InfoHub Logo

Kóktem shyǵa bul ólkege jyly jaqtan eń aldymen naýryzkók pen qarlyǵashtar ushyp jetedi. Saǵynyp, asyǵyp keletini sonshalyq, keıbir jyldary aldamshy aýa-raıynyń qaharynada urynyp qalyp jatady.

Kóktem jap-jaqsy, jaıdarman bolyp turyp, keıde lezde sýyq soǵyp, úsik shalady. Erte gúldegen órik, alsha degen máýe aǵashtar úsikke urynyp jemissiz qalady.

Naýryzkók pen qarlyǵashtar da sondaı.

Jyl qustary... Shirkin, solardyń týǵan jerge, atamekenge degen yntyzarlyǵyn jaratqan qudiret adamdarǵa da buıyrtsa ǵoı. «It toıǵan jerine, er-azamat týǵan jerine» tartyp turatyn qasıet qaıda?..

Sonymen, kóktem saıyn jyl qustary týǵan jerine qaıtyp oralady. Qustardyń bári uıa salyp, jumyrtqalaı bastaǵan kezde...

* * *

Kósheniń orta shenindegi maıa jon aq úıden eńgezerdeı qabasaqal qartań kisi dalaǵa shyǵa berip:

— Astapyralla! — dep qaldy.

Dúnıeniń bári: úıdiń tóbesi, esik aldyndaǵy saraıdyń tóbesi, órik pen alma aǵashtyń butaǵy, kóshedegi elektr symy — bári-bári samsaǵan sary tumsyq, aqtós, qaratorǵaıdan kórinbeıdi.

— O, Qudaı, kórsetpegeniń osy ma edi? Áı, Taıshyq, qaıdasyń, júgermek, myltyqty ákel beri!

Dýdarbas Taıshy quıqasyn asha almaı, kerilip-sozylyp:

— Ne, kóke? Myltyqtyń oǵy joq.

— Dárilep ákel, oıbaı!

— Dári taýsylǵan.

— O, atańa nálet, bárin qurtyp bolǵam deseńshi.

— Ne boldy sonsha? Jaý shapty ma?

— Shapty jaý? Jaý shapty! Kórmeı tursyń ba? Kózińdi shel basyp qaldy ma? Qara!

Taıshyq kózin ýqalap, jan-jaǵyna qarady. Tolyp ketken beıtanys torǵaı! «Qap, bytyraly myltyq bolar ma edi?» dep ókindi. Jerden tas alyp, óriktiń butaǵynda jypyrlap otyrǵan shaqyrylmaǵan beıtanys qonaqtarǵa laqtyryp edi, shaq-shaq etip, eki-úsh torǵaı ushqansydy. Basqalary tyrp etken joq.

— Bizge tas laqtyratyn mynaý kim? — degendeı shetinen shaqyldap, shýyldap qoıa berdi.

Úıshiginde búktetilip, tumsyǵyn aıaqtarynyń arasyna tyǵyp jatqan kári tóbet bóten dybystarǵa qulaq túrip, kerile túregelip, úıshiginen shyqty.

Itti kórgen beıtanys torǵaılar shetinen shaqyldap, shýyldap ala jóneldi. Tipti ıttiń úıshigine shyǵyp alyp, tepsinip-tepsinip, sańǵyp ketkenderi de boldy.

Muny óz kózimen kórgen úı ıesi jerden tas alyp laqtyryp, alaqandaryn shapattap, «kish-kish» dep aıqaılap kórdi. Oǵan aıylyn jıǵan torǵaılar kórinbedi. Kók túınek bolǵan órik pen almany jabyla shoqı bastady.

Raıym aqsaqal taǵy da tas laqtyrdy. Bógde torǵaılar shaq-shaq etip taǵy da shýlaı jóneldi.

Kúnde elektr symyna qonaqtap otyratyn qarlyǵashtar lezde kórinbeı ketti.

— Atańa nálet, mynaý bir jaýyz torǵaılar, — dep Raıym aqsaqal jerden taǵy tas ala bergende bir top torǵaı zý etip, qarttyń dál murnynyń astynan ushyp ótti.

Raıym masa qýǵandaı eki qolyn erbeńdetip:

— Ket, joǵal, jyn-peri! — dep aıqaı saldy.

Taıshyq odan-budan tas jınap júr edi, endi bir top «jyn-peri» onyń basynan ary-beri ushyp ótip, basyna sańǵyp-sańǵyp ketti. Taıshyq bylǵanǵan basyn sıpap edi, alaqanyna byljyraq birdeńe jabysty da qaldy. Ony jerden túıejapyraq julyp alyp, súrtip edi, alaqanyna sıa juqqandaı ketpeı qoıdy. Múńkigen ıisten Taıshyqtyń basy aınala bastady, shydaı almaı qusyp-qusyp jiberdi.

