy shyqpaı qoıǵan. Shegendeý kezinde sement tutyp qalypty. Qozǵap jiberý kerek. Biraq jińishke qubyrdyń boıymen ony qozǵap jiberetindeı eshteńe jiberý múmkin emes... Basyn qatyrýmen Fort-SHevchenkoǵa» jaqyndap qalǵan kezderinde basyna álgi suraǵynyń sheshimi kep qalǵany. Durystyǵyna kúmáni qalmaǵan ol qalaǵa kelisimen jigittermen rasıa arqyly habarlasyp, ne isteý kerektigin túsindirgen.

...Erteńine burǵyshylar qosyna qaıtadan kelse, uńǵydan shyqqan sý meımildep bar ydysqa tolypty. Tipti mańdaı aýyldardyń búkil maly sýǵa qaryq bolyp, qoı-eshkiler sýǵa toǵytylyp jatyr eken. Jurt máre-sáre. Onyń osyndaı tapqyrlyqtarynyń shapaǵatyn eńbek maıdanynda qatar júrgender talaı jerde kórgen shyǵar-aý. Osy ǵumyrynda ol aınalasyndaǵy serikterin de, ózge jurtty da talaı ret tyǵyryqtan alyp shyǵyp keledi...

Mańǵystaý jerinde jumysy oǵan senip tapsyrylǵan ekspedısıa ol kezderi Túbijik, Qyzan jáne qoshaq alańdarynda izdestirý jumystaryn júrgizip jatqan. Qamań óziniń boıynda bar bilimi men tájirıbesin osy ekspedısıanyń jumysyn jolǵa qoıýǵa jumsaýǵa tıis boldy. Sol jylǵy jospar boıynsha bul jerlerde elý myń metr tereńdik burǵylanýy tıis eken. Barlaý burǵylaýynyń negizgi maqsaty sol zerttelip jatqan jerlerde halyq qajetine jaraıtyn ken oryndary bar ma, joq pa sony anyqtaý ekendigi túsinikti. Biraq olardyń jumys kólemi osy maqsatta neshe metr jer qazǵandyǵymen anyqtalady.

Al ekspedısıaǵa Qamań kelgen kezde onda nebári eki myń metr tereńdik burǵylanǵany belgili boldy. Ekspedısıa qaramaǵynda D. Nurbolǵanov, Q.Sydyqov, Sh. Korsýndar basqaratyn eki krelıýs jáne bir kartalandyrý partıasy jumys istep jatty (krelıýs — shvedtiń alyp júrýge qolaıly shaǵyn burǵylaý stanogy). Qamań birinshi kezekte jumystyń ónimdiligine kedergi jasap otyrǵan sebepterdi anyqtaǵan. Tehnıkalyq jabdyqtaýlary nashar. Onyń ústine kartalandyrý partıalarynda jumys isteıtin adamdary az, sebebi tarıftik stavkalary tómen, adamdar sol sebepten de oǵan barýǵa qulyqsyz. Árıne, eń aldymen osy sıaqty jumystyń júrýine kedergi keltirip otyrǵan kemshilikter joıylýǵa tıis.

Qamań eń aldymen tehnıkalyq jańa jabdyqtar izdestire bastady. Óldim-taldym degende jańadan úsh stanok taýyp jetkizgen. Budan soń A.Sholtanov, Q.Qulbekov, Ý.Qanatov, Ivanov sekildi bir top adamdardy jyly oryndarynan qozǵap ákelý de ońaıǵa túspese kerek. Ol kezderi qazaqtardy úı ishinen bólip alý degen bolmaıdy, jumysqa alsań úı ishimen birjola kóshirip alýyń kerek. Birqatar adamdardy krelıýs partıalarynan aýystyryp alýǵa týra kelgen. Qalaı degenmen de, máseleniń bóri birden sheshilip ketti deýge bolmaıtyn edi. Onyń ústine, adam turǵan jerde onyń turmysy men tirshiligine qajetti birqatar qajetti jaǵdaılar taǵy da sheshimin kútip turdy. Jumys babynda da, adamdar tirshiliginde de kúndelikti paıdalanýǵa qajetti jaǵdaıdyń eń negizgisiniń biri — sý ekendigi belgili. Al mundaǵy aýyz sý tapshylyǵy óz aldyna, tasymalǵa kerekti kólik sanaýly. Geologıalyq barlaý partıasynyń qaraýyndaǵy eki-úsh avtokólik Fort-SHevchenko qalasynan sý tasıdy, azyq-túlik jetkizetin de solar. Biraq ol qaıdan shaq kelsin. Az da bolsa tasymal sýdy únemdeý úshin sol áserlerdi qazyp, sý jınaýǵa áreket jasaǵan. Biraq olar sý emes, tuzdyq bolyp ketti. SKN-3 kachalkasymen alynǵan sýlary da paıdalanýǵa jaramaǵan. Biraq boıdy bılegen jastyq jiger, erteńgi kúnge degen zor senim, jaqsy úmitter olardy jasyta almady. Qıyndyq onyń ornyna jigerlerin janyp, qaısarlandyra túskendeı edi.

