InfoHub Logo

Jazýshy Ǵalym Ahmedovke arnaldy.
Avtor

Saǵyn aǵa ekeýimiz sáskelikten soń serýenge shyǵamyz. Saǵyn aǵa sámbi taldan jonǵan aq taıaǵyn qolyna alady:

— E, bar bolǵyr, júr endi, kún ysyp ketedi, aıaǵyńa jeńil birdeńe kı, taýda týflımen júre almaısyń, — dep meni mektepke jetektep aparatyn baladaı baptaıdy.

Saǵyn aǵa, qudaı buıyrtsa, endi bir jyldan keıin seksenge keledi. Al soǵan qarap, búkireıgen shal eken dep oılap qalarsyzdar. Qaıdaǵy shal? Jigit aǵasymyz dep júrgen bizderden kóp shıraq. Ózi boıshań, sol suńǵaq boıyn tip-tik ustaıdy. Eki beti narttaı, meıirimdi kózderi kózildirik degendi bilmeıdi, áli shoqtaı jaınap, kúlimsireıdi de turady, jaryqtyq. Ómiri yzǵar shashyp, sýyq tartyp kórgen kóz emes, kóp jasaýy, kóp jasaı turyp, jigit qalpynda qalýy sondyqtan da shyǵar. Jap-jazyq mańdaı dóńestenip baryp basynyń qas-qasyna jalǵasady. Qaryn degennen belgi joq, jiptikteı.

Baý-baqshanyń ishinde, shıpa terekterdiń tasasynda turǵan demalys úıinen uzaı bere jolymyz jalǵyz aıaqtanyp, órge qıalaı bastaıdy. Saǵyn aǵa uzyn taıaǵyn shańǵy tepkendeı alǵa sermeı tastap, jaýyryndary bultyńdaıdy. Anda-sanda artyna burylyp qarap, pysyldap kele jatqan maǵan:

— Taıaǵyńdy alshaq tasta, qolyńa salmaq sal, jaýyrynyńdy búkshıtpeı jazyp júr, — dep qoıady.

Meniń sholaq jeńdi aq jeıdem terge bógip qaraıa bastaǵanda, Saǵyn aǵanyń mańdaıy ǵana jipsıdi.

Sóıtip biz qatar-qatar dachalardyń tusynan, qalyń-qalyń baýlardan qazdaı tizilip ótip, bógde kózdi tań qaldyryp (óıtkeni birimiz Don Kıhot, birimiz Sancho Panso sıaqtymyz) Shybynsaı betkeıine ótemiz. Shybynsaı betkeıi jabaıy órikke, jabaıy almaǵa tunyp turady. Pisip jetken jemis jerge tógilip, aldy shirı de bastaǵan eken. Aınala alma ańqıdy.

Bireýler betkeıdiń qalyń shóbin shaýyp maıalap qoıǵan eken, sonyń kóleńkesine baryp tynystaımyz. Pishen ıisi jupar ańqıdy. Saı tabanynda taspadaı sý ıreleńdep aǵyp jatady. Qus bitken quıqyljyta saıraıdy.

— İ-i-i, — deıdi Saǵyn aǵa kózi kúlimdep.

Onysy: «qalaısyń» degeni.

— Sharshap qaldym.

— Bezobrazıe, — dep qoıady ol jazyq mańdaıly qasqa basyn salmaqtaı shaıqap. — Men seniń jasyńda bolsam ǵoı...

— Ne ister edińiz?

— O, onda, — ádemi kózin Shybynsaıdyń arǵy qabaǵyna qadaıdy. Shybynsaıdyń arǵy betinen izdegenin tapqandaı, ornynan kóterile bir qozǵalyp qoıady.

— Baıaǵyda, sendeı kezim... Joq, senen jasyraq kezim, Ýfada oqyp júrgen shaǵym... Já, qashanǵy áńgime, qaı-qaıdaǵy eske túsedi, kerek emes, saǵan túk te qyzyǵy joq, — dep qolyn silteı saldy.

— Oıbaı, aǵa, aıtyńyz. Aıdalada ekeýden-ekeý úndemeı otyraıyq, áıtpese. Maǵan nege qyzyq bolmasyn.

