InfoHub Logo

Kesepattan aman bolsa, adamdar kóp jasar edi. Biraq kúndi tún ańdyp turǵany sıaqty adamdy da anadan týar-týmastan qyrsyq ańdıdy da turady. Bul rette adam teńiz tasbaqasymen taǵdyrlas. Teńiz tasbaqasy sýda ómir súrse de, jumyrtqasyn qumǵa salady. Obaly ne kerek, teńiz tasbaqasy kóp jumyrtqalaıdy. Biri bolmasa biri aman qalar degen úmit pe, áıteýir, bir maýsymda otyz-qyryq tuqym tabatyny ras. Al sol otyz-qyryqtyń bári balalasa, teńiz turmaq, jer betine tasbaqa syımaı keter edi. Qaıdan bolsyn...

Tasbaqa jumyrtqasynyń jórgegi yp-ystyq qum ǵoı. Obaly neshik, qum-jórgek jetim jumyrtqalarǵa ana ornyna ana bolady-aq. Jetim deıtinimiz — teńiz tasbaqasy jumyrtqalaryn qumǵa salyp bolysymen-aq kóz jasyn qol qylyp, sýǵa qaraı súıretiledi. Oǵan sýsyz ómir súrý jumyrtqalap bolǵansha ǵana berilgen. Jumyrtqalap boldyń eken, tezirek teńizge jet, áıtpese ólesiń.

Qatal zań solaı. Endigi jerde ol tuqymdaryna pana bola almas. Jetimderi qum-jórgekke amanat.

Kum-jórgek tasbaqanyń jumyrtqalaryn qymtap-qymtap baýyryna basar-aý, aı-kúni jetkende barmaqtaı-barmaqtaı balaqaılar qum-jórgekti tesip shyǵyp, ata-babadan hatsyz qalyp kele jatqan aqyl boıynsha, ıaǵnı ómir zańy boıynsha tyrbańdap, tike teńizge qaraı asyǵar. Áne, báleniń basy osy qum men teńiz arasynda. Áli saýyty qatpaǵan balǵyn tasbaqanyń etine jerik jalmaýyzdar jan-jaqtan andyzdap berer. Qaraqus qaptap, jylandar sýmańdaıdy. Qum-jórgekten jańa shyqqan qyzylshaqa tasbaqalardy qyryp beredi. Teńizge talyqsyp jetip, sýǵa súńgıtinderi biren-saran. Al endi sol sýǵa aman-esen jetkenderi jyrtqysh balyqtardan cay qalsa, teńiz tasbaqasy eki júz, úsh júz jyl jaıbaraqat jasaı beredi.

Adam da kóp jasar edi. Kedergi kóp. Keshe ǵana Asannan qara qaǵaz keldi. Qaǵazǵa qap-qara qaıǵy orap jiberipti. Al sol Asan oq tımese, eń kemi júz jasaıtyn qara nardyń ózi edi. Jarasy tyrnaqtaı-aq bolsa da, oqtan ótkir ajal joq.

Aǵash ta adam taqylettes. Tamyryna balta, ózegine órt tımese, julynyn qurt kemirmese, jasyn túsip jaıramasa — aǵash kep jasaıdy. Alataýdyń Tashkentke jeter-jetpes quıryǵynda jatqan jannaty Bostandyq jerinde bir shynar tur. Ózbekter taqta qaǵyp, jazý jazyp qoıypty. Sóıtse sol shynardy Aqsaq Temir kórgen eken. Aqsaq Temirden beri qaı zaman! Aqsaqtyń súıegi baıaǵyda-aq qýrap qaldy. Al shynar áli tur. Kesir-kesepattan aman bolsa áli talaı jasamaq.

Áldeqalaı jolyń túsip Moldavıa bara qalsań, Kıshınev degen astanasynyń dál ortasyndaǵy baýda Pýshkın kórdi degen bir aǵash tur. Onyń da pasporty bar...

* * *

Dál sondaı Baıshynar bizdiń Myńbulaqtyń Shoqybas saıynyń óńirinde de bar. Myńbulaq Bostandyq emes, árıne. Tabıǵaty da qataldaý. Shynar jaryqtyq sonda da ósken.