Jumysshylardyń arasynda Groznyı, Kıev, Almaty qalalarynyń orta, arnaýly oqý oryndarynan kelgen jastar bar bolatyn. Al jumysshylardyń negizgi bóligin Fort-SHevchenko qalasyndaǵy orta mektepti bitirgen jastar quraǵan. Bir qyzyǵy, sol bir alǵashqy jumysshylardyń qatarynda úlken joldyń bastaýynda qazir esimderi jurtshylyqqa jaqsy tanymal S. Qyrymqulov, T. Qudaıbergenov, Sh. Aqkenjeev, A. Júnisbekov sıaqty azamattar da júripti. Solardyń arasynda Almatydan kelgen jalǵyz stýdent T.Saǵynǵalıev te bar edi. Baspanalary — palata. Mańǵystaý dalasynyń esten tandyratyn aptabynda palatada turý degenniń ne ekenin búginde ekiniń biriniń túsine kire qoıar ma eken. Al sol bir kúnderde álgi adamdar sol palatalarda jaz aptabyn ǵana emes, qys qaharynda qarsy alyp edi-aý...

Sol jyly elý myń metr tereńdik burǵylaý josparyn qamtamasyz etý úshin, olar jeltoqsannyń sońyna deıin aýyr jaǵdaılarda kún keshýge májbúr bolǵan. Ádette qartalandyrý partıalarynyń jumysy jaz aılarynda júrip, al qys aılarynda bul partıa adamdary bazaǵa qaıtyp ketedi. Óıtkeni tabıǵat jaǵdaılarynyń qolaısyz kezeńinde jumys isteý olarǵa qıyn. Áıtse de bul joly olar qystap qalǵan. Yzǵarly jel óńmeńderinen óte úzdiksiz soǵyp turyp aldy. Burǵylaý agregatynda jelden qorǵanatyndaı eshteńe joq. Onyń ústine jıi-jıi qonys aýdaryp otyrýlaryna týra keledi.

Soǵan qaramastan, memlekettiń tóleıtin eńbekaqysy da túkke turǵysyz. Al endi geologıalyq izdestirý jumystaryna tóleıtin eńbekaqylary odan da tómen. Biraq burǵylaý sheberleri Z. Qulbekov, Ý. Qanatov, S. Shýaqbaev sıaqty maıtalman, eńbekqor jandar barlyq qıynshylyqtarǵa tótep berip, tipti qajet bolǵan jerlerinde burǵyshylardy ózderi de aýystyra júrip jumystaryn toqtatpaıtyn.

Jan rahatynan bezingen sol bir qıyn da umytylmas kúnderdi esine alǵanda Qamańnyń oıyna, burǵylaý alańyndaǵylarmen qatar, sharýashylyq qamymen bulardyń jaǵdaılaryn jasap tynym tappaıtyn Qusaıyn Shopashev, Baısholaq Tunyqbaev, Otarbaı Temirbekovter de qosa oralady. Azyq-túlik jóninen qınalyp qalǵan shaqtarda, sol bir beımaza jandar qalaı da bir amalyn taýyp, aýyr turmysta júrgen áriptesteriniń qalaı da kóńilinen shyǵyp jatýshy edi. Birine biri súıeý bolǵan, janashyrlyq jasaı alǵan, ortaq isten qoldarynan kelgenin aıanyp qalmaǵan ekspedısıa músheleri aqyry dittegen maqsattaryna jetip, 30 jeltoqsan kúni 50 myń metr tereńdikti burǵylap úlgergen.