Úıden Qabylan atty qara mysyq shyǵyp, kerilip, sozylyp edi, jaýyz torǵaılar ázireıil kórgendeı jabyla ý-shý boldy da qaldy. Qara mysyq bir-bir basyp, qoı qoranyń ústine qarǵyp shyǵyp edi, torǵaılar ýlap-shýlap, taıaýda turǵan zıpa terekke baryp qondy. Beıtanys sumyraılardyń shaqyldaǵan ý-shýyna qaramaı, qoı qoranyń buǵatyndaǵy shymshyqtyń uıasyna jaqyndap edi, kelimsek torǵaılar dúr-r etip kóterilip baryp, kenetten qara Qabylanǵa oqtaı atylyp shúılikkende, batyr mysyq qos qulaǵyn jymyıtyp, ash kúzendeı búgilip, tisterin aqsıtyp, yryldap turyp, «pyss» dep pysqyryp jiberip, torǵaılarǵa atylǵanda, jaýyzdar lezde kóterilip qara mysyqtyń tóbesine aspannan jaýǵan jańǵaq-burshaqtaı tasyrlap tıip, bizdeı ótkir tumsyqtarymen tóbesin tesip jibere jazdap, shoqydy-aı kelip...

Kóptiń aty kóp, jabylyp ketse jaman eken, qara Qabylan esi shyǵyp, kirerge jer tappaı, qoranyń tóbesinen jerge sekirip túsip, úıge kirip, tósektiń astyna kirip ketip, qarańǵy jerde búk túsip jatyp qaldy.

Jaýyz torǵaılardyń basqynshylyǵynan keıin aýylda qarlyǵash, shymshyq, naýryzkók ataýly kórinbeı ketti.

Árkim-árkim myltyq atyp baıqap edi, oǵan jaýyz torǵaılar túk te qyńǵan joq, qaıta órshelene tústi.

Jemis-jıdek kókteı soldy. El-jurt dalaǵa et, qurt jaıýdan qaldy. Daladaǵy qazan-oshaqtyń basynda qaraýyl turmasa, tamaq pisirý qıyndady.

Buryn: «Qazannan qaqpaq ketse, ıtten uıat ketedi», deýshi edi, sóıtse myna jaýyz torǵaıdyń qasynda ıt baıǵus ımantarazy eken.

Jaýyz torǵaı, qazan qaqpaqsyz bolsa bir jón, qaqpaǵy bolsa da sańǵyp ketedi. Ári dese sańǵyryǵy ýdaı, jýsan da ketpeıtin jabysqaq. Tamaqqa aralassa, adamdy ýlaıdy.

Mundaı sumdyqty buryn-sońdy estip-bilmegen el kúızelip ketti. Tipti úılerin tastap kóshpekshi de boldy. Biraq kóshkende qaıda barady? Olar jetken jerge jaýyz torǵaı da jetpeı me eken?

Qashyp-pysyp, qýǵyn kórgen qus balasy qula dalada bas qosyp, bul zaýalǵa ne amal?—dep aqyldasty. Uıasynan aıyrylǵan Úki báıbishe aqylman ǵoı, sol aıtty:

— Qyrǵı kelmeı, bul jaýyzdardan qutylmaımyz, — dedi.

— Oıbaı-aý, Qyrǵı kelgenshe qaı zaman! Qyrǵı qyrkúıektiń sońyn ala tary piskende keledi, oǵan deıin sorymyz sorpa bolyp qaınamaı ma, — dep shyryldady Qarlyǵash.

— Qyrǵı qazir Aspantaýdyń arjaǵynda. Oǵan habarshy jibermesek bolmas, — dedi danyshpan Úki.

— Kimdi jiberemiz sonda, — dep qoqılandy qyzyl aıdarly Qoraz. — Men-aq barar edim, usha almaımyn.

— Kók Kepter, qaıdasyń? — dedi Úki kúndiz kózi kórmeıtin bolǵan soń jan-jaǵyna syǵyraıa qarap.

— Men mundamyn, — dep Kók Kepter sýyrylyp alǵa shyqty.