Al bul aǵashtyń pasporty ózgeshe. Qańyltyr taqta qaǵylmaǵan, jazý jazylmaǵan. Bul shynardyń en-tańbasyn adamdar tarıh qamyn oılap salǵan joq. Tarıh qamyn oılaý qaıda...

Aqpan aıynyń «aq myltyǵy» fashıserdiń oǵyndaı qańǵybas, qaǵyndy bolatyn. "Aq myltyq» ásirese qyryq úshinshi jyldyń qysynda qutyryp ketti. Batystaǵy qara myltyqtan qalyspaımyn degendeı, aptalap alty kún qatarynda soǵatyn soıqandy shyǵardy. «Jaý jaǵadan alǵanda, bóri etekten». Myńbulaqtyń bórisi boran boldy.

Myńbulaq otqa jaǵary taýsyldy. Aq boran azynap tursa, otyn taýsylyp, peshtiń qýysy ýildep ulyp tursa, adam baıǵus óz sıraǵyn shaýyp jaqqysy keledi eken. Al biraq óz sıraǵyn ózi shaba almaıdy. Endi ne isteıdi?

Surapyldan beter azynaǵan azyn-aýlaq malǵa adamdar toqal tamdarynan buǵatyndaǵy eski qamys pen sabandy sýyryp bere bastady. Buǵat aǵashtyń ózin otqa jaqty. Al buǵat aǵash pen buǵat qamys taýsylǵanda ne isteıdi jurt?

Soǵysqa deıin bul aýylda tútin basy saıyn bir-bir kıiz úı bar edi. Bári birdeı alty qanat aq boz úı bolmasa da, árkimniń basyna shoshaıtary bar bolatyn. Sáýir týa sol úıler Aspantaý alqymyndaǵy qyzǵaldaq jamylǵan jaılaýǵa kóshetin. Kóshpendi ómirdiń sońy sol bolǵan shyǵar, óıtkeni qyryq úshtiń qysynda jurt kıiz úıleriniń súıegin — keregesin, ýyǵyn otqa jaǵa bastady. Bul jaqsylyq emes ekenin bile tura, búginniń ólmes qamyn oılady. Erteńnen de úmitker: erteń soǵys biter, aq jarylqap kún týar, sonda kıiz úı de tabylar degen. Biraq soǵystan keıin eshkim qaıtyp kıiz úı tikpedi.

Bul elde bir kezde kıiz úıler bolǵanynyń emis-emis elesi retinde áli kúnge deıin keıbireýlerdiń mal qorasynyń tóbesinde kóne shańyraq ilýli turady. Soǵys pen boran qansha qasaryssa da myńbulaqtyqtar kıiz úıdiń shańyraǵyn otqa jaǵýǵa dáti shydamaǵan. Shańyraq jaǵylǵansha, sıraqtyń shabylǵany artyq.

Otqa shańyraqty qımaǵan jurt Myńbulaqtyń qarqaradaı qasıettisi, bórkindegi úkideı aıaýlysy — Bahtıar-baba baǵyna aýyz salyp, balta shaba bastady. Áýeli bir-birine: «Áı, arýaq-qudaıdan qoryqsańdarshy», dep edi, artynan bul sóz otyn bolmaıtynyna kózderi jetken soń tilderin tistep, Bahtıar baǵyna jappaı tıisken. Áýeli maıda shilik qıyldy. Sodan súmbil tal, májnún tal, sógeti tal sógildi. (Endi kıiz úıge ýyq-kerege qaıdan bolsyn!). Artynan aq terek, kók terek qyrqyldy. Al aınalasy typ-tıpyl jalańashtanyp, jalǵyz ózi aspandap qalǵan Baıshynarǵa balta shabýǵa eshkimniń batyly barmady.

Súmbil taldy baltamen otaǵan túni áldekimder boran arasynan yńyrsyp, keıde shyńǵyryp jylaǵandaı boldy desedi. Tal da jan joq bolýshy ma edi, bar ǵoı. Biraq ony bilip-túsiný úshin adam sezimi áli jetilip bolmasa kerek. Adam balasy áli balań shaqta shyǵar. Áli aqyl-esi tolyspaǵan bolar. Al tal-daraq dúnıege adamdardan áldeqaıda erte kelgen. Ózinen kóp keıin týǵan adamǵa saıa bolǵannan basqa, qarý-jaraǵy, tipti týasy qara besigi bolǵannan basqa jazyǵy joq. Jasyl japyraq jaıyp, aýany juparymen baıytyp, adam tynysyn ashqannan basqa, baýyry ıip, tamyrynan bulaq aǵyzǵannan basqa ne kinási bar? Aǵash balasy ózinen-ózi adamǵa baryp tıisipti, basyn jaryp, kózin shyǵarypty degendi eshkim estigen emes.

Bahtıar baǵynda jazda búldirgen eljirep pisip, pisigi ótip ketkende ezilip, qyzǵyltym jylǵa bolyp aǵar edi. Tal-taldyń arasynda balanyń bórkindeı qozyquıryq tunyp turatyn. Qozyquıryqtyń qadirin orystar men nemister biledi eken, Borandy beketten kelip, qap-qabymen alyp ketetin.

Bahtıar baǵynyń shıpaly shópteriniń shapaǵatyn Myńbulaq halqy Kenjegúl kempirden kórer edi. Kenjegúl kempir ormannan sháıshóp, dermene, kúshala, shashyratqy, adyraspan, kıikoty, teke saqal, qylsha, kókemaral terip, ylǵı da:

Ákkáı, gákkóı-aı,

Kágda soldat, damoı-aı, —

dep yńyldap júrgende, eshkim elemeıdi de, bala-shaǵasyna tumaý, kókjótel tıip, dimkástansa-aq boldy, Kenjegúl esterine túsip, táýip kempirdiń jartykesh úıine qaraı júgiretin.

Baý ishi tola túıejapyraq óser edi. Túıejapyraq — Myńbulaqtyń soǵys kezinde janyp ketken kıiz úıleriniń týyrlyqtaryndaı qalyń bozǵylt bolyp keledi. Sansyz qustardyń sańǵyrysynan túıejapyraq aqtańdaqtanyp jatar edi. Japyraq sańǵyryqpen qosa shirip, topyraqqa sińip, jerdi tyńaıta beretin. Keıin-keıin kolhoz sol jerdi jyrtyp, kartop ekkende, buryn-sońdy esh elde, esh jerde bolmaǵan ónim alyp, zveno bastyǵy, Geroı atandy ǵoı.

Qaıran Bahtıar baýy... Qysy-jazy qus bazar sonda. Ásirese jaz balasy qustyń salǵan uıasy kóp pe, álde aǵashtardyń japyraǵy kóp pe – aıyryp bolmas, ný edi. Erterekte qarshyǵa, ıtelgi, turymtaı uıalaıdy eken. Ásirese úki kóp bolady eken. Al úki júrgen jer kıeli desedi. Úkini qyz-kelinshek, sal-seriler tek sándikke ǵana taqpas. Sándik úshin úkiden góri qyrǵaýyldyń ıakı kókqarǵanyń qaýyrsyny áldeqaıda ádemi emes pe. Biraq qyrǵaýyl taǵyp júrgen kim bar? Úki boıtumar sıaqty erteden qalǵan bir nanym ǵoı. Biz bilmeıtin qasıeti bar shyǵar. Ol kıeli desedi.

Sol soǵys Myńbulaq bórkiniń tóbesindegi bir shoq úkini de úıitip jiberdi. Jalǵyz shynar — áskeri túgel typ-tıpyl qyrylǵan generaldaı sostıyp, eseńgirep turǵan. Oırandalǵan ormannyń orny oıqy-shoıqy, ash qasqyr jep ketken esektiń qabyrǵasyndaı yrsıyp-yrsıyp jaırap jatty.

Baýyrlarynan aıyrylǵan Baıshynar endi borandy, jeldi kúnderi kúńirenedi. Buryn jan-jaǵynda jaǵalaı jamaǵaıyny barda Baıshynardyń shýyly kópshilikpen aralasyp, jeke-dara bilinbeıtin. Endi onyń úni kereń qulaqqa da shalynatyn bolypty. Búkil orman shýlasa — tutas ǵasyrlar áýenindeı, bir qımas qıssa jyrlanyp jatqandaı qulaqqa jaǵymdy estiletin.

Baıshynardyń endigi úni — naǵyz joqtaý: ejelgi eresen joqtaýdy umytqan soǵystyń jesir áıelderiniń kemistigin osy Baıshynar toltyrmaq bolǵandaı yńyrana teńselip turyp bozdaıdy, jaryqtyq.

Bahtıar baýy — Myńbulaqtyń omyraýyndaǵy zúmiret alqatanasy. Orman ortasynda qoı qoranyń aýmaǵyndaı kólshik bar bolatyn. Jazda kókqasqa baqalar qoıdaı shýlap, tipti kók ala úırek te ǵaıyptan kelip qonǵan. Shynashaqtaı-shynashaqtaı shabaq balyqtary da bar edi. Kólshik jaǵalaı úkili qamys, májnún tal tunyq sýǵa tónip, óz sýretine ózi suqtanyp, ómir boıy muńaıyp turatyn. Májnún taldyń sýǵa tıer-tımes solqyldaq shybyǵyna zymyran qus pen zarǵaldaq uıa salar edi. Sóıtse ol jerge jylan jete almaıdy eken ǵoı.

Jylan jete almaıtyn jerge jelókpe, sylqym ınelik baryp qonady. Sýdaǵy sýretine suqtaný — onyń da osal jeri. Judyryqtaı ǵana uıasynda jumyrtqa basyp jatqan zymyran qus dál tumsyǵynyń astynda otyrǵan ınelikti kórip shydaı almaı, jyltyń etip uıasynan zymyrap shyǵyp, álgi ańqaý, sánqoı ınelikti qaqshyp alady. Bireýdiń ańǵyrttyǵynan bireý paıda tabý qıanat-aq. «Bireý ólmeı, bireý kún kórmes» degen sózde kóp sumdyq bar. Jylannan qorqyp, uıasyn májnún taldyń sýǵa tóngen solqyldaq shybyǵynyń ushyna salyp, shybyn janyn shúberekke túıip júrgen bas barmaqtaı zymyrannyń ózi masa-shirkeı qaqshyp tamaq asyraıdy. Al soıtaldaı ınelik ustaý zymyranǵa soǵym soıǵanmen birdeı ǵoı.

Yldıda sıyr móńirese, taýdaǵy arqardyń múıizi syrqyraıdy. Dál sol qysta fashıser Smolenskini tastap qashqanda, aınala ný orman tankilerdiń taptaýynan, zeńbirekterdiń snarádynan, aspannan jaýǵan bombalardan japa shekti.

Bahtıar baýyna bomba túsken joq, snarád jarylǵan joq, tank taptaǵan joq. Biraq bul typ-tıpyl boldy da, jar basyndaǵy jalǵyz taýtekedeı qasqaıyp Baıshynar ǵana qaldy. Bálkim, Bostandyqtaǵy Aqsaq Temir kórgen shynardyń qurdasy shyǵar. Alystan adamdar kelip, Baıshynardyń túbine túnep, butaqtaryna qyzyl-jasyl shúberek baılap ketetini sodan shyǵar. Qyzyl-jasyl, sary-kók, ala-qula túrli-tústi shúberekter jer sharyndaǵy san alýan memleketterdiń jalaýlaryndaı qulpyra jelbirep turar edi.

* * *

Jýanqul badyraq kóz, qalqan qulaq, eńsegeı boıly dáý qara kisi-tin. Aýylda er-azamatsyz qalǵan kódedeı kóp áıel kolhoz bastyqqa áldeqalaı yzaly kezde:

— Germanmen soǵysqa nege osyny nege jibermeıdi? Dáý dese dáý, kúshti. Jaýdy, jeńýge de kúshti adam kerek emes pe? — der edi.

Ortalaryndaǵy kekseleý kelgen qýaqy Baıan búlk etip bir kúlip alyp:

— Kámásıa kózi úlkendep almapty ǵoı, — deıdi.

— E, kózi úlken bolsa — mergen bolmaı ma eken? — dep Sársenkúl degen adýyn qatyn ekilene túsedi.

— Baıǵus-aý, kózi úlken adam qorqaq bolatyn kórinedi ǵoı.

— Qorqaq bolsa, bizge nege qoqańdaıdy, qarań qalǵyr! — Sársenkúl kishigirim samaýyryndaı qyzylshany arbaǵa ashýlana laqtyryp tastap, shapshı túsedi.

— Oıbaı-aý, aýdandaǵy voenkom osy dáýdiń tamyry, álgi teri jıǵysh Dadabaıdyń balasy kórinedi.

— E, báse, áıtpese munyń jany bizdiń azamattarymyzdan artyq pa, sondaı bir bálesi bar ǵoı...

Soǵys jyldarynda kolhoz bastyq bolǵan erkekter baqytsyzdaý. Árıne, ajaldyń aýzynda, oqtyń ótinde júrmegeni ras. Sóıtse de olar áldeneden sekemshil, on eki múshesi túgel bola tura áldeqalaı múgedekteý...

Bastyqta ishteı bir azap bar, jegideı jegen tozaqy azap. Sodan da bolar, keıde Jýanqul aýdanǵa barǵanda, Dadabaı dosynyń úıinen araqqa sylqıa toıyp alyp, boz aıǵyrdy qansorpa qylyp, aýylǵa aqılanyp qaıtatyn. Ondaıda onyń jolynda erbıip turmaǵan artyq. Adam emes, albasty kórgendeı boz aıǵyrǵa omyraýlata taptap ketedi.

Bir kúni Jýanqul Dadabaı dosy ekeýi aýdannan qos at jekken shanamen keldi. Qastarynda Qabasaqal bar. Boz aıǵyr arbanyń artyna baılaýly, Shana ádettegideı bastyqtyń úıine toqtamaı, Shoqybas saıynyń órinde Myńbulaqtyń kemtar aýylynyń saqshysyndaı bolyp turǵan Baıshynarǵa qaraı bettedi.

Bul júristi jurttan buryn kórip qoıǵan Kenjegúl kempir jar basyndaǵy jartykesh úıiniń ústine yrshyp shyǵyp:

— Attan, Bahtıar, attan! Bahtıar, Bahtıar! — dep aıqaı saldy.

Onyń bul alas-qalas uranyn Bahtıar-baba estidi me, estimedi me, ol tiri janǵa belgisiz, al tirilerden álgi Kenjegúl kempirdiń ázireıil daýsyn temir dúkendegi aqsaq Ahmet anyq esitti.

Ázirge Myńbulaqtan maıdanǵa ketken alpys azamattan elge qaıtqan eki-úsh aqsaq-toqsaqtyń biri — osy Ahmet. Baldaǵyna súıenip úsh aıaqtap, esiktiń kózine shyǵyp edi, qyzyl shunaq aıaz jalap tur eken, qyzýy betin qaryp-qaryp aldy. Alaýlaǵan kómir shoqtan qyp-qyzyl temirdi kespektegi sýyq sýǵa salǵandaı qarydy.

Ashshy aıqaıyna búkil aýyldan erbıip usta Ahmet shyqqanyn kórip Kenjegúl:

— Attan, Ahmet, attan! Germanmen soǵysyp, aıaǵyńdy aıamaǵanda, endi saýdager Dadabaı men ımansyz Jýanquldan qorqasyń ba! Attan! — dep jantalasty. — Ahmet! Bir aıaǵyń nemiste, bir aıaǵyń kebiste. Attan!

«Attan!» degende mine salyp shabatyn aty joq. Jaıaý talaı jer. Ári dese kúrtik qar. Baldaqpen úsh aıaqtap jetý qaıda...

«Attan!» degenge ata jónelmeı, Ahmet «áliptiń» artyn baqty. Baqsy kempirdiń baıbalamy ras eken: Jýanqul, Dadabaı, jandarynda Qabasaqal, ebil-debil dereý iske kirisip te ketti. Kisi boıy keletin ótkir ara qystyń qyzýsyz kúnine jarq etip bir shaǵylysty da, Baıshynardyń baýyzdaý alqymyna baryp tireldi.

Aıbalta men ótkir ara jalańdatqan úsheýdi qosaqtaı býǵanda, úsheýiniń jýandyǵy Baıshynardyń jýandyǵyna jetpes edi. Úsheýi de masańdaý, áıtpese jaı aramen mundaı Baıshynardy qulatý ońaı sharýa emes ekenin biler edi ǵoı.

Mas bolsa da Qabasaqal estileý eken:

— O, alyp qoı mynaý! Muny qaıtip qulatamyz? — dep kúmándandy. — Qulatqannyń ózinde qalaı kespekteısiz? Bir kolhoz jınalmasa, biz tyndyratyn sharýa emes. Biz kim? Pildiń janyndaǵy tyshqan sıaqtymyz.

— Aı, Qabasaqal, sol pildiń tyshqannan qorqatynyn bilmeısiń. Áıda! — dep Dadabaı aranyń bir basyn ózi ustady.

Baıshynar kóp zamandy kórgen. Kópti kórgen kósem bolady. Al kósemdik kaıǵy-qasiretsiz, taǵdyry taýqymetsiz bolmas. Sondyqtan da pil saýyrly qabyǵy qatpar-qatpar ájimge toly edi. Taýqymet tartqan, tirshilikte kóp hıkmet kórgen adamnyń mańdaıyndaǵy ájimnen de Baıshynar qabyǵynyń ájimi qalyń bolatyn. Sol qatpar qabyqtyń ózine almastaı ara áreń-páreń iz saldy.

Myna úsheýdiń aýzynan múńkigen araqtyń ıisinen basqa bir túıir qospasy joq saf aýa alǵash tartylǵanda dir ete qaldy. Tashkenttiń bazaryndaǵy saýdager sart matany kezdemege salyp-salyp, dar-r-r etkizip jyrtyp kep jibergendeı bir dybys tynyq aýany tilip tústi.

Baıshynardyń tula boıy dir-dir etti. Jaýyr jarasyna shybyn qonǵan attyń arqasy osylaı dirilder edi.

Jalańdaǵan ara qasiret ájimdi qalyń qabyqtan ótip, jalańash etke tıgende, ara únimen qosylyp syńsyǵan bir dybys búkil Myńbulaqtyń aspanynda sýsydy.

Áne sonda baryp, aqsaq Ahmet temir dúkenniń aldyndaǵy qısyq arbaǵa shyǵyp:

— Áı! — dep sańq etti. Aıazdy aýada shymshyqtyń shıq etkeni tana men sonaǵa estiledi. Al aqsaq Ahmette biraz daýys bar bolatyn, ári dese jaı aıqaı emes, ishten dúmpip, atqı shyqqan ashýly daýys edi.

Baıshynardy baýyzdap jatqan úsheý temir usta jaqqa jalt qarady. Aqsaq Ahmet bir baldaǵyn joǵary kóterip, silkiledi:

— Toqtat, naısaptar!

Jýanqul joldastaryna yrjıa qarap:

— Á-á, — dedi de qolyn bir siltedi. — Túk te joq, alań bolmańdar.

Jar basyndaǵy jartykesh úıdiń tóbesinde Kenjegúl kempir:

— Attan! — dep daýsy qyryldap baryp úzilip ketti.

Úni shyqpaı qalǵan shyǵar. Jartykesh úıi órtenip bara jatqandaı, satymen túsýge de degbiri jetpeı, kúresin kúrtik qarǵa kempir basymen sekirip tústi. Qoltyǵyna deıin batyp ketken qardan áreń maltyǵyp shyǵyp:

— Alas! Alas! — dep qyryldap alǵa umtyldy.

Jýanqul, Qabasaqal, Dadabaı úsheýi kezektesip, bolat arany Báıterektiń tánine batyra tústi. Biraq birneshe júz jyl jasaǵan shynar aǵash tym qatty eken: temirmen temirdi keskendeı bir sumdyq shıqyl shyqty. Myna aranyń bul surapyl aǵashqa ál-dármeni jetpeıtini belgili boldy.

— Men Sibirde talaı qaraǵaıdy qulatyp edim, mynandaı náletti kórgen emespin, — dedi Qabasaqal.

Sóıtip ol basyn kóterip, mańdaıynyń terin kúrekteı alaqanymen súrte bergende, jarq etip Aspantaý kózine shalyndy. Talaı jyldan beri osy taýdyń baýyrynda ómir súrip kele jatsa da, ony Qabasaqal tuńǵysh ret baıqaǵandaı ishegin tarta tań qaldy:

— O, qudaıym-aı, mine, naǵyz ara! Myna nálet aǵashty qyrqýǵa áne anandaı ara kerek, — dep dostaryna Aspantaýdy nusqady. Kóbinese bult búrkep, munar tutyp turatyn Aspantaý búgin appaq kúmisteı jarqyrap, ap-anyq asqaqtap ketipti. Shoqyly shyńdary aranyń qatar-qatar ótkir tisindeı tizilip tur eken.

— Amal joq, ondaı ara tabylmapty, — dedi Qabasaqal Aspantaýdyń susynan seskengendeı, kózi tez taıqyp, shalymy ketpendeı dáý baltany qolyna aldy. — Aranyń áli kelmeıdi. Baltalaımyz.

— Káne, káne, shap. Seni tekke jaldadyq pa, — dep Dadabaı umsyna tústi.

Aranyń aýa sýsyldatqan yzyńy tyıylyp, endi shańq-shańq etken tajal daýys shyqty. Ótkir balta aǵash tánine keıde birer santımetr batyp, keıde shańq etip taıyp ketedi. Tasqa tıgendeı taıyp ketken balta birde Qabasaqaldyń tobyǵyna qadala jazdady. Taǵy da bolsa qalyń pıma janyn saqtap qaldy. Endi Qabasaqal aıaǵyn alys alshaıtyp turyp, saqtana soǵatyn boldy.

Balta tıgen saıyn, shynardyń toǵyz tarmaq butaqtary men odan órbigen sansyz butaqshalar bolar-bolmas silkinip, dir-dir etedi. Butaqshalarǵa baılanǵan qyzyl-jasyl, kók-sary shúberekter peıishtegi totyqustyń qaýyrsyndaryndaı kempirqosaq atyp, jelbireı túsedi.

«Ura berse qudaı da óledi» demekshi, bir jerge qaıyrymsyz qara kúsh tópeı bergen soń, Baıshynardyń búıirinen kádimgideı úńgir paıda boldy. Qabasaqal aqyry ál-dármeni bitip, baltany laqtyra tastap, taptalǵan jentek qarǵa otyra ketti. Otyra ketti de qara maıdan jyltyraǵan fýfaıkasynyń qaltasynan mahorka alyp, gazet qıyndysynan jýan orap, shıshaqpaq shaǵyp, shylymyn tutatty. Ashshy kók tútin aýzynan býdaq-býdaq shyǵa berip, qalyń qaba saqaldyń arasyna birazy sińip ketip, qalǵany aýada qalqyp júrip, ǵaıyp bolyp jatty.

Qabasaqal basyna bir keremet oı kelgendeı empeńdeı túregeldi de:

— Men qazir... — dedi.

Pımasy qarǵa maltyǵyp, shanaǵa bardy. Baǵanadan beri múlgip turǵan attar pysqyrynyp, qulaqtaryn qaıshylady. Shanadaǵy shóptiń astynda jatqan dorbadan bir shısha jermaı alyp shyqty. Jýanqul men Dadabaı araq eken dep qalyp edi, Qabasaqal aı-shaıǵa qaramastan jermaıdy balta shapqan qýysqa túgel tókti de, otty qoıyp jiberip, ózi tura qashty.

Qýystan qyp-qyzyl arystan shapshyp shyqqandaı otty sharlar lap ete qaldy, artynsha qara tútin burq etti. Alǵashqy qarqynnan soń ot álgi qýysty keýlep, birazǵa deıin mazdady.

— Oıbaı, sorly-aý, búkil aǵash órtenip ketse qaıtesiń? — dep Jýanqul sasyp qaldy.

— Qaıdan, — dep Qabasaqal shylymdy qarǵa túkirip tastady.

Bular ottyń álegimen baıqamaǵan eken, oıylǵan qardyń syqyry jer silkindirgendeı bolǵanǵa jalt qarasyp edi, aınala toly adamdar antalap kelip qalǵan eken. Aldynda eki baldaǵy qarǵa boılaı kirip ketip, arasynan jalǵyz aıaǵy sereń-sereń etip, Ahmet usta keledi. Seleý shashty jaıyp jiberip, eki qolyn úkiniń qanatyndaı qaqyrata sermep, Kenjegúl kempir zikirin salyp, attandap, azynap, omby qardy teńiz keshkendeı esedi.

Kóbinese túsiniksiz zikirdiń arasynan ara-tura zárli qarǵys estiledi.

— Aıaǵyńa ash ishegiń shyrmalyp, tobyǵyńa toq ishegiń oralsyn! Julynyńdy qarabas aqqurt kemirsin!

Bastaryn oramalmen shandyp alǵan qatyndar aıyr, kúrek, kóseýge deıin qarýlanyp, qaharlanyp alypty.

Jýanqul, Qabasaqal, Dadabaı tankiler taptap keterdeı jaman qoryqqany sonsha, ara men baltany alýǵa da shamalary kelmeı, shanaǵa talasa-tarmasa minip, jaıbaraqat jalyǵyp turǵan attardy aıamaı sabalap, kózderin aqılatyp, zytyp berdi... Tek bylaı shyǵa bere Jýanqul:

— Senderdi me, senderdi trýdarmıaǵa aıdatam! — dep judyryǵyn siltedi.

* * *

Sodan beri de qyryq jyldan asyp ketti. Endi bul dúnıede Ahmet te, Kenjegúl kempir de joq. Jatqan jerleri jannat bolsyn!

Al Jýanqul áli tiri. Baıaǵy Baıshynar tiri, qasqaıyp tur. Biraq ekeýi de jaradar. Baıshynardyń bir búıiri áli úńireıip, qap-qara shor bolyp turady. Toǵyz taraý tóbesi túgel japyraq jaıǵanda, kóleńkesine bir kolhozdyń adamy túgel syıyp keterdeı áli jaıqalady, jaryqtyq. Tek qysta Shaqpaqtaýdyń ataqty «aq myltyq» daýyly soqqandaı, Baıshynardyń sansyz butaqtary baıaǵydaı mańyrap, shýlap jatady. Sol qalyń shýdyń arasynan qulaqqa yńyrsyǵan saryn estiledi. Baıaǵy balta shapqan jara syqyrlaıdy.

Sol kezde tóseginde Jýanqul da bebeýlep jatady. Sonaý qyryq úshinshi jyldyń qysynda aýdannan boz aıǵyrdy sabyltyp, keshtetip kele jatyp, Baıshynardyń tusynan óte bergende, shynardyń búıirindegi úńgirden bir úki qalbań etip ushyp shyqqanda, boz aıǵyr kisinep jiberip shalqalaı jalt burylǵanda, Jýanqul attan tuńǵysh ret qalpaqtaı túsip, beli mertikken. Omyrtqasy opyrylyp, julynyn qysyp qalǵan desedi. Sodan beri tósekten turmaıdy. Biraq qudaıdan kúndiz-túni ólim tilese de, qudaı qulaq aspaıdy. Ony múlde umytyp ketken sıaqty. Álim kelmeıdi. Ásirese daýyldy túnderi Jýanqul sarnap shyǵatyn kórinedi. Baıshynardyń yńyrsyǵan únine ún qosyp sarnaıtyn kórinedi. Jýanqul aıtqan kórinedi:

— Bári de ózimnen boldy. Eshkimge nalam joq. Tek tilegim — meniń tósegimdi Baıshynar kórinetin terezemniń tusyna salyp berińder, — dep tileıdi.

Sol terezeden dalaǵa kóz salyp Baıshynardy kóredi, odan ári kók aspan kórinedi. Jýanqul kúni-túni Baıshynarǵa:

— Kesh, keshe gór, — dep jalbarynady.

— Jaıraǵyr, jaı túsip, jaırasańshy! Sen jaırasań, meniń de demim taýsylyp, janym jaı tabar edi, — dep zarlaıdy deıdi.

Biraq ekeýi de uzaq jasap keledi. Aldarynda áli qansha jaryq sáýle bar, eshkim boljaı almaıdy.

---