Sóıtip, 1958 jyldy qarsy alý úshin toq kóńilmen, erteńderine degen nyq senimmen Fort-SHevchenko qalasyna attanysyp ketisken. Mańǵystaý ólkesine kelgennen keıingi ózine tapsyrylǵan alǵashqy iste kórsetilgen alǵashqy senim bolǵan soń ba, Qamysbaı Myrzaǵalıulynyń kóńilinde sol bir kúnniń sýretteri jaqsy jattalyp qalǵandaı. Bastarynan keshken qıynshylyqtaryna qaramastan, sol jeńisiniń tátti dámi áli kúnge deıin júregin jylytatyn sıaqtanady...

4. Teńge gaz kesheninde

Ómir ótip jatty osylaısha...

1965 jyldyń jeltoqsanynda Teńge jerindegi jumystardy burynǵydan góri belsendire túsý maqsatymen Ońtústik Mańǵyshlaq munaı barlaý ekspedısıasy qurylyp, Q.Myrzaǵalıulyna ony basqarý isi tapsyrylady. Jańa ekspedısıa enshisine birneshe barak tıedi — keńse de, turǵyn mekenderi de sol. Qamań adamdaryn sál de bolsa jaılyraq ornalastyrý úshin Aqtóbe zaýytynyń aǵash vagondaryn aldyryp, otbasy barlaryna turǵyn jaı jasap bergen. "Turǵyn jaı sharshy metrin" neǵurlym keńeıte túsý úshin bir-birinen burylmaı alshaqtatyp, ózderinshe jaıly qonys jasaǵan.

Kadr máselesi tyǵyryqqa tirelgen. Adamdary jumysqa ornalasyp úlgermeı jatyp, mynaý "tozaqtan" qutylýdy josparlaı bastaıtyn. Shynynda da, olardy qyzyqtyratyndaı ol tóńirekte kózge kórinerdeı kórik te, ózge jaǵdaı joq-ty. Sol sebepti de turaqtap qalǵandar basqa barar jer, basar taýy joq degendeı onsyz da jaǵdaılary kelisip turmaǵan jandar men "ishkishter" ǵana bolatyn. Sońǵylaryn emin-erkin "shat-shadyman" turmys eliktirgen. Sonyń saldarynan "áı" der ájesi, "qoı" der qojasy joq bul ıen dalada tártip ornatý máselesi burǵylaý jumystaryn júrgizýden bir de bir kemdigi joq mańyzdy máselege aınalǵan. Bul úshin basshynyń, onyń tóńiregindegi azamattardyń ózderin erekshe baıypty ustap, óz áreketterin asa jaýapty (qaraýlary qajet-tin. Solardyń tózimdiligi, adamdardyń adamdyq qasıetterin joǵary ustaı bilgendigi, adaldyǵy men ádilettiligi olardy san qyspaqtan aman alyp shyqqan. Aınalasyndaǵy jigitterdiń qoldaýy arqasynda ol talaı qıyn jerlerden jol tapty, tentekterin tezge saldy. Joldastary buzaqynyń qolyndaǵy pyshaǵyn julyp alǵan da kúnderi bolǵan-dy.

Teńgede ol kezde 5-6 brıgada jumys istedi. Kóshpeli munaı barlaýshylardyń birneshe qosalqy qyzmet toraptary, eki-úsh metal kesetin stanoktary men sheberhana bar. Sol bir kúnderi Teńgede alǵashqy iz tastaǵandar qatarynda qıynshylyqtardy bóliskenderden Qamańnyń esinde E.Qaraev, N.Astrahankın, V.Kravchenko, B.Sýdakov, I.Nazymov, B.Súleımenov sıaqty azamattar saqtalyp qalypty.

Ol kezdegi búkil izdestirý-barlaý jumystarynyń jany, negizgi qozǵaýshy kúshi – geologtar. Ýaqytpen eseptespeı, bos saǵattarynyń bárin bir maqsatqa ǵana jumyldyra eńbektengen G.Karımov, B.Bısenǵalıev, J.Qorazov, O.Berdiǵojınderdi umytý tipti múmkin emes. Al tuıyqqa tirelgen jerlerde talaı ret qol ushyn bergen, súıenish bolǵan, moınyna túsken talaı qıynshylyqtardy ózimen birge turyp kótergen H.Shalabaev, O.Bısqalıev, S.Baraev, I.Hatataev, V.Tardonov, T.Qudaıbergenov, B.Ybraev, D. Muqanovtardy qalaı umytsyn.

Sondaı-aq jumysshylardy jabdyqtaý bóliminiń qyzmetkeri Kúrish Tasbolatovtyń Teńgege kelýi ár joly úlken merekege bergisiz edi. Kúrekeńniń ańqyta salǵan tamasha ánderi beıne bir topyraǵy ushqan qapyryq aýaǵa nóser jańbyr tókkendeı jadyratyp jiberetin.

1967 jyldyń aıaǵynda Teńge alańynyń da munaı men gaz Qory eseptelip bitti. Al ony ıgerý 1972 jyly bastalǵan. Qazir Teńge baılyǵy amerıkandyqtarmen birlesken kásiporyn arqyly ıgerilýde.

Kóp uzamaı Mańǵyshlaq munaı barlaý ekspedısıasy jańadan salynyp jatqan Aqsý poselkesine kóshýi kerek boldy. Árıne, Qamań buǵan qýana qoımaǵan. Onda kadr máselesi bul jerdegiden de qıyndaı túsetini belgili. Teńge Ózenge jaqyn bolǵan soń jumys kúshin tabý jeńildeý ekendigi túsinikti. Aqsý poselkesi Kaspııdiń jaǵasynda H. Ózbekqalıevtyń usynysymen salynyp jatqan. Aqsýda bular seısmologtar anyqtaǵan Kendirli, Aqsý, Temir baba taǵy basqa alańdarǵa izdestirý jumystaryn júrgizýleri kerek. Qalaı bolǵanda, bular aqyry osynda qonys aýdarǵan. Ekspedısıa óziniń quramyndaǵy barlyq jetekshi mamandarymen, qural-jabdyqtarymen kóship baryp, Aqsý poselkesinde aıaqtalmaı qalǵan qurylys jumystaryn bitirýge qatysyp, keshikpeı-aq tuńǵysh barlaý jumystaryn da bastap jibergen.

Alaıda osy jerde qyzmette júrgen kezinde Qamysbaı Myrzaǵalıulynyń "Mańǵystaý munaı-gaz barlaý" tresindegi on bir jyldyq qyzmeti aıaqtalyp, áriptesterimen qoshtasýǵa týra kelgen...

Óz ǵumyrynyń eń tańdaýly jyldaryn, tolysqan tájirıbesin, boıyndaǵy bilimi men bilek kúshin, qabileti men qaıratyn Mańǵystaý baılyǵyna qaraı tike jol ashylǵan 1957 jyly qara kúz kúnderinen bastap jumsaǵan Qamysbaı Myrzaǵalıuly qazynaly túbektiń osy kezden bastaý alǵan búkil órleý tarıhymen birge jasasyp, onyń ystyq-sýyǵyn zeınetke shyqqansha birge bólisti.

1968 jyly Ózen ekspedısıasyna bas ınjener bolyp taǵaıyndalyp, "Mangyshlakneft" óndiristik birlestigine qyzmetke aýysty. Alaıda jumys orny ózgergenimen, eńbek maıdanyndaǵy onyń mindetteri sol burynǵy kúıinen kóp aýyspaǵan. 3000-3500 metr tereńdikke qoıylǵan izdestirý-barlaý uńǵylarymen jumys jasaı júrip, birtindep Mańǵystaýdyń Túrkmenstanmen shekarasyna qaraı jyljı bergen. Osylaısha Ózen aýmaǵyndaǵy Qoqymbaı, Shuqyroı, Qýandy, Temir baba, Batys Teńge, Qyzyl sý, Tamdy, Jańaarna, Asar taǵy basqa jerlerde izdestirý-barlaý jumystaryn júrgizý isteriniń basynda boldy. Osynaý kúnderi Mańǵystaýda tuńǵysh ret trıas qabatynan (113-uńǵydan) benzın tektes jeńil munaı tabyldy. Al Asar alańynda qora qabatynan jańa munaı ken orny ashylǵan.

1966 jyly Odaq kóleminde alynǵan qaýly boıynsha 1966-1970 jyldary Mańǵystaýda munaı men gaz ken oryndaryn ıgerýdi tezdetý mindeti alǵa qoıylyp, 1970 jyly óndiriletin munaı kólemin 12,5-15 mln tonnaǵa deıin jetkizýge tapsyrma berilgen. Bul kezderi barlaýshylarǵa qaraǵanda burǵyshylardyń materıaldyq ta, tehnıkalyq ta jabdyqtaý jaǵdaılary ózgelerge qaraǵanda áldeqaıda jaqsy bolatyn. Kózdelgen mejege jetý úshin barlyq múmkindikter kóp kidirissiz-aq jasalyp jatatyn. Soǵan sáıkes nyq baǵyt ustalǵan. Alaıda 1972 jyly Ortalyqtyń Mańǵystaýǵa burynǵy qarym-qatynasy ózgere bastady. Oǵan sebep bul aımaqtyń zor bolashaǵyna meńzeıtin jańalyqtardyń sońǵy kezderi bolmaı qalýy edi. Sóıtip 1973 jyly «Mańǵystaýmunaıbarlaý» tresi taratylyp, onyń ornyna kompleksti ekspedısıa qurylǵan. Kúrdeli qarjynyń bólinýi kúrt qysqaryp, shtat kestelerine kóp ózgerister engizilgen. Tek qana 1974 jyly Bozashy jarty aralynda ashylǵan munaı men gaz ken oryndary Mańǵystaý mártebesin qaıtadan sharyqtatýǵa negiz jasady.

Sonymen qatar osy kezeńde Qyzylorda oblysynda jańadan ashylǵan Qum qol munaı ken ornynda da burǵylaý jumystary keńinen óristeý úshin qoldan kelgenniń bóri birlestik arqyly júzege asyp jatty. Kóp uzamaı óndiristik qýaty mol "Mangyshlakneft" birlestiginiń qoldaýymen Qumkól tez kúsh ala bastady. "KazNIPIneft" ınstıtýtynda ken ornyn paıdalaný jáne kásipshilikti jaraqtandyrý jobasy jasaldy. Birlestik qajetti tehnıkamen, qural-jabdyqtarmen, materıaldarmen jáne kadrlarmen qamtamasyz etti. Talantty ınjener M.Salamatovtyń basshylyǵymen óndiristik máseleler de durys sheshim taýyp jatty. Sóıtip Qazaqstannyń Qyzylorda oblysyndaǵy jańadan ashylǵan iri munaı ken orny paıda bolýyna ózgelermen qatar Qamysbaı Myrzaǵalıulynyń da aıtarlyqtaı eńbegi sińgen.

5. Boıdaǵy qaırat pen oıdaǵy izdenis úılesimi.

Tabıǵat boıdaǵy qazynasyn op-ońaı qolǵa ustata qoımaıdy, ony alýdyń joly keıde tipti qıyn-aq. Sol úshin adamdardyń jan baspaǵan shól dalalardy, ıt tumsyǵy batpaıtyn ormandardy kezip, uıqysyz túnder men ashtyqtan buratylǵan talaı kúnderdi bastan keshýine, bas aınaldyrǵan aptap pen ańyzaqqa, bet qaratpaıtyn úskirik aıazdarǵa tózip, talaı qaýip-qaterlerge kóre tura bas tigýlerine týra keledi.

Órkenıetti zamannyń eń qudiretti kúshine aınalǵan "qara altyn" izdeýshilerge bul sózderiniń tikeleı qatysy bar ekendigin óz kózderimen kórip, sol qıynshylyqtardyń bárin óz basynan ótkergen Qamysbaı Myrzaǵalıuly sıaqty aǵalardyń aramyzda júrgeni, jaı ǵana júrip qoımaı, ǵasyrlyq kezeńniń tórtten úshin bastan keshirse de, eldiń erteńin, urpaqtyń bolashaǵyn oılap, áli kúnge deıin tynym tappaı júrýi bilgen, túsingen adamǵa úlken júrektiń lúpilinen habar bermeı me!?

Ol ózi bastan keshken ómir men mamandyǵynyń mehnaty men mańyzyn kóp kórip, kóp nárseni túıgeni bar.

Osylardyń bárin kórip, bilgen saıyn Qamysbaı Myrzaǵalıulynyń júreginde munaıǵa degen erekshe yqylaspen qatar, ony zerttep, tanýǵa degen qulshynys ta berik qalyptasqan. Sondyqtan da bolar, 1988 jyly "KazNIPIneft" ınstıtýty qyzmetke kelgen kezde onyń jyldar boıy jadynda jattalǵan kóńilinde qattalǵan mol tájirıbeli oılarynyń júıelenip qaǵazǵa túsýi zańdy qubylys edi. Ǵumyrynyń qajyr-qaıratqa toly ondaǵan jyldaryn qyzý eńbek maıdanynda ótkizip, munaı men gazdy Jer qoınaýynan qalaı izdestirýden bastap óndiris prosesiniń búkil oı-shuńqyryn bastan-aıaq kózimen kórip, qolymen ustaǵan zerdeli de qajyrly jannyń zeınetke shyǵar shaǵyndaǵy attaı alty jyl ýaqyty munaı álemin zertteıtin ǵylymı ınstıtýtta da beıǵam ótpepti. "Burǵy eritindisi", "Burǵylaý kezinde bolatyn túrli jaǵdaılar men avarıalardyń aldyn alý joldary", "Uńǵylardy shegendeý men jóndeý", "Munaı kózderin ashyp, aǵynyn arttyrý joldary", "Jobalyq tereńdigi 5500 metrlik izdestirý uńǵysyn ornatý tájirıbesine taldaý", "Kólbeý, kóldeneń burǵylaý jáne munaı kózderin ashatyn oqpandar jasaý" sıaqty ǵylymı eńbekteriniń árbireýiniń ataýynan kórinip turǵandaı-aq bulardyń bári ómir tájirıbesiniń ólmeıtin sabaqtary.

Al "Munaı jónindegi maǵlumattar" (úsh avtor birlesip jazǵan) uzaq jyldar boıyndaǵy úzdiksiz izdenis jemisi. Onda búkil dúnıe júzi halyqtarynyń munaı týrasyndaǵy eń alǵashqy ańǵal túsinikterinen bastap, onyń syrlary eń bir qarapaıym joldarmen egjeı-tegjeıli ashylǵan búgingi kúnge deıin maǵlumattar jınaqtalǵan. Olardyń arasynda neshe túrli qyzyqty jaılar da kezdesip jatady. Mysaly, gaz degen sózdi bilmeıtin adam joq shyǵar. Al onyń ataýy grek pen nemistiń sózderin biriktirýden paıda bolǵan eken. Óıtkeni áýelde adamdar munyń zat ekenin bilmegen. Al eger zat bolsa basqasha bolar edi. Biraq jan (rýh) deýge de kelmeıdi. Sonda bul ne dep bas qatyrǵan. Keıinnen onyń zat ekenin ǵalymdar dáleldep shyqqanda munyń ózi teńdesi joq ǵajaıyp jańalyq dep baǵalanǵan.

Taǵy bir qyzyq jáıt, áli kúnge deıin munaıdyń qaıdan, qalaı paıda bolatynyn jáne onyń hımıalyq quramy qandaı ekendigin eshkim tolyq bilmeıtin kórinedi.

Ónegeli otbasy ıesi Qamysbaı aǵaǵa qatysty bul týrasynda ádemi áńgimeler aıtýǵa ábden bolady.

Qamańnyń ǵumyrlyq serigi Baıdalıeva Tánim apamyz da Mańǵystaý óńirine keńinen tanymal ordendi ustaz. Búginde olar tárbıelep ósirgen urpaqtary bir qaýym elge aınaldy. Tuńǵyshtary Altaı Groznyı munaı ınstıtýtyn bitirgen, ekonomıs. Qamasy Qazaq polıtehnıka ınstıtýtynyń túlegi, Qazaq munaı zertteý ınstıtýtynda qyzmette. Nurlan men Máskeý energetıka, elektrotehnıka ınstıtýttarynyń túlekteri, biri — Qaraqudyq munaı ken ornynda, ekinshisi Teńiz Shevron kásipornynda. Balalarynyń bári áke jolyn qýyp keledi deýge ábden bolady...

---