— Al, Kók Kepter, — dedi sonda aqylman Úki, — jaǵdaıdy óziń kórip-bilip tursyń. Bul jaqqa Qyrǵı tez jetpese, bárimiz de qyrylamyz. Myna jaýyz torǵaılar tuqymymyzdy tuzdaı qylatyn boldy. Balapan da basa almaı qaldyq. Jumyrtqadan jurdaı boldyq. Jaýyz torǵaılar týǵanymyzdy týǵandaı jep qoıady. Jalmaýyz aıdahardan da jaman boldy. Momyn halyq úshin bul bir jut zaman boldy. Osyny, Kók Kepter, sen tez Aspantaýdan asyp baryp, Qyrǵıǵa jetkizbeseń, bárimiz qyrylamyz. Dúnıeni túgel jaýyz torǵaılar bıleıdi. Sonda olar Qyrǵıǵa da des bermeı ketýi múmkin. Kók Kepter, saǵan amanat. Tez jet!

— Kók Kepter! Kók Kepter! — dep qus ataýly shýlaǵanda aspan asty kúńirenip ketti.

Sonda Kók Kepter:

— Aq jol tileńder maǵan! — dep Aspantaýdy betke alyp usha jóneldi.

* * *

Raıym otaǵasy lezde qartaıyp saqal-shashy appaq qýdaı boldy. Kóziniń aldy kólkildep, kireýkelenip, tipti irińdep, áýdem jerdegini kórýden de qalyp bara jatty.

Biraq qudaıdyń qudireti, kelimsek, basqynshy torǵaılardyń tilin demde úırenip aldy. «Shaq-shaq» etip, solarmen sóılesetindi shyǵardy.

Qatardaǵy úıdegi qart qurdasy Sársen birde Raıymnyń kelimsek basqynshylarmen qustarsha sóılesip otyrǵanynyń ústinen tústi.

Jazǵan-aý, myna jaýyzdardyń tilin úırenip alǵansyń ba? — dedi kórshisine úrke qarap, oqshıyp turyp.

Raıym oǵan:

Shaq-shaq, shyr-r-r, — dep ún qatyp edi, Sársen kórshi shoshyp ketip:

— Astapyralla! — dep bir adym keıin sheginip ketti.

Sol kezde Zıfa terek basynda, telegraf symynyń ústinde tizilip otyrǵan basqynshy torǵaılar pyr-r etip kóterilip, sál bıiktep baryp, Sársen kórshiniń tóbesine shúıile qulap, shoqyp-shoqyp ótkende, Sársen kórshi kirerge tesik tappaı Raıym qurdasynyń qushaǵyna qulaı berdi. Raıym Sársendi jerge qulatpaı qushaqtap turyp:

— Shaq! Shaq! Shyr-r-r! dedi.

Sonda eseńgirep qalǵan Sársen kórshi de:

— Shaq! Shaq! Shyr-r-r! — dep lezde qaıtalady.

Sol — sol eken, basqynshy torǵaılar bir-birinen súıinshi suraǵandaı ózderinshe shúıirkelesip, telegraf symyna, alma aǵashtyń butaqtaryna, Zıfa terekterdiń basyna qaıta baryp qonaqtady.

* * *

Qudaıdyń qudireti, sıyrlar burynǵysha móńireıdi.

Qoılar burynǵysha mańyraıdy.

Esekter burynǵysha aqyrady.

Qorazdar baıaǵydaı shaqyrady.

Itter burynǵysha úredi.

Jylqy kisineıdi.

Temirusta Ivannyń shoshqasy qorsyldaıdy.

Tek qarlyǵashtar kórinbeı ketti.

Naýryzkók kórinbeı ketti.

Kádimgi shymshyq joǵaldy.

Qaratorǵaı saıraǵanyn qoıdy.

Kókek te kózden tasa boldy.

Esesine aınala túgel — jaýyz torǵaılar. Bir-birimen:

— Shaq! Shaq! — dep sóılesedi.

Qudaıdyń qudireti shyǵar, sıyrlar baıaǵysynsha móńirep, qoılar mańyrap, esekter aqyryp, taýyqtar shaqyryp jatqanda, adam baıǵustyń tili lezde ózgerip shyǵa keldi. Ózgermeske laj bolmaı qaldy.

Mysaly, maýbas Taıshyq qazaqshalap:

— Áke, áke, — dep edi, taban astynda bir top jaýyz torǵaı tóbeden sadaqsha atylyp kelip, Taıshyq esinen tanyp qulap túskenshe shoqı berdi, shoqı berdi. Baıǵus bala qoldaryn erbeńdetip, qorǵanyp-aq kórip edi, pishtý, qaıta jaýyz torǵaılar burynǵydan da kóbeıip ketip, bir kózin shoqyp, aǵyzyp túsirdi.