Ómiri tunjyramaıtyn aıaly kózderdi sál-pál muń shalǵandaı bolady.

– Sen Ýfada bolǵanyń bar ma? — dep maǵan sol kúlimsiregen qalpyn ózgertpeı buryldy.

– Eki ret baryp edim.

– E, onda biledi ekensiń ǵoı. Sol Ýfańyzǵa jıyrma ekinshi jyly oqýǵa bardym. Eki-úsh jyl buryn ǵana neshe dúrkin surapyl soqqan jer. Kolchaktyń qylyshynan qan sorǵalap, ony Frýnze tas-talqan etip, Oral taýdan aıdap shyqqaly da kóp bolǵan joq. Aq Edildiń boıynda, Oral taýdyń baýyrynda bozbala shaǵym, ómirimniń eń bir aıaýly jyldary ótti. Iá... Onyń bári kóp áńgime. Óziń bilesiń, Ýfada revolúsıaǵa deıin Bı-aǵań, Beıimbetti aıtam, Bıaǵań oqyǵan. Taǵy biraz qazaqtyń zıalylary shákirt bolǵan jer.

Ne kerek, menimen bir tatar-bashqurt qyzy oqydy. Aty Kenje edi.

— Kenje?

— Kenje emes, Enje. Qazaqsha «İnjý» degeni. İnjý-marjan she.

— «Tatar-bashqurty» qalaı?

— E, ákesi tatar, sheshesi bashqurt ta. Ondaılardy «dıptárlár» deıdi. Sen áli jassyń, sulýlyqtyń qadirin bilmeısiń ǵoı. Sulýdy, sulýlyqty álderiń jetkenshe jazyp ta júrsińder. Men de jazǵym keledi. Biraq Enjeniń sulýlyǵyn jazýǵa shamam kelmeıdi. Kórki — kóz aldymda, jaı sóılegeniniń ózi ásem bir án salyp turǵandaı: áıel bitkenniń názigi sol shyǵar. Álde maǵan solaı kórine me? Biraq sodan beri talaı jyl jasap kelemin — ondaı áıel zatyn kezdestirgen emespin. Ol ánshi edi. Múmkin, sol júrek balqytyp, ózegińdi órterdeı án sıqyry shyǵar, maǵan odan basqa áıel jurty tek jupyny, Enjeniń juqanasy ǵana sıaqty kórinetin. Sulýlyq degenniń ózi adamnyń kózge kórinbes qos qanaty ǵoı dep oılaımyn. Eger dúnıe tek sulýlyqtan turar bolsa — adam balasy múgedektikten, ǵariptikten, rýhanı jadaýlyqtan qutylǵan bolar edi...

Qarsy aldymyzdan tyrs-tyrs etip jabaıy alma úzilip túsip, qalyń shóptiń arasynan domalaı almaı, túsken jerinde tyrp etpeı jata qalady. Dáý kári alma aǵashynyń túbinde otyrǵan beıseýbet eki adamdy kórip, ala qanat saýysqan áldeqashan bebeýlep, aınala tóńirektiń bárine habarlap bolǵan. Endi ol Saǵyn aǵa áńgimesin saýysqan tiline sózbe-sóz aýdaryp otyrǵan sıaqty. Saýysqan qaýymynda sulýlyq, mahabbat degen uǵym bolar-bolmas, kim bilgen, biraq saýysqandar ár tustan ún qatysyp, qarqyldap turyp kúlgendeı de bolady.

— «Kári neme, mahabbatta nesi bar?» — deı me eken. Saǵyn aǵa saýysqandardyń daraqy ý-shýyna biraz qulaq túrip bolyp, áńgimesin jalǵaı túsedi.

— Biz oqyp júrgende jataqhanada:

Ýfa dılár, Ýfa dılár,

Ýfany kúrásám kılá.

Sıntralnyı ýramynda

Podrýjka júrásám kılá, —

dep, bashqurt-tatardyń qyz-jigitteri óleńdeter edi. Jigitter aıtyp bola bere, qyzdary:

— Aı ıýǵary, aı ıýǵary,

Aıǵa mınásem kılá.

Aıǵa mınáp, jırǵa qarap,

Sızná kúrásám kılá, —

dep shyrqaıdy.

Talán garmoshka quıqyljıdy. Kóp daýystyń ishinen Enje úni erekshe qulpyra estiler edi. Enje alystaǵy qazaq dalasynan kelgen jigit jalǵyzsyramasyn deı me eken, meni ózine jaqyn tartyp júredi. Menen góri orysshaǵa júırik, sabaqqa birge daıyndalamyz. Enje ekeýmiz bas túıisip bir kitapqa birge úńilisip otyrǵanymyzdy kórip, tatar jigitteri kádimgideı qyzǵanysh bildiretin. Ásirese skameıkada qatar shúıirkelesip otyrsaq, álgi Enjeniń ar jaǵynan kelip janasa ketedi.

— Bar ınde,—dep Enje jaqtyrmaıdy. — Meshaıt ıtme.

— Sen qazaq jigitin unatasyń aqyry, men de qazaq, — deıdi Ibragım kenedeı jabysyp.

— Qaıdaǵy qazaq? — deıdi Enje shıkil sary, jıren shash, kók kóz jigitke tańyrqaı qarap.

— Qazaq, — deıdi anaý saspastan. — Abaı qazaq pa — qazaq. Al onyń shyn aty — Ibragım. Men qazaq, em Abaı, — dep álgi shirene túsedi.

Qyz syńǵyrlap kúledi:

— Oı, Ibragım, sın Abaı túgel, — deıdi jigittiń ázilin kóterip.

Ázil de bolsa, men ishteı qyzǵanatyndy, ishteı býlyǵyp, shıyrshyq atyp otyratyndy shyǵardym. Qyz meni shyn unatatynyna áli kózim jetpeıdi. Onyń meni ish tartyp, sabaqty birge daıyndasqany tek janashyrlyqtan ǵana bolýy da múmkin ǵoı. Adamǵa jany ashyp, kómektesip jiberýi áli shynaıy mahabbat emes te shyǵar. Al men baıǵus qyzdy qulaı súıgenimdi sezbeı qaldym. Endigi jerde maǵan onsyz ómir – qur qýys dúnıe sıaqty. Ózimshe qıal teńizine maltıtyndy shyǵardym. Ózimshe Enje – Ǵalıa-baný da, men —Xalel bolamyn. Al Ibragım – Ismagıl jaýyz. Rolderdi osylaı bólip, oısha Ismagılmen jekpe-jekke shyǵyp jeńip júremin. Oqýymdy jaqsy bitirip, Enjemen qol ustasyp elge, qazaq saharasyna qaıtamyn. Mundaı sulýdy kórmegen eldegi týystar qýanyp, quttyqtap, ulanasyr toı jasaıdy. Toıda Enje «Ǵalıa-baný» ánin shyrqaıdy. Toıǵa jınalǵan jurt jamyraı rıza bolyp:

— Uzaǵynan súıindirsin!

— Baqytty bolyńdar! — dep batasyn berip, tilek tileıdi.

Áne, «Kóńil júırik pe, kók dónen júırik pe» degen sol eken.

Sóıtip júrgende Edil boıynda oba aýrýy tarapty degen sóz shyqqan. «Jut — jeti aǵaıyndy» degen ras shyǵar. Aldymen qatarynan eki jyl bul jaqta astyq shyqpaı qaldy. Endi aýrý tarady. Taǵdyr ózi saqtasyn, bizge kele qoımas dep qoıǵanbyz. Kenet Enje aýyryp, emhanaǵa tústi. Taǵy bir-eki stýdent obaǵa shaldyqty. Oqýymyz ýaqytsha tyıylyp qaldy. Sol eki arada elden hat kelsin. «Ákeń hal ústinde, tez jet!» — depti. Qoshtasaıyn dep Enjeni izdep emhanaǵa barsam, mańaıyna jolatpaıdy, ne hat ta qabyldamaıdy. «E, eshteńe etpes, elge baryp, qaıta oralǵanymsha, Enje aman-saý aıyǵyp keter, jolyǵarmyz», — dep ózimdi ózim aldandyryp kete bardym.

Ol kezde kólik qazirgideı me, jarty aı shamasy jol júrip jetsem, ákeıdi jerlep te qoıypty. Jylaý-syqtaý. Qashanǵy jylaı beresiń. Tiri adamnyń tirshiligi bar. Endi Ýfaǵa qaıtaıyn desem, qart shesheı, shıetteı bala-shaǵa. Úp etip ushyp ketkeli otyr. Eldegi aǵaıyn, aqsaqal-qarasaqal jınalyp:

— Shyraǵym, endi áke ornyna sen áke bolasyń. Myna ıesiz úıdi kimge tastaısyń. Qoı, oqý degendi aıtpa. Júr ǵoı sendeı eldiń balasy, álipti taıaq dep bilmeı-aq kún kórip júr. Qudaıǵa shúkir, olardyń qasynda sen aǵyp turǵan molda emespisiń...

Ol kezde mendeı oqýy bar adam neken-saıaq. Lezde jumys ta tabyldy. Aýylda muǵalim bolyp qala berdim. Ol bir muǵalimniń qadirli kezi edi. Aýyl bolyp meni alaqanyna salyp, basyna kóteredi. Sheshemniń baqytynda shek joq: balasy eń qurmetti adam bolǵanyna qýanǵannan shalynyń qasynda joq ekenin de umytyp ketti. İnilerim, qaryndastarym ústi-basy bútindelip, aýzy aqqa jarydy. Qarasam, tórt qubylam túgel sıaqty.

Biraq men jan-jaǵym jalańash, yzǵyryq jeldiń ótinde turǵan sıaqtymyn. Ózim munda, esil-dertim alysta, Oral taýda. Men joqta Enje aýrýynan jazylyp, oqýyna qaıta oralǵan sıaqty. Endi onyń janynda shıkil sary Ibragım otyrǵan sıaqty. Adam saǵynyshtan sandalǵanda ne bolsa soǵan jalbarynǵysh: Enjege kúnnen de, aıdan da, juldyzdan da, jerden de, qustan da sálem aıtamyn. Al ózim jete almaımyn, kete almaımyn. Aýrýhanaǵa hat jazyp edim, jaýap bolmady. Sirá, hat arqyly da juqpaly aýrý tarap ketetin bolýy kerek. Ibragımge hat jiberip edim, o da úndemedi. Oqýdyń bastyǵynan da jubanysh habar bolmady.

Meniń súıretilip súldem ǵana júrgenin baıqaǵan aǵaıyn áldeneni sezip, aqsaqal-qarasaqaldy aqyldasyp, meni úılendirmek boldy. Ary-beri shatqaıaqtap kórip edim, aınalaıyn aǵaıyn tizege salyp basyp jiberdi. Sodan sol jeńgeńmen, óziń bilesiń, elý jyldaı birge ómir keshtik. Onyń dúnıeden qaıtqanyna da on shaqty jyl bolyp qaldy. Enje alǵashqy bir-eki jyl esimnen ketpeı, eleńdetip, kúndiz oıdan, túnde tústen shyqpaı júrdi de, aqyry umytyla berdi. Tek oqta-tekte júrekti bir shanshýlatyp, bir kúrsindirip ketetini bolmasa, burynǵydaı jan qınaǵandy qoıyp, ádemi bir kórgen tústeı eleske aınalǵan...

* * *

Kún sáskeden ótip, túske taıap, qyzýy asqyna bastaǵan eken. Dermene, jalbyz ańqyǵan shómeleden shekshektiń, shegirtkeniń áni jıileı berdi. Jabaıy almaǵa úımelegen aralar yzyńdaıdy. Qyzyl-jasyl kóbelekter kólbeńdeıdi. Osyndaıda Ǵabdol Slanovtyń:

Qyzyl-jasyl, teńbil kók,

Dúnıe degen kóbelek.

Sony qýyp kelemin

Mańdaıdan terim sebelep, —

degen óleńi eske túsedi.

— ...Sodan osy bir jyl buryn ba eken, «Qazaq ádebıetinde» áńgimem shyqty. Ol elden jyraqta týyp-ósken bir dáriger qazaq qyzynyń eseıgende ata jurtyn izdep kelgeni týraly bolatyn. Oqydyń ba, joq pa, bilmeımin...

— Oqydym, oqydym, — dep asyǵa bas ızedim. Áńgime arqaýy úzilip qalmasa eken deımin.

— İ-i-i, — dep Saǵyn aǵa meniń yqylasyma rıza bolǵandaı maǵan bir qarap aldy da, mańaıdy sholyp:

— Bezobrazıe, tús bolyp qalypty ǵoı. Qoı, qaıtaıyq. Áńgimeni qysqartyp toq eterin aıtqanda bylaı: Álgi «Qazaq ádebıetinde» áńgimem jarıalanǵannan keıin, shamada, bir aıdan soń bir hat alaıyn.

Konvertine qarasam: «Qazan» deıdi. «Ot Ihsanovoı E.» degeni taǵy bar. Hat redaksıanyń adresine kelipti de, ondaǵy jigitter maǵan tabystady. Túk túsinsem buıyrmasyn. Qazanda qandaı tanysym bar? Nede bolsa, dep konvertti ashaıyn...

Saǵan ótirik, maǵan shyn, seksenge kelgen adamnyń eljirep, aǵyl-tegil sezim bılep, sol sezimniń seline shydaı almaı eńkildep jylaǵany qıyn eken. Baıaǵy Enje! Famılıasy Ihsanova ekeni esimde joq. Sóıtse, bul «Qazaq ádebıetin» Qazandaǵy týǵandar da jazdyryp alady eken. Meniń áńgimem basylǵan nómir áldeqalaı Enjeniń qolyna tıgen.

«Siz sol Saǵyn Rahmetovsiz be, álde attas-famılıalas basqa bireýsiz be, bilmeımin. Áıteýir, úmit dúnıesimen jazyp otyrmyn. Qudaıdan sol Saǵyn Rahmetov bolǵaı dep tileımin. Óıtkeni sizdiń jer betinde tiri júrgenińizdiń ózi maǵan úlken medet bolar edi. Arada júz jyl ótse de, nege ekenin bilmeımin, osyndaı tilek tilegim keledi. Siz bolsańyz da, bolmasańyz da, Saǵyn Rahmetov degen esimniń ózi maǵan sonaý-sonaý alysta qalǵan, qahar soǵyp, qıyndyqpen ótken, biraq asa qymbatty jastyq shaqty eske túsirdi. Men sıaqty jalǵyzilik qart kisige jannattaı jastyqshaqty eske alýdyń ózi kádimgideı násip. Esińizde me, Saǵyn (eger sol Saǵyn bolsańyz), siz bek unatatyn «Ǵalıa-Banýda»:

«Aq atlasym jetpedi,

Kúmis qaıshym ótpedi.

On bes jastan ǵashyq bolǵan,

Ǵalıa-Baný sulýym, erkem,

Qudaıym násip etpedi, —

deýshi edi ǵoı, sol aıtqandaı, taǵdyr-jazmysh bizdi bir-birimizge násip etpese de, sol bir súıikti balǵyn shaqty eske alýdyń ózi maǵan zor baılyq. Sonan soń alysta buldyrap qalǵan jıyrma ekinshi jyldan beri meniń basymnan neler hal ótti, ne kórdim, ne bildim — onyń bári uzaq-uzaq hıkaıa. Eger shyn Saǵyn Rahmetov siz bolsańyz, osy hatty alysymen ózińizden bir habar berersiz. (Árıne, «Ǵalıa-Banýdy» umytpasańyz, árıne, kerek dep tapsańyz). Áne, sonda men sizdiń naǵyz Saǵyn Rahmetov ekenińizge kózim jetip, táńirge kóp-kóp táýbe aıtyp, sizdi tiri saqtaǵan taǵdyrǵa tabynyp, taǵy bir hat jazarmyn. Sonda bárin tizermin. Al ázirge tek «Sızlar ıaktan ıskán jıllár belán ber habar kılársiń mı» dep úmit etýshi, umytpasańyz, Enje Ihsanova».

— Bezobrazıe. Mine, hattyń sıpaty osyndaı. Aýrý adamdaı meń-zeń halge dýshar boldym. Bozym bozbala shaqqa qaıta oralǵandaı, júregi túskir tátti bir sezimnen ýyljyp qoıa berdi. Adam qartaısa bala bolady, deýshi edi burynǵylar. Sol ras, bala boldym ba, deımin ózime ózim. Biraq esil-dertim Enjede. Qartaıǵanda qara basty ma, munsha tolqyp, topalań tıgendeı, alasurǵan ne deımin. Sóıte tura endi qazir shamadandy kóterip, Qazanǵa jınalǵandaı bolamyn. Qoı, sandalma, dep taǵy ózimdi qaıraımyn.

Sodan bir mezgil qý sezimdi tejep, aqylǵa salyp kórip edim, aqylym aıtty: hat jaz dedi. Op-ońaı nárse, osy oıyma kelmeı, qanshama ýaqyt apıyn ishken adamdaı dal boldym deseńshi. Tipti aıtýǵa da uıat. Otyra qalyp, hat jazdym. Ne jazǵanymdy tizip qaıteıin, aqyr sońynda: «Enje, sýretińdi salyp jiber», — deppin.

Sodan kúnde tańerteń eleńdep turatyn boldym. Tura salyp poshta jáshikke júgiremin. Tórtinshi qabattan birinshi qabatqa qaıta-qaıta túsip-shyǵý meniń jasymdaǵy adamǵa edáýir kúsh bolsa da, empeńdep tynym tappaımyn. Bir túsip, bir shyǵyp, elirip júrgenimdi kórshi de baıqap:

— Sáke, tynyshtyq pa? — dedi.

— E, ásheıin, gazet keldi me dep...

— Bizdiń poshtany qoısańyzshy, gazetti ómiri ýaqytyly ákelmeıdi ǵoı, — dep kórshim meni áýrelegen poshtaǵa aıdaladan kijinedi-aı kep.

Bireýden ómiri búıtip hat kútken emespin ǵoı. Sóıtsem, hat kútý degen qasiret bolady eken. Konverttiń ishinde baıaǵy tiri Enjeniń ózi qundaqtalyp keletindeı taǵatym taýsyldy. Sol baıaǵy on jeti-on segiz jas kezimiz bolsa, jón basqa, seksendegi seldir shaqta ne azap. Seksenge kelgender neken-saıaq, olar endi aqyrǵy saparǵa bet túzep, tirshiliktiń anaý-mynaý kúıbeńine aralasa bermeıtin, qyzyq-shyjyqtyń bazarynan áldeqashan qaıtqan adamdar. Seksendegiler ótken ómirdiń qatpar-qatpar estelikteriniń seńi buzylsa, sony qyzyqtap qana ómir súredi. Qaǵazǵa jazylmaǵan qalyń estelikti bir-bir paraqtap jyrtyp alyp otqa jaǵyp, sonyń qyzýyna jylynyp otyrýy kerek qoı seksendegiler. Bizdiń jasta adamdar tóseginde jalǵyz jatady. Qalyń kórpe jylyta almaıtyn jaýraýyq jandy esteliktiń demimen jylytady. Ol úshin eske alatyn ótken shaqtyń tátti-tátti kezeńderi bola qoısa ǵoı. Aldan ne kútedi? Al men bolsam áldeneni aldan kútetin boldym. Áldene bolǵanda — álgi hat. Hat kelse, maǵan jastyq shaqty jibek buıdamen jetekteı keletin tárizdi.

Baıaǵyda biz Ýfada oqyp júrgende, bashqurttar teatryna baratynbyz. Sonda qaı spektákl ekeni esimde joq, áıteýir, bireýinde qalyńdyǵyn saǵynǵan bir jigit:

— Jyraklardan ıazǵan,

Sálem hatlarynny

Kúte-kúte túzemlegem bıtkas, —

dep jyrlaıtyny esimde qalypty. Iaǵnı, «alystan jazǵan sálem hatyńdy kúte-kúte tózimim bitti» degeni ǵoı. Endi, qudanyń qudireti, men sol boldym. Ádeıi poshta bólimine baryp, sondaǵy bir qyzdan:

— Qyzym, Qazannan hat qansha kúnde keledi? — dep te suradym. Onyń aıtýynsha, kóp keshikpeıtin sıaqty. Salbyrap, eńsem túsip úıge qaıtyp kelsem, jáshikte gazet jatyr eken: ala salyp silkilep edim, kók konvert sýsyp baryp edenge tústi. Jarylyp qalatyn jany bar zattaı lezde qaqshyp aldym. Sýreti bar ma eken dep saýsaǵymmen sıpalaımyn. Juqalaý kórindi. Ádette sýreti bar hattyń konvertinde: «Ostorojno — foto!» degen eskertýi bolar edi, mynada ondaı jazý joq...

Seksenge kelgen adamda sabyr-shydam mol bolsa kerek edi, endi qaıda asyǵady? Joq, men muny umytyp, konvertti ashyp jiberip, baspaldaq boılap oqyp kele jatyppyn. Qarsy aldymnan shelek kóterip tómen túsip kele jatqan kórshimdi de kórmeppin. Soqtyǵysyp qala jazdadyq.

— Sáke, nemene, qalyńdyǵyńyzdan hat aldyńyz ba? — dep qaljyńdaıdy álgi.

Sasqanymnan:

— Iá, ıá, jo-joq, bir joldastan, — deppin.

Osy jurttyń suńǵylasy bar ma, qaıdaǵy-jaıdaǵy syryńdy bilip qoıatyn sıaqty. Mynaý bilmegen de shyǵar, biraq qaljyńynyń ózi shyn shyqqany tań qalarlyq.

Maıda árippen marjandaı tizilip jazylǵan qol sol baıaǵy Enje qoly. Adamnyń jasyna qaraı óńi, bálkim minez-qulqy ózgerse de, jazýy ózgermeıdi eken. Dúnıede qansha adam bar, biraq saýsaq izi ómiri bir-birine uqsamaıtyn kórinedi. Sol sıaqty jazýlary da bir-birine uqsamaıtyn bolýy kerek. Qalaı dese de, men Enje qoltańbasyn ózge myńdaǵan qoldyń ishinen tanyr edim.

Arada alpys jylǵa jýyq ýaqyt ótse de, men myna marjan jazýdan onyń jup-jumsaq maqpal únin estigendeı boldym. Jazý sóılep turǵan sıaqty. Shyn sezimnen shyqqan jazýdyń bári sóıleıdi. Enje haty tek qurǵaq habar-oshar ǵana emes, kókiregi qars aıyrylǵan kúrsinis, qysqy kúnniń batar shaǵynda qyzǵyltym sáýle shalǵan ulpa bulttardyń munary sıaqty bir názik sezim bar bul hatta. Orman-toǵaı, aına kól, jazyq dalany qımaı qaıtqan qyr qazdarynyń arman aralas qıqýy bar. «Siz tiri ekensiz ǵoı, Saǵyn. Taǵdyrǵa myń raqmet. Aınalyp kelgende ómirimiz uqsas ótipti. Men erimnen, siz jubaıyńyzdan aırylypsyz. Adamdar osylaı adasyp júredi. Áıtpese men sizge, siz maǵan jar emes pe edik. Ertede qosyla qalsaq, baqytty bolar ma edik, álde bir-birimizdi jek kórip keter me edik — bilmeımin. Biraq ómirdiń basynda kezdesip, áldeqalaı aırylysyp, sońynda hat arqyly tabysqanymyzǵa da shúkir. Ólgeniń tirilip, óshkeniń janǵandaı bir zaman. Biz biraq eki jarty — bir bútin bola almaspyz. Tym keshiktik. Kún tóbeden tómen qulap, uıasyna batýǵa shaq qaldy. Ol basta-aq:

Jolymyz aıyrylǵan,

Qanatymyz qaıyrylǵan.

Biz birge bolarǵa joq shara.

Bizde osyndaı bir án de bar. Bizge arnalyp shyǵarylǵan sıaqty. Baǵbandar ár túrli sortty jas alma shybyqtaryn bir-birine qıystyryp baılap, býdandastyra beredi. Eki shybyq bir dene bolyp birigip ketedi. Al, qý aǵashtar birige me? Tamyrlary jalǵasyp, tánderi birtutas birikpese, jelimdep japsyrǵanmen bola ma? Bizden jasyl japyraq tógilgeli qashan. Men sizdiń bir sózińizge qaıran qaldym, Saǵyn. Sizde áli bala minez bar bolar. Bozbalalyq sezimi saqtalǵan siz, sirá, baqytty bolarsyz. Áıtpese menen sýret surar ma edińiz. «Enje, sýretińdi salyp jiber» degenińiz qalaı?

Joq, Saǵyn baǵyrem, men sizge sýretimdi sala almaspyn. Men sizdiń kóz aldyńyzda, kókirek kózińizde, sol baıaǵy jıyrma ekinshi jylǵy qalpymda qalǵym keledi. Siz meni shyn jaqsy kórseńiz, sol balǵyn boıjetken qyz kezimdi jaqsy kórińiz. Sol beıneni basqa eshteńemen bylǵamaı, taza saqtańyz. On segizdegi qyz benen jetpis segizdegi qaýsaǵan kempirdiń sýretin salystyryp ne bereke tabasyz, ne muratqa jetesiz? Obal emes pe? «Qazanǵa barǵym keledi» depsiz. Maǵan bola áýre bolmańyz. Bizdiń jasta uzaq jol júrý óte qaýipti. Biz endi, alda qansha jaryq kún bar, buıyrǵan ýaqyt ishinde tek hatpen tabysyp turaıyq. Maǵan sol da qanaǵat. Soǵan da táýba. Jer betinde tiri júrgenimizdiń ózi meniń jaýraǵan kári júregimdi jylytqandaı boldy. Soǵan da shúkir, Men úshin sol da jetkilikti».

Jalpy hat saryny osyndaı...

Saǵyn aǵa: «Osynyń, bárin nesine aıtyp otyrmyn?» degendeı maǵan bir túrli kináli adamdaı kúle qarap tyıylyp qaldy. «Osynyń bárin aıtqyzǵan sen qý ǵoı» degendeı me, qalaı. Ár adamnyń syrtqa shasha bermeıtin syry bolady. Tipti esh jan bilmeı, ózimen birge dúnıeden ótetin syr da bolady. «Aljyǵan shal» dep oılady-aý dep, menen qymsynǵan syńaıy bar. Mende ondaı jymysqy oı joq ekenin oǵan qalaı sezdirip, qalaı sendirem?

— Mynaý bir sáýleli muń eken, — dedim basqa laıyq sóz tappaı.

«Qazanǵa barsam» deýińiz beker degim keldi de, aıtpadym. Shynynda da, kemsıgen kempirdi bir kórý úshin taý asyp, tas basyp ne kerek... Artynsha óz oıymnan ózim uıaldym. Ol —meniń oıym, meniń kózqarasym. Al Saǵyn aǵanyń oıymen, sonyń kózimen qaraǵanda, qandaı bolaryn men qaıdan bileıin.

— Keshe hat jazyp jiberdim, — dedi Saǵyn aǵa meniń kúdigimdi sezip qalǵandaı.—Sýret salǵannan nege shoshydyń, Enje? — dedim. — Ýaqyt, kóp bolsa, seniń betińdi ájimdegen shyǵar, al júrekke ájim túspeıdi, — dedim.

Mine, másele qaıda jatyr. Saǵyn aǵanyń sońǵy sózi meni uryp jyqqandaı boldy. Áne, Saǵyn aǵa kózimen qaraǵanda kórinetin sulý dúnıe.

— Bezobrazıe, ýaqyt bolyp qalypty ǵoı, qaıtaıyq, — dep Saǵyn aǵa súıretilińkirep baryp ornynan turdy. Taýdan tómen qaraı eńkeńdep kelemiz. İldı joly jyldam. Jol yldıǵa jetektep barady.

---