InfoHub Logo

Qyzyl jebe. I kitap

Qyzyl jebe. II kitap

Qyzyl jebe. III kitap

Qyzyl jebe. IV kitap

«TAMUQ»

Roman

SOŃǴY SÁÝLE

Poıyz ejelgi qypshaqtar dalasynyń jazyǵynan shyǵyp, taýly ólkeniń etegine kelip ilikti. Jer bederi ózgere bastady. Vagonnyń, kýpesindegi tymyrsyq aýa da jupar ańqyǵandaı aq peıildenip sala berdi.

Qasıetti Kavkaz óz bolmysynan belgi berdi. Baıaǵy batyrlardyń basynan túsip qalǵan dýlyǵadaı shoqylar tizbegi kórindi.

— Beshtaý, — dedi Rysqulov.

— Káne, — dep, kelinshegi Rysqulovpen basyn túıistire terezege úńildi.

Ázıza Kavkazben syrttaı tanys. Lermontovty kóp oqyǵan, Beshtaý degende qulaǵy eleń ete qalǵany da sondyqtan.

Zymyrap kele jatqan poıyz emes, zaýlap qashyp bara jatqan telegraf baǵanalary men kógildir shyrsha aǵashtary sıaqty. Ashyq terezeden shyrsha jupary aralas kermek jýsan ıisi de burq ete qaldy.

— Áne, anaý kóringeni Mashýk, — dedi Rysqulov shyǵystan munarta qaraıǵan muńdy taýdy nusqap.

— Dýel sonda bolǵan, á? — dep Ázıza jas balasha tańdandy.

Kitaptan oqyǵandy kózben kórgen, árıne, áserli. Jas kelinshek beıtanys sezimge bólenip, buryn qulaqpen estip, kitaptan oqyǵandy kózben kórgenine bir qýansa, sol qym-qýyt qyzyqty da qaıǵyly oqıǵalardy ózi bastan keshkendeı bir muńaıdy.

Ázıza eriksiz kúrsinip edi, kúıeýi ony shashynan sıpap:

— Sharshaǵan joqsyń ba? Jaqyndap qaldyq, keshikpeı kelemiz, — dep kóńilin kótermek boldy. Kelinshegi aıaǵy aýyrlap qalǵan shaq edi. Buıyrsa, ekinshi balanyn anasy bolmaqshy. Máskeý túbindegi saıajaı da tynysh-aq edi, biraq osy joly Ázıza Turardan qalǵysy kelmeı, meni de ala ket dep jalynǵandaı ótindi. Rysqulovtyń:

— Aıaǵyń aýyr ǵoı, jol alys, qınalyp qalasyń ǵoı, — degenine kónbedi.

— Ótinemin, Turar, osy joly meni de ala ket, — dep qıyldy.

Dárigerler qarsylyq bildirgen joq. Qaıta:

— Mundaı kezde Kavkazdyń aýasy qasqaldaqtyń qanyndaı qajet, — dep Rysqulovtyń ózin úgittedi. — Qursaqtaǵy náreste de taza, shıpaly aýa tileıdi, — dep keńes berdi.

Sóıtip 1937 jyldyń mamyr aıynyń bel ortasynda Rysqulov demalys alyp, «Moskva-Kıslovodsk» poıyzyna kelinshegin otyrǵyzyp, kýrortqa tartyp edi ǵoı.

Máskeýdegi páterinde bir «kolhoz» adam qaldy: qaıyn enesi Árıfa; Árıfanyń balalary Ráshıt pen Shámil; Ázızanyń bóleleri Náılá men Álı Bazanovtar; Turardyń qaryndasy Túımetaı, onyń bir top balalary... Páter ıesiz emes, páterge syımaǵandary Klázma ózeniniń boıynda, orman ishindegi saıajaıda turady, Turar mem Ázızanyń tula boıy tuńǵyshy-úsh Sáýle kútimsiz bolmas. Ony baǵyp-qaǵýshylar kóp-aq. Turardyń birinshi áıelinen týǵan Eskendir tiri bolsyn, er-azamat bolyp, on jetige shyqty. Ekinshi nekeden týǵan Sofá da... Maııa da es jıǵan balǵyndar. Solardyń báriniń, qoldan qolǵa túsirmeı ermek etetinderi-úsh jasar Sáýle...

«Úıdegiler ne bon qalady» deıtindeı ýaıym joq, endi, Qudaı qalasa, jaqsylap bir demalýǵa bolady.

Jaqsylap bir demalatyn jóni bar. Jumystan sharshamaıdy. Jumysqa Rysqulovtan kónbis adam joq. Biraq ásirese bıyl júıkeden sharshaǵan syńaıly. Júıkeden... júıkeden sharshaǵan jaman. Joq, muny qońashtap, tynyshyn alyp, mazalap, sońyna túsip qýdalap jatqan eshkim joq. Ár-ár jerden «ustap ketipti», «alyp ketipti» degen habar yzǵyryq tıgenmen, bul seskenetin dáneńe joq. Qaıta narkom Ejovtyń ózi, muny kórgen saıyn, basyn ıip amandasyp, hal-jaı surasyp, jampańdap qalady.Tipti osy taıaýda ǵana, Kremlde kezdese ketip:

— Turar Rysqulovıch, baýyrym-aý, jerlesim-aý, halińiz qalaı? Demalys qashan? Qaıda baryp demalmaqsyz? — dep asty-ústine túskendeı bolǵan.-Osy bir laǵnet alǵyr jumystan bas bura almaımyn. Áıtpese ózimniń Qazaqstanyma baryp, Ertistiń sýyna bir túsýdi armandaımyn, — dep muńyn shaqqandaı bolǵan.

Ertisti ataǵany-bir kezde Semeı gýbkomynda istegenin meńzegeni. «Qazaqstanym» degende emeshegi eziledi. Shynnan senip qalasyń. Senbesińe laj joq: kishirek surǵylt kózderi mólıe qalady; shap-shaq, pákene boıly, aryq adam, etjeńdi, palýan tulǵaly Rysqulovtyń aldynda jas baladaı jasqanshaqtap, tym ádep saqtap, tym kishipeıil bola qalady.

Al sóıtken Ejovtan nebir qoshqar múıizdi yǵaı men syǵaılardyń ózi yǵyp júredi. Áldeqalaı seziktenetin shyǵar, áıtpese nesine qorqady...

Ejovtan seskený Rysqulovtyń qaperine kirmegen. Tipti onymen tym-tym erkin sóılesetin. Tipti onymen túıeniń ústinde otyryp sóıleskendeı sóılesetin. Kinási joqtyǵyna sengendikten shyǵar. «Uıqym tynysh bolsyn deseń, aryń taza bolsyn» degen eken bir oıshyl. Arynyń tazalyǵy shyǵar, Rysqulov Ejovty kórgende, áldekimder sıaqty júregi zyrq ete qalmaıtyn.

Biraq... aınala yzǵyryq soǵyp turǵandaı. Esik-terezesi jabyq úıdiń ózinen úskirik uryp turǵandaı, birtúrli jaısyzdyq baıqalady. Jaısyzdyq óz úıinde emes, úlken úıde. Úlken úıi-búkil el ǵoı. Úlken úıden, qap-qara túnniń ózinde qara mysyq izdeý degen birdeńe shyqty. Tipti qara mysyq joq bolǵan kúnniń ózinde de, izdeı ber degen sezik syzdap tur. El aman, jurt tynyshta bul neǵylǵan sezik? Ne jaman-syzdaýyq jaman. Jarylmaı-jazylmaıdy.

Osydan bir apta buryn, Rysqulov kósemniń ózin kergen. Kósem ádettegideı:

— A-a, Chıngız-han, hal qalaı? — degen. Rysqulov demalysqa shyǵyp, Kıslovodskige baratynyn aıtqan.

— A-a, Kıs — lo — vod-sk, — degen kósem,-óte dur — r-rys. Kıslovodsk... Bilesiń be, Túrar, kavkazdyqtar Kıslovodsk týraly ne aıtatynyn? Bilmeısiń. Kavkazdyqtar aıtady: «Kıslovodskide kedeı adam baı bolady, aýrý adam cay bolady»! Kórdiń be, qalaı?

Kósem sonda jasyl-sarǵysh kózderin syǵyraıtyp turyp:

— O, ońtústik! — degen.-Bilesiń be, Túrar, ońtústik týraly bir aqynnyń ne aıtqanyn? Bilmeısiń. Kim edi?.. Meı... joq, Fet... joq, Nadson... Joq, Túchev, ıá, Túchev:

O, etot ıýg, o, eta Nıssa!

Kak ıh blesk mená trevojıt!

Jızn, kak podstrelennaıa ptısa,

Podnátsá hochet ı ne mojet...

— Qalaı?

Rysqulov sonda bul óleńdi oqymaǵanyna yńǵaısyzdanǵan. Oqymaq turmaq, álgide kósem ataǵan aqyndardyń kóbin bilmeıdi eken. Kósem munyń bárin qaıdan biledi? Rysqulov Maıakovskııdi, Demán Bednyıdy, eptep Esenındi oqyǵan. Al álgi...

— Kórdiń be, qalaı? — dep Rysqulovtyń oıyn bólgen kósem. — Ómir shirkin oq tıip, qanatynan qaıyrylǵan qustaı talpynady, a biraq usha almaıdy. Mysaly, myna men, — degen kósem, — ońtústikke barǵym keledi-bara almaımyn. Nege? Bilmeısiń. Jaǵdaı solaı.

«Kósem bara almaǵan ońtústikke meniń bara jatqanym qalaı?» — dep qalǵan Rysqulov.

Sony sezip qoıǵandaı kósem kúlimsirep:

— Jolyń bolsyn, Túrar, demalyp qaıt, — degen. — Qasıetti Kavkaz saǵan qýat bersin.

— Aıtqanyńyz kelsin, — dep qýanyp qalǵan Rysqulov. Kósem lezde:

— Osy jurt ońtústikke nege qushtar? Nege teristikke barmasqa. Meni teristik tartyp turady — degen. Oılanyp turyp-turyp, — Bálkim, teristikte katorgada bolǵandyǵymnan shyǵar. Keıde Týrýhanǵa.barǵym keledi Sen she, Túrar? — degen. Lezde: — Já, bóten oılap qalma, qaljyń ǵoı, — degen.

Kósemniń Týrýhanǵa barǵysy keledi. Baıaǵysha aıdaýda júrgen jeri ǵoı. Onda kósem kádimgi pende edi. Kóptiń biri edi. Pende bolǵan soń, ári jas jigit bolǵan soń, odan da pendeshilik ótken shyǵar. Rysqulovtyń dostary sybyrlap aıtady: kósemniń Sibirde áıeli bolǵan deıdi, odan balasy qalǵan deıdi.

Nesi bar?.. Onda turǵan sókettik joq. Sókettik bolar edi, eger ózińniń belińnen shyqqan baladan bezip ketseń. Bile tura, bezip ketseń. Kósem bir joly, erterekte, Goloshekındi jerden alyp, jerge salǵanyn Rysqulov biledi. Goloshekın de aıdaýda bolǵan ǵoı. Sulý kelinshegi Berta da aıdaýda birge júrgen. Súp-súıkimdi ul balasy da bolypty. Biraq sulý Bertany da, súıkimdi náresteni de tastap, Goloshekın aıdaýdan qashyp ketken. Berta azyp-tozyp, aqyry jińishke aýrýdan ólgen.

Kósem sony Goloshekınniń betine basqan ǵoı. Adamgershiligiń joq degeni de. Imansyzsyń degeni de. Biraq sonda Goloshekın kósemge: óziń she? — deı almapty. Áıtpese Týrýhanda kósemniń de balasy qalǵanyn Goloshekın bilse kerek-ti. Bile tura, úndeı almapty. Jelge qarsy dáret syndyryp bolmaıdy ǵoı. Kósemniń basynan asyra sóz aıtpaq qaıda?

Sóıtip, kósemniń Týrýhanǵa barǵysy keledi. Shyny ma? Shyn bolsa, ol qıyn emes qoı. Kesem úshin qıyn ba? Shynnan barǵysy kelse, baıaǵyda aıdaýda júrgen jerin kórgisi kelse-nesi bar, bári óz qolynda turǵan joq pa? Aıyrplanmen baramyn dese de, poıyzben baramyn dese, tipti uly ózenge deıin jetip alyp, kememen baramyn dese de-bári daıyn emes pe? Tipti jumysy basynan asyp, qoly tımeıtin halge jetse, Týrýhandaǵy balany aldyrýǵa da bolady ǵoı. Ras, onda biraz shı shyǵýy da múmkin. Ol bala endigi úlken azamat shyǵar. Kósem óziniń jas kelinshegine:

— Qymbattym, tanysyp qoı, mynaý meniń Sibirde qalǵan balam edi, — dep tursa, jas kelinshek:

— Qaıdaǵy balań? — dep shoshyp ketse qıyn ǵoı.

Biraq kósemge o da keshirimdi bolar edi. Adam balasynyń basynan ne ótip, ne ketpeıdi? Rysqulovtyń da balasy bar. Tuńǵysh áıelinen. Rysqulov sol balany ekinshi áıeliniń baýyryna saldy. Obaly ne, óz anasynan kem emes edi. Taǵdyr eken, Rysqulov ekinshi áıelimen de juldyzy jaraspaı, osy Ázızaǵa úılengen soń, álgi jalǵyz ulyn búldirshindeı jas kelinshegine tanystyryp:

— Mynaý seniń ulyń bolady, aty Eskendir, — dedi.

Ras, ol kezde Ázıza jıyrmaǵa tolar-tolmas, al Eskendir esi kirip, er jetip qalǵan kezi edi. Ázıza ony keýdesinen ıtergen joq.

Rysqulov pen Ázızanyń jas aıyrmashylyǵy edáýir. On-on bes jastaı bolar. Al kósem óz kelinsheginen kó-ó-óp úlken kórinedi... Ertede, sonaý patsha zamanynda, kósem otyzdan asqan jigit aǵasy shaǵynda, Peterbýrgtegi Allılýev degen tileýles kisiniń úıine revolúsıalyq jolmen qarym-qatynasta bolǵan ǵoı. Allılýevtar otbasymen birge Baltyq teńiziniń jaǵalaýyna serýenge barǵan kórinedi. Sonda Allılýevtyń aıaǵy jańa shyqqan jortpash, kishkentaı qyzy jaǵada oınap júrip, sýǵa ketip qalypty. Tolqyn tartyp áketken ǵoı. Jurt abyr-sabyr sasyp, esi ketip qalǵanda, Kobo Djýgashvılı oılanbastan, teńizge qoıyp ketip, kishkentaı sábıdi sýdan alyp shyqqan ǵoı. Sol náreste óziniń bolashaq jary ekenin ol sonda bildi deısiń be?

***

Poıyz salyp uryp, Esen-Toqa kýrortyna da jaqyndap qaldy. Bul Kıslovodskige barar joldaǵy sońǵy beket. Qaz baýyr bulttap býdaǵynyń arasynan aspanmen tildesken aqbas shyńdar anda-sanda bir kórinedi. Alyp aq býranyń órkeshindeı qos órkesh-Elbrýs bolatyn. İlýde bir kórinedi.

Esen-Toqa bola tura, poıyz toqtaǵan beket úıiniń mańdaıshasyna «Essentýkı» dep jazylypty. Qaı tilde ekeni belgisiz? Ne degen sóz ekenin jergilikti qarashaılar da aıta almaıdy. Nemisshe me, nemene? Qart qarashaılar biledi, árıne. Baıaǵy-baıaǵyda Shyńǵys hannyń joryǵy bolǵanyn, Shyńǵys han Qap taýyn da alǵanyn qart qarashaılar biledi. Onyń kóp noıan qolbasshylarynyń biri Esen-Toqa osy óńirdi jaılaǵanyn da bilýi yqtımal. Biraq Esen-Toqany «Essentýkı» etip jiberý áldekimderge tıimdi. Basqynshylardyń ejelgi ádisi. Keler urpaq ata — baba tarıhynan adasyp qalýy úshin, tarıhyn, jer — sý atyn ózgertip,shatastyryp, umyttypyp jiberý kerek. Bul amaldy otarshylardyń bári jaqsy meńgergen, Kóńili oıaý, kózi ashyqtar bolmasa, e-e, Essentýkı eken ǵoı deıdi de júre beredi.

Rysqulov Kıslovodskige buryn da talaı kelgen. Sonyń birinde osy Esen — Toqaǵa ekskýrsıa uıymdastyryldy.Rysqulov ta qatysyp osy jerdiń shıpaly sýynan dám tatqan, arasan sý úıshiginiń qabyrǵasyndaǵy jazýǵa kózi túsip edi, onda bul dárý sýdy ashqan patsha soldattary dep badyraıtyp tańbalap qoıypty. Sonda qalaı, patsha soldattary Kavkazdy jaýlap alǵanǵa deıin, mundaǵy baıyrǵy halyq, munyń shıpaly sý ekenin bilmegen be? Otarshylardyń kóp absýrdtarynyń bir parasy osylaı bolyp keledi.

Rysqulov kelinshegine osyny aıtty. Ázıza balasha qıylyp:

— Ekskýrsıaǵa kelemiz á, Turar? — dedi.

— Árıne, kelemiz.

— Lermontov júrgen jerlerdi kórsem deımin.

— Bárine de baramyz: Pátıgorskidegi úıine de, jekpe-jek atysqa shyqqan jerine de — bárine baramyz, — dep Rysqulov kelinshegin baýyryna tartty. Jolsoqty bolǵan Ázıza kúıeýiniń tósine basyn salyp, kózin jumyp, kúrsinip qoıdy. Rysqulov onyń qolań shashyn sıpap, jup-jumyr, appaq tamaǵynan ıiskeledi.

Syrttan bireý baqylasa, bul ekeýin jańadan qosylǵan qyz ben jigit derlikteı. Kúnbe-kúngi qý tirshilikte: tańerteń tura salyp, jýynyp, kıinip, sháı ishe salyp, jumysqa jóneýde, odan keshtiń bir kezinde ot basy-oshaǵyna qaıta oralyp, taǵy da tamaq iship, úı ishiniń ájik-kújik áńgimesinen keıin uıqyǵa jatyp, kúnder sońynan kúnder, aılar sońynan aılar, jyldar jyljı berip, jasyndy, ómirińdi ún-túnsiz jymqyra urlap jatqanda, janyndaǵy jaryńnyń bar qadir-qasıetin, bar bolmysyn jete baǵalaı bermeýiń de múmkin ǵoı.

Al myna úsh kúndik uzyn joldyń boıynda, kelinshegimen ekeýden ekeý, betpe-bet kýpede qalǵanda, Rysqulov Ázızaǵa jańa ǵana qosylǵandaı, onyń balǵyn ásemdigin, onyń alaqan tyzyldatqan qolań shashyn, onyń qýlyq-sumdyqsyz jáýdir kózin endi ǵana, bar jan-tánimen sezingendeı, qudanyń qudireti, óz áıeline ezi súqtana tústi. Onyń ústine keıbir áıel zatynyń ekiqabat kezinde erekshe nurlanatyn bir shaǵy bolady. Onyń júzinen ishindegi náresteniń de pák dıdary qosa nur tókkendeı, bir tánnen eki jannyń ımany qosarlana sáýle shashqandaı, asa bir aıdarly ajar paıda bolady. Adam oıy albyrt: alyp ushyp, álemdi sharpıdy. Rysqulov oqystan: osynshama baǵa jetpes asyl qazynadan áldeqalaı aıyrylyp qalsam, ne bolam? — dep te oılady. Ne bolatynyn boljaı almady? Betin aýlaq qylsyn dedi de qoıdy. Ári dese, mundaı súıkimsiz sýyq oıdan myna Kavkaz qyrattary, anaý tómende poıyz jolmen jarysyp aqqan Qum ózeni ajyratyp alǵandaı edi. Ózen boıy buıra tal, ar jaǵy qulama jar, jar basyn qalyqtap ushqan qyrandar Rysqulovty qaıdaǵy bir qańǵyma qara ýaıymnan seıiltti de, ol kelinshegin baýyryna qysa tústi.

— Turar, saǵan ne bolǵan? — dep kelinshegi tań qaldy. — Qysa berme, bópeni tunshyqtyrasyń, — dep jymıyp qoıdy.

Poıyz shatqal boıyn qýalap, taý ishine qaraı súńgı berdi. Kórshi kýpelerde abyr-sabyr qozǵalań baıqalady. Bulardyń esigin abaılap tyqyldatyp, jolserik basyn qyltıta qarap:

— Daıyndalyńyzdar, Kıslovodsk, — dedi.

Jol muraty-jetý. Sátin salsa, bul maqsat ta oryndaldy. Jurt ańsaǵan jumaq, osy. Kıslovodsk. Narzan sýy. Batyrlar sýsyny. Munda kún nury da erekshe desedi. Allanyń nury desedi. Jaratqan qudiret-Kók Táńiri bar bolsa, ol osy jerdiń aspanynda desedi. Kók Táńiriniń kózi túsken pende qorlyq-zorlyq, qaıǵy-qasiret kórmeıdi desedi. Desedi, desedi. Laıym solaı bolǵaı.

***

Sanatorııdiń bas dárigeri býryl shoqsha saqaldy, shynjyrly kózildirigi bar, ımanjúzdi kisi edi. Tańerteń keńsesine kele sala, aq jelbegeıin kıip, qan qysymyn ólsheıtin asaı-múseıin qaltasyna salyp, syrtqa bettedi. Bas dárigerge aryz aıtyp kelýshiler kóp. Aýyz bólmede edáýir jurt jınalyp qalǵan eken:

— Joldastar, men on-on bes mınýtten soń oralamyn, — dep qos qaptalyn sandal aǵashy kómkergen jalǵyz aıaq soqpaqqa túsip alyp qyrdaǵy aq shańqan úlken úıge bettedi. Ol úkimet músheleri túsetin erekshe kútimdegi korpýs edi.

Bas dáriger Rysqulov jatqan úıdiń esigin abaılap qaqty.

— Da, da, — degen qońyr daýys estildi ar jaqtan.

— Turar Rysqulovıch, qaıyrly tań! Qudaı úshin, keshirińiz. Sizderdi erterek mazalap jibergen joqpyn ba?

— O ne degenińiz, Vadım Petrovıch, biz uıqybasarlar emespiz. Men tipti dalaǵa shyǵyp, bir saǵattaı júrip te keldim, — dedi Rysqulov bas dárigerdi jaıdarylana qarsy alyp.

— O, tamasha, tamasha! Siz meniń aty-jónimdi esińizde saqtap, qalǵansyz iltıpatyńyzǵa rahmet, Turar Rysqulovıch.

— Ne bopty umytyp? Sizdeı izgi jandy qalaı este saqtamasqa...

— Rahmet, rahmet, Turar Rysqulovıch. Káne, myna oryndyqqa otyra qalyńyz. Bir saǵat tańǵy júristen keıin qanyńyz qalaı qaınap tur eken ólshep jibereıik. Iá, aıtpaqshy, hanymyńyzdyń háli qalaı? Uıqysy tynysh boldy ma?

— Qudaıǵa shúkir, Vadım Petrovıch, jaqsy uıyqtady.

Bas dáriger Rysqulovtyń, bilegin qara matamen orap tastap, qulaǵyna aspabyn ilip, tompaq sary rezińkesin pysyldata bastady. Jalpaq saǵattaı dóńgelek aınanyń astyndaǵy tilshik qalt — qalt etip, jortaqtap ala jóneldi.

— Otlıchno, Turar Rysqulovıch! Bozbala balǵyn jastyń qan qysymyndaı eken. Júz jasaısyz!

— Rahmet, Vadım Petrovıch, kóp jasaýdy ózim de armandaımyn Biraq adam aljyp ketpeı, kúsh-qýaty, aqyl-oıy boıynda bolsa.

— Bolady, bolady, Turar Rysqulovıch. Siz baıqaımyn, temeki shekpeısiz, sharap jaǵyna da úıirsoq emessiz-aý deımin.

— Óte sırek. Tek bir erekshe jaǵdaılarda ǵana.

— Sizderde qymyz bar. Qymyz qasıetti sýsyn. Qudaılardyń sýsyny.

— Onyńyz ras, Vadım Petrovıch, biraq ókinishke oraı, Máskeýde qymyz joq. Al Qazaqstan-alys.

— Ókinishti, ókinishti, — dep bas dáriger býryl shashty dýdar basyn shaıqap qoıdy.-Nıchego, mundaǵy narzan qymyzdan kem emes. Bylaı, Turar Rysqulovıch, ózińizdi ózińiz sendirińiz: narzan iship turǵanda, qymyz iship turmyn dep oılańyz. Al endi, perishtedeı kelinshegińizdiń tamyryn ólsheıik. Turdy ma eken?..

Rysqulov ishki bólmege kirip, sál kidirip, Ázızany ertip shyqty. Júris-turysy sál aýyr tartqany bolmasa, óńi bal-bul jaınap tur eken. Bas dáriger:

— Bojestvenno, bojestvenno! — dep ózimen-ózi sóılesip ketkendeı, kúbirleı júrip, Ázızanyń qan qysymyn anyqtady.

— Al, perishtedeı sulýym, sál-sál artyqtaý... qan qysymyn aıtamyn. Úıde otyra bermeńiz, perishtem, dalaǵa shyǵyńyz. Conay jer túbinen ne úshin keldińiz? Aýa jutyńyz. Bul jerge kelgen kedeı adam baı bolady, aýrý adam cay bolady, kári kisi jasarady.

— Qalaı, qalaı? — dedi Rysqulov ań-tań qalǵan pishinmen. Bas dáriger:

— Kedeı-baı, aýrý-cay, kári-jas bolady, — dep qaıtalap shyqty.

— Ǵajap, — dedi Rysqulov. — Ony maǵan bir úl-ke-e-en adam aıtyp edi.

— A, úlken kisiler dana bolady, Turar Rysqulovıch, demek, men ótirik aıtpaǵanym ǵoı. Al sizder ózderińiz de jassyzdar, sizderge baıýdyń da keregi joq shyǵar. Al densaýlyq eshýaqytta eshkimge masyl bolyp kórgen emes. Al men kettim, qymbattylarym, jurt kútip otyr.

— Rahmet, — dep jymıdy Ázıza.

— Kóriskenshe, perishtem, — dep bas dáriger Ázızanyń balǵyn saýsaǵynan súıdi.

Rysqulov bas dárigerdi syrtqy esikke deıin shyǵaryp saldy. Baspaldaqtan túse bergende, bas dáriger qalt toqtaı qalyp, Rysqulovqa sybyrlap qana:

— Anaý kotejde Goloshekın turady, — dep kósheniń arǵy betindegi kógildir aǵash úıdi kórsetti. — Siz ol kisimen tanys shyǵarsyz, Turar Rysqulovıch!

— Óte, tanyspyz, Vadım Petrovıch, — dedi Rysqulov sazara qalyp. — Iá, biz óte tanyspyz. Qalaısha tanys bolmasqa: ol — Fılıpp Isaevıch qoı!

***

Kýrorttyń bir qyzyǵy-sýat basy. Tútiktelgen narzan bulaq. Aınalasy atshaptyrym alyp bastyrmanyń astynda ondaǵan shúmek bar.Ár shúmekke júzdegen adam kezekke turady. Árkimniń qolynda bir-bir tosaq. Ásirese áıelder jaǵy bul sýatqa sý ishý úshin ǵana emes, ózderiniń sándi kóılekterin kórsetip qalý úshin de keletin sıaqty. Kóılekten keıingi kórseter qazynasy-tostaq.Tostaqtyń neshe túri bar. Iir tumsyq tostaq; syrly, oıýly tostaq; altyn jıekti tostaq; kógildir tostaq; aq farfor tostaq;kishkentaı qumyra tostaq. Bárinde de altyn jalatqan: «Kıslovodsk, 1937» degen jazýy bar.

Rysqulovtar da qur qol emes. Ázızanyń qolynda áshekeıli aq fosfap tostaq. Rysqulovta aspan tústes, kógildir qumyra tostaq.

Ázıza kúıeýi shúmekpen quıyp ákelgen «zám-zámdi» abaılap ustap «bismillá» dep urttady. Úıde bes ýaqyt namaz oqıtyn Árıfa sheshesi bar. Sodan juqqan «bismillá». Shekeri joq, baly joq, asa erekshe dámi de joq, kádimgi sý... sıaqty kórindi. Sony baıqap Rysqulov:

— Úndeme, áli úırenip alǵan soń, ishkiń kele beretin bolasyń. — dep qoıdy.

Bular qalyń nópir arasynan shetkerirek shyǵyp, narzannyń dámin alyp, bir-bir urttap turǵanda, qolqyldaq boz kenep kostúmdi qartańdaý kisi kibirtiktep kele jatyp, qyrly stakandaǵy sýy shaıqalyp ketip, pıdjaginiń óńirine, shalbaryna tógip aldy.

— Chert poberı, — dedi álgi kisi sekseýildeı salaly saýsaqtarymen pıdjaginiń omyraýyn qaqqylamaq bolyp. Qyrsyq shalǵanda qoltyǵynda atjalmannyń úlkendigindeı, kózi qara monshaqtaı kúshik bar eken. Biraq ergejeıliniń jasyn anyqtaý qıyn. Kúshik ekenin, eresek ekenin aıyryp bolmaıdy. Áıteýir, júni typ-tyqyr. Qulaǵy tikshıip tur.

Rysqulov tanı ketti. Oqystan denesi túrshikkendeı boldy. Qatelespepti, dál ózi. Búkshıińkirep qalypty. Jalǵyz.

Baıqamaǵansyp, burylyp kete berýge de bolýshy edi: saǵynyp júrgen joq, ejelden egesken jaý: naǵashysy da emes, qudasy da emes, nesi bar qolyndaǵy sýyn tógip alyp, qaltańdap turǵan shalda... Biraq shydaı almady.

— Fılıpp Isaevıch! Sizsiz be? Salamatsyz ba?

Shal, bireý urlyǵyn kerip qoıǵandaı, tyjyryna buryldy. Qarsy aldynda turǵan adamdy kórgen boıda selk ete qalǵandaı boldy da, lezde boıyn jıyp: — O, Tur-aar Rysqulovıch, — dep erni ıkemge kelmeı, kemsendep ketkendeı edi.

— Amansyz ba, Fılıpp Isaevıch, munda qashan kelip qaldyńyz?

Qol alysty. Qoly sup-sýyq, sekseýildiń jigerindeı qap-qatty.

— On shaqty kún boldy, Turar Rysqulovıch. Ózińiz, sirá, jańa kelgen tárizdisiz.

— Iá, Fılıpp Isaevıch, keshe keshinde keldik. Mine, mynaý meniń áıelim, tanysyp qoıyńyz. Aty-Ázıza.

— Go — lo — she-kın, — dep óz famılıasyn ózi áreń esine túsirgendeı bólip-bólip aıtty. Sóıtip turyp, jas kelinshekke suqtanǵandaı súzile qarady. Áldeneni esine túsire almaı turǵandaı:

— Men sizdi Tashkentte kórdim be, kórmedim be? — dedi. «Qaıdaǵy Tashkent?» degendeı Ázıza Turarǵa qarady.

— Jok, Fılıpp Isaevıch, Ázızany Tashkentte kóre alǵan joqsyz. Aıtpaǵyńyz meniń birinshi áıelim Natalá Alekseevna ǵoı?

— Báse, báse, uqsamaıdy. Iá, kóp jyl ótip ketti ǵoı. Tura turyńyz... — Goloshekın uzyn saýsaqtaryn birtindep búge bastady. — On jeti jyl! Iá, týra on jeti jyl. Zýlap bara jatqan zaman-aı...

— Onyńyz ras, Fılıpp Isaevıch, sodan beri de on jeti jyl óte shyǵypty.

— Onda siz tym jas edińiz, Turar Rysqulovıch, tym aryndy, asaý edińiz.

— Asaýdy jýasyttyńyzdar ǵoı, Fılıpp Isaevıch, — dep kúldi Rysqulov.

— Bilmeımin, bilmeımin, qurmettim, jýası qalǵan siz be ekensiz... — Goloshekın abaılap, bir-bir urttap turǵan sýyna oqys shashalyp qalyp, qoly-basy, býryl teke saqaly dir-dir etip, uzaq jóteldi.

Rysqulov onyń shyntaǵynan demedi. Sarybaýyr, qara kúshik jaýtań-jaýtań etti.

— Dalaǵa, aýaǵa shyǵaıyq, Fılıpp Isaevıch, — dedi.

Dermen shatys hosh ıisi burqyraǵan kúzeýli aǵashtardyń arasyndaǵy sákige jaıǵasyp, Goloshekın kenep shalbarynyń qaltasynan bet oramalyn alyp, aýzy-basyn, jasaýraǵan kózin muqıat súrtti.

Kelinshegi jeńinen tartqan so,, Rysqulov ketpekke yńǵaı tanytyp:

— Kóriskenshe, Fılıpp Isaevıch, — dep edi, qart kisi ókpelep qaldy:

— Nemene, júz jylda bir kóriskende bes mınýt ýaqytyńyzdy qımadyńyz ba?

Amal joq, kelinshegi jaqtyrmasa da, Rysqulov sákige otyra ketti. Prosedýra bar edi, áıelim aýyryp tur edi dep syltaý aıtýǵa da bolady. Biraq, ǵajap, keıde adam ejelgi dushpanymen de saǵynysyp qalǵandaı bolady. Goloshekınniń kezdeısoq kezdesýi anaý bir alaý shaqty eske túsirdi.Ot oranǵan, otyzǵa jetpeı orda buzǵan: Goloshekın, Frýnze, Kýıbyshev sıaqty azýlaryn aıǵa bilegen alyptarmen aıqasqan Túrkistan tusy Rysqulov úshin asa ystyq, ám aıaýly. Sondaǵy jaýyn kórý de bir qumarlyq sıaqty.

Ázıza amalsyzdan sákiniń quımyshaǵyna ǵana áreń ilinip, oqshaý otyrdy. Bireýdi jek kórgenin jasyra almaıtyn osyndaı «osaldyǵy» bar. Goloshekındi álginde kórgennen — aq ishteı tyjyrynyp qaldy. Onyń ústine ańqaýsyp, Turardyń buryn basqa áıeli bolǵanyn jymysqylap eske salǵany-bul adamnyń ákki, báleqor ekeninen belgi berip, jas kelinshek odan jıirkenip shyǵa keldi.

Ázıza Goloshekınmen syrttaı ábden tanys. O, tanys bolmaǵanda she? Áli kúnge deıin Qazaqstanda onyń atyn atasa, jylaǵan bala jylaǵanyn qoıa qoıady. Onyń aty atalǵanda, únsiz kúlip, jadyrap turǵan gúldiń ózi jıyryla qalady. Goloshekın qyryp salǵan adamdardyń súıeginen tyńaıǵan jerge shyqqan shóp ekesh shópke deıin, onyń atyna tym-tym sezimtal. «Goloshekın» degende, arýaqtardyń da súıekteri syrqyrap ketetin shyǵar, sony sezgen gúlder de jıyryla qalatyn bolar.

Sóıtken Goloshekınmen endi Rysqulov kádimgideı qol alysty. Onymen qoımaı, jaıǵasyp turyp qatar otyrdy. Qan sasyǵan kári qaqbaspen qalaı qatar otyrady? Ázızanyń jyny keledi...

— Qartaıyp baramyn, Turar, — dedi Goloshekın, birtúrli muńyn shaqqandaı bolyp, Rysqulovqa eń jaqyn adamyndaı syryn ashyp. — Qartaıǵanda jalǵyzdyqta jaman... Uıqy nashar, — dedi seldirep qalǵan býryl shashyn selteńdetip, basyn shaıqap, — Máskeýdiń dańǵazaly shýynan keıin, myna Kavkazdyń bir qýysynda jan tynyshtyq bola ma desem, munda da uıqym kelmeıdi.

— Dári qabyldap kórdińiz be? — dedi Rysqulov. Goloshekın qolyn erbeńdetti.

— Uıyqtatatyn dári beredi, áser etpeıdi, — dep onsyz da jińishke daýsy tym shińkildep ketti.

Rysqulov ony ne dep jubataryn bilmedi? Jerdegi jannat-Kıslovodskidede uıqydan bezip, jany jaı tappasa, shynynda da obal ǵoı.

— Uıqy kelmegeni meıli ǵoı, — dep kemseńdegendeı boldy Fılıpp Isaevıch.-Eń sumdyǵy mynaý ǵoı, Turar: kózim ilinip bara jatqandaı bolady-qýanyp qalamyn; kózim iline bere... tús kórgendeı bolamyn. Ylǵı da bir mýzeılerdi aralap júremin. Mýzeıdegi neshe túrli kádimgi áp-ádemi zattar kenet... skelet, qańqa... adam qańqalary bolyp alyp, bı bılep, qarq — qarq kúle bastaıdy. Kúlgeni sonsha, sol rabaısyz, orasan qarqyldan shoshyp oıanyp ketem. Oıana kelsem — sup-sýyq qara terge malynyp jatam. Aýystyraıyn desem, artyq seısep joq. Óz terimnen ózim jıirkenip, keıde tań atqansha sileıip, túregep otyramyn...

Myna qorqynyshty áńgimeden Rysqulovtyń tula boıy muzdap bara jatqandaı bolady. Rysqulov bala sıaqty. Al Goloshekın balaǵa úreıli ertek aıtyp otyrǵan sıaqty.

— Jáne, — deıdi jaryqshaq jaǵymsyz únmen Fılıpp Isaevıch,-bir ret, eki ret bolsa shydaısyń-aý. Al kúnde-kúnde, aılar boıy, jyldar boıy osy bir sumdyqtan aryla almasań-ne isteısiń?! Kúndiz, áıteýir anaý-mynaýmen aldanarsyń-aý. Aınalań -adamdar, bir mezgil serýendeısiń, ashanaǵa barasyń, sýǵa barasyń. Al qalaı ińir qarańǵysy túsedi-solaı mazam maı ishkendeı bolady. Tún balasy men úshin-tozaq. Alda, kózim iline qalsa, túsimde ne kóretinimdi kúni buryn bilem. Bilem de-zárem qalmaıdy. Qasymda eshkim joq. Áne kúni bas dárigerge aıttym: meni eki kisilik palataǵa, bireýdiń qasyna jatqyz dep. Biraq kim shydaıdy, qoryldaıtyn bálem taǵy bar.

Rysqulov tań kaldy. «Arýaq shyn bolǵany ǵoı!»

Rysqulovty eki udaı sezim qınady: «Baıǵus, qartaıǵanda aljıyn degen eken ǵoı». «E, bálem, arýaqtar alqymyńnan alǵan eken, á!»

Adam balasyn, tipti dushpany bolsa da tabalaýǵa joq edi, tabalaıyn demeıdi — aý biraq Goloshekın ózin-ózi áshkerelep otyr. Degenmen «Kishi Oktábrdiń» avtorynda sezim degen bar eken. Sezim bolmasa, sol sezim qatty áser etpese, túsine ólikter kirmes edi. Abadan alyp dalanyń o qıyrynan bu qıyryna deıin shashylǵan ólikter...

Rysqulov Goloshekınniń esine «Kishi Oktábrdi» salmaqshy edi Fılıpp Isaevıch áldeqalaı túısikpen sony seze qoıǵandaı, kenet:

— Jandosovty kórgen joqsyz ba? — dedi.

— Joq. Qaı Jandosov?

— Kádimgi Oraz Jandosov she, — Goloshekın Rysqulovqa kústánalaı qarady. — Máskeýden Kremlden shyqpaı otyryp alyp, óz jerlesińizdi umytyp ketkensiz be?

— E, ol osynda ma eken?

— Osynda kúnde kóremin. Sý basynda kezdesip qalamyz. Qasynda tatar qatyny bar. Ýh, men kózimen atyp jibere jazdaıdy, tili de ýdaı sol qatynnyń... Men ne jazdym? — Goloshekın kóseýdeı qoldaryn jaıyp jiberdi. — Ne jazdym? Jandosovqa tıisken joqpyn.. Búro múshesi boldy. Ras, aıtysyp qalatynbyz. Onda turǵan ne bar eken? Qatyn aralasatyn sharýa emes qoı... Demek, sizder bir-birińizben habarlasyp turmaıtyn boldyńyzdar ǵoı. Men oılaǵanyn: biri Almatydan, biri Máskeýden bir mezgilge kelisip, Kıslovodskide toqaılaspaq bolǵan eken ǵoı dep. Búgin kórinbeıdi ózderi. Álde, prosedýra ma eken...

Ázıza typyrshı bastady. Bir turyp, bir otyrdy. Keteıik degeni Rysqulov: «Kóriskenshe, Fılıpp Isaevıch», — deı bereıin dese, Fılıpp Isaevıch taǵy bir áńgimeni bastap jiberedi. Ol sóılep otyrǵanda turyp júre berý-sóleket. Qas dushpannyń aldynda da dórekilik júrmeıdi.

— Bári aýyldan shyǵady, — dedi Goloshekın qyrly stakandaǵy narzannyń sońǵy tamshysyn sarqyp iship, saqal-murtyn bet oramalmen táptishteı súrtip. — Umytpasam, jıyrma altynshy jyly ǵoı deımin. Iá, jıyrma altynyń shildesi shyǵar, Qyzylordadan, dálirek aıtsam, Josalydan shyǵyp, Qarsaqpaıǵa attandyq. Mashınamen, árıne. Qasymda GPÝ — diń bastyǵy, famılıasy kim edi? Ózi bir maskúnem edi... Meniń kómekshim... Taǵy álgi jazýshy... kim edi? My, mý, Mýkanov. Iá, sol! O basynda ertkim kelmep edi, biraq paıdasy tıdi. Ol bolmaǵanda... Mıdaı dala. Bir jan joq. Aınala qum. Tyrbyq baıalysh. Taqyr. Meniń mashınam qumǵa tyǵylyp qalsa, aldymyzda jol salyp kele jatqan júk mashınasy súırep shyǵarady. Kún ystyq. Shóldeı beremiz. Ne kerek, aqyry adastyq. Sý taýsyldy. Mashına sýsyz júrmeıdi. Uly sózde uıat joq, radıatorǵa kishi dáret te syndyrdyq. Óletin boldyq. Sodan, álgi jazýshy mashınanyń tóbesine shyǵyp alyp, jan-jaqqa uzaq qarady. Búl ne bitirer eken dep biz otyrmyz. Aqyry kúnniń batysyna qaraı jaıaý tartty da ketti. Biz shóldep, yńyrsyp, onyń bary-joǵyn umytyp ta kettik. Shopyr kúrek alyp, qumdy qazyp kórdi. Túk joq. Sý joq. GPÝ oǵan:

— Ittiń balasy, bizdiń kórimizdi qazyp jatyrsyń ba? — dep ursyp tastady. Ózi mas. Mas bolatyny: bizde araq bar. Sý joq, araq bar. Araq shel basady dep, álgi GPÝ bótelkeniń aýzynan anda-sanda urttap-urttap qoıady. Maǵan da usynyp edi, ishpedim. İshim órtenip ólermin dep qoryqtym. Bir kezde GPÝ:

— Oıbaı, krokodıl! — dep jan daýsy shyqty. Tapanshasyn ala salyp, tars-tars atyp jiberdi. Sóıtsek, eshkiemer eken. Kómekshim aıtty:

— Buǵan qos kórine bastady. Bizdi de atyp tastar. Naganyn tartyp alaıyq, — dedi. Ekeýlep jatyp naganyn tartyp aldyq. Ózi de álsiz eken, bylq-sylq etip, qulap qaldy. Endi qaıttik? Kún keshkirip barady.

Ne kerek, kún batyp bara jatqan tustan bir ýaqytta atty adamdar kórindi. E, Qudaı bere gór dedik. Kırgızdar keldi. Ortalarynda-jazýshy. Torsyqpen sý ala kelipti, qymyz ala kelipti. Ne kerek, tiri qaldyq. Mashınaǵa sý quıyp, ot aldyryp, tún ishinde, álgi kırgızdardyń aýylyna baryp qondyq. Aty ne edi? Kól, kól. Áıteýir, birnárse kól. Afrıkadaǵy Sahara sıaqty, munda da qum arasynda oazıs-kókshuraı bolady eken. Sol aýyl bizdi ajaldan alyp qaldy.

— Al sol aýyl otyz ekinshi jyly túp-túgel jer betinen joıylyp ketti, — dep Rysqulov sup-sur bolyp ornynan silkine turdy, — Sizdiń aıtyp otyrǵanyńyz-Maqpal kól! Bul áńgimeni maǵan Sábıtte aıtqan. Sizdi ajaldan aman alyp qalǵan sol aýyl «Kishi Oktábrden» keıin túp-túgel ashtan qyryldy. Júr, Ázıza! Saý turyńyz, Fılıpp Isaevıch...

***

Lúkske kirer-kirmes, Ázıza loqsyp, vanaǵa tura júgirdi. Loqsyǵyn áreń basyp, shúmekten sý aǵyzyp, bet-aýzyn, qolyn qaıta — qaıta shaıdy.

— Ne bop qaldy? — dep Rysqulov mazasyzdandy.

— Eshteńe bolǵan joq, Turar, — dedi kelinshegi, álgi loqsýdan bet — aýzynyń qyzyly áli basylmaı. — Jańaǵy shalmen endi meni kezdestire kórme. Ótinemin. Sodan qusqym keldi.

— E, o baıǵustyń ne jazyǵy bar?..

— Surama,Turar, odan da qolyńdy sabyndap turyp ábden jý. Má, oramal.

Rysqulov kelinsheginiń aıtqanyna kónip, qolyn muqıat jýdy, muqıat súrtti.

— Ol óte kirpıaz,muntazdaı taza júretin kisi. Nege sonsha jıirkendiń?.. — dedi Rysqulov kelinshegin kústanalap.

Ázıza qaýsyrma aına aldynda betin opalap otyr edi, qolyndaǵy bir shúıke maqtany qoıa salyp, kúıeýine buryldy.

— Sen óte aqyldy adamsyń Turar. Ol shaldy menen myń ese jaqsy bilesiń Tula boıyn qulǵana-merez basyp ketkenin bile turyp, oǵan nege qol beresiń? Onyń qoly qanǵa shirigen qol ǵoı!

Kelinshegi búıtip kóterilmeýshi edi, daýsy bylaı qatty shyǵyp kórgen emes. Rysqulov tań qalyp, janyna kelip, shashynan sıpap:

— Qoı, Ázızash, sen búıtip qyzbalanba. Bópege zıan bolady, — dep áıeliniń qalǵan qursaǵyn aımalady.

— Aq kóńil ańǵalaǵym meniń, — dep Ázıza sonda kúıeýiniń moınynan qushaqtap, jańadan ǵashyq bolǵandaı, qushyrlana súıip-súıip aldy.

Aqyrǵy ret súıiserdeı ajyramady. Rysqulov tańdanyp qaldy.

***

Sóıtip otyrǵanda, telefon shyldyrlady.

— Bular endi jer túbine ketseń de maza bermes, — dep Ázıza telefonǵa jaqtyrmaı qarap, kúıeýiniń moınynan qolyn amalsyz ajyratqandaı boldy.

— Rysqulov tyńdap tur, — dedi Turar keńse ádeti boıynsha.

— Turar! Amansyń ba, baýyrym!

Oraz Jandosov.

— Oý, Orazbysyń! Amansyńdar ma? Bul telefondy qaıdan taýyp aldyńdar?

— İzdegen adam tabady. Kelgenderińdi eshkimge bildirmeı jasyrynyp jatsańdar da taptyq, — dep Jandosov qarq-qarq kúlip aldy.-Bilesiń be, Turar, munda ekenderińdi kim aıtqanyn? Fılıpp Isaevıch.

— Iá, álginde narzan basynda kezdeskenbiz, — dedi Rysqulov.

— Biz de narzan basynda jolyqtyq onymen. Senderge ókpelep qalǵan syńaıly. «Meni jalǵyz tastap ketti. Sóıleskisi kelmeıdi», — dep burqyldap otyr.

— Shal bolǵanda bárimiz sóıter me ekenbiz? Dereý estelik aıtyp, myjyp otyryp alady. Oǵan ýaqyt joq. Prosedýra, kabınetten kabınetke júgirý bastalady ǵoı endi.

— Fatıma sóılesemin deıdi, Turar.

Telefonnan áıel daýsy estildi.

— Turar myrza, amansyz ba? Men Fatıma ǵoı. Umytqan joqsyz ba? Kelinshegiń qaıda? Ol abysynymyzben tek syrttaı tanyspyz. Elge alyp ta kelmeısiz. Kelinshegińizdi qyz kúninde bilýshi edim. Meni tanymaıtyn da shyǵar. Al endi keshke qaraı kelińizder bizdiń mekenimizge.

— Rahmet, Fatıma. Prosedýradan ótip alaıyq. Ýaqyt bar ǵoı. Baramyz, — dedi Rysqulov.

— Onda keshke bizdiń úıde bolyńdar, — dep Oraz da qaıtalady.

— Jaraıdy, Oraz, keshke deıin, — dep Rysqulov telefonnyń tutqasyn qoıyp qoıdy.

***

Biraq olar búl keshte birge bola almady. «Adamnyń aıtqany bolmaıdy, Allanyń degeni bolady» degen ras shyǵar. Dál Rysqulovtar ornalasqan korpýske Daǵystan bastyǵy Qoryqmasov ta túsken eken. Korıdorda sol jolyǵa ketsin.

— O, qardash Turar, — dep bas salyp qushaqtap, qaýyshty da qaldy.

Daǵystandy mekendegen kóp halyktyń biri-qumyqtar.

Qazaqtarǵa tipten jaqyn. Til jaǵynan«alystyǵy» noǵaılardaı — aq shyǵar. Tilmash kerek emes, tilmashy nesi, tipti maqal — mátelderine deıin birdeı. Qaraqalpaqtardaı jaqyn. Jan-jaqta shashyrap júrgen baýyrlar ǵoı.

Qoryqmasov sol kishkentaı qumyqtan shyqqan qaıratker. Rysqulovpen kópten tanys, tipti jaqyn dos. Ańqyldap qalǵan aq peıil, ashyq minez, tula boıynan er kóńili esip turǵan jan edi.

— Turar seni Qudaı ózi jolyqtyrdy. Mundaı sáti túspes. Esińde me ótken jyly Máskeýde aıtqanyń: Kavkazdy kóp kórdim, biraq Shámildiń soǵysqan jerlerin kórmedim degeniń. Esińde me?

— Iá, ıá, Gýnıb taýy týraly kóp estip, kóp oqydym. Biraq kórgen emes edim — dep Rysqulov shynyn aıtty.

— Endeshe — kettik. Mashına daıyn,kútip tur. Em — dom alsań, sonda qonamyz. Áıtpese, túndeletip kaıtyp kelemiz.

— Qaıdam, — dedi Rysqulov birden kelise almaı,-áıelimniń aıaǵy aýyrlaý edi. Mundaı joldy kótere alar ma eken...

Sol kezde esikti kilttep, Ázızanyń ózi de kele jatyr edi.

— Mine, tanysyp qoıyńdar. Bul meniń áıelim Ázıza.

— Qoryqmasov, — dep amandasty qyran qabaq beıtanys jigit.

Qoryqmasov áskerı adamsha etikteriniń ókshesin sart etkizip, basyn ıip, taǵzym etti.

— Bul jigit bizdi qonaqqa shaqyrady, Ázıza. Biraq alystaý. Daǵystanǵa, Shámil soǵysqan jerlerge. Sen sharshap qalasyń ba dep qorqamyn.

— Qoryqmasov shaqyrsa nesine qorqamyz, — dep kenet Ázıza bir erlik kórsetti. — Shámil ǵoı ol! Hadjı-Murat! Tolstoıdy oqyǵanmyn. Sony kózben kórý ǵajap qoı!

— Jandosovtardy qaıtemiz? Olar keshke shaqyryp qoıyp edi ǵoı,

— Telefonda. Aıt túsindirip. Osylaı da osylaı. Biz kúnde kórisemiz. Al Daǵystanǵa barýdyń sáti kúnde túse bermeıdi.

— Oı, gózál! Oı, molodes! — dep Qoryqmasov Ázızanyń batyldyǵyna tánti bolyp, qýanyp ketti.

Sóıtip, oılamaǵan jerden Rysqulovtar búkil Kavkaz teriskeıin boılap ótetin saparǵa shyqty. Jol boıy-Beshtaý; Qabarda-Malqar astanasy Nalchık; osetınderdiń kindik qalasy-Vladıkavkaz-Dzaýdjıkaý; chechen-ıngýshter ortalyǵy-Groznyı jatyr. Odan ári-Daǵystan, Vladıkavkaz, Groznyı degen attarynyń ózinen-aq ótkendegi qyrǵyn soǵystyń, aıaýsyz arpalystyń, zeńbirekter