Sodan Taıshyq bala qashan:

— Shaq! Shaq! Shyr-r-r! — dep til qatqansha soqqy ústine soqqy shúıile berdi.

Sodan jaýyz torǵaılar Taıshyqty ortaǵa alyp, tóbesine de, ıyǵyna da qonyp alyp, al kep shurqyrasty, al kep shyryldasty.

Sonda Taıshyqtyń bir kózinen qan aǵyp turyp uqqany, jaýyz torǵaılar bylaı deıdi:

— Osy aýylda áli bizdiń tilimizde sóılemeıtinder bar. Sen solardy kóndir — bizdiń tilimizde sóılesin. Áıtpese, báriniń kózin shuqyp aǵyzyp jiberemiz. Sen endi polısaı bolasyń. Kónbegen adamdy uryp-soǵyp, kóndiresiń. Abaqtyǵa qamaısyń. Al, biz seniń árbir sózińdi, árbir qımylyńdy qalt jibermeı qadaǵalap otyramyz. Túsindiń be? Shaq! Shaq! Shyrr-r-r?

Sol zaman Taıshyqta bir kózinen qan tamshylap turyp:

— Shaq! Shaq! Shyrr-y-y-yr? — dedi.

* * *

Sodan Taıshyq jaýyz torǵaılardyń polısaıy-jendeti bolyp shyǵa keldi. Aýyldaǵylardy jaýyz torǵaılardyń tiline úırete bastady. Adamdardyń kópshiligi jaýyz torǵaısha shaqyldaı jóneldi.

Tek Kenjegúl kempir ǵana Taıshyqty jerden alyp jerge saldy:

— Jýadaı solǵyr júgermek! Endi meni tórimnen kórim jaqyn shaǵymda tilimdi burap shúldirleteıin dediń be, qara jer tartqyr!

Taıshyq ne isterin bilmeı, sasqanynan:

— Shaq! Shaq! Shaq! Shaq! —deı berdi.

Bárin baqylap turǵan jaýyz torǵaılar qaptaǵan qalyń ara qusap, Kenjegúl kempirge lap qoıdy.

Mundaı sumdyqty kútpegen táýip kempir:

— Aıqoı, Alas! Aıqoı, Qalas! — dep eki qolyn erbeńdetip, zikir salyp, oınaqtap, bı bılep kórip edi, torǵaılar sál tosylyp, tańqalǵandaı bolyp, biraq lezde qaıta lap qoıyp, kári kempirdi esinen tandyryp tastady.

Esinen tanyp qulaǵan kempirdiń janazasyn shyǵarýǵa qamdanǵandaı, nahal torǵaılar qara qurymdaı qaptap, tal-daraq butaqtarynda, telegraf baǵanalarynda tutasyp otyr edi, kenet Kenjegúl kózin ashyp alyp, jan-jaǵyna alaq-julaq qarap:

Subyhan Alla, Subyhan Alla

Láıláha ılılla, Láıláha ılılla! — dep ornynan atyp turyp, alqarakók aspanǵa qos qolyn jaıyp jiberip, alystaǵy Allaǵa jalbaryna bastady.

Biraq Alla nege alysta? Alla árkimniń júreginde. Shyn tileseń — ózińniń keýdeńde ǵoı.

Nahal torǵaılar áýeli Kenjegúl kempirdiń bul zikirine túsine almaı ań-tań bolyp, ańtarylyp qaldy. Ózara shurqyldasyp, qurqyldasyp, myna kesirli kempirge ne amal tabamyz dep keńesip otyrǵanda, kenet Táńirtaý jaqtan lezde daýyl soǵyp, bıik báıterekter basy jerge jetkenshe ıilip, japyraqtar jamyrap, naızaǵaı Allanyń qamshysyndaı ıreleń qaǵyp, jarqyldady.

Agash basynda, telegraf symynda syǵylysyp otyrǵan nahal torǵaılar uıpa-tuıpa bolyp esteri shyqty.

Kúrkiregen kún jańǵyryǵymen aralas Kók kepter daýsy shyqty:

— Qyrǵılar!

— Qyrǵılar!

Naızaǵaı oty bop jarqyldaǵan alystan jetken Qyrǵılar eken.

«Qyrǵılar nahal torǵaılarmen soǵysqa attanypty» degendi estip, Qarshyǵalar da qarap jata almady.

«Bizdiń qarap jatqanymyz uıat bolar» dep Turymtaılar men Jaǵaltaılar da dúrmekke qosylǵanda nahal torǵaılar kirerge jer tappaı, «esiń barda elińdi tap» dep, burynǵy kelgen jaqtaryna tyrqyraı qashqan eken deıdi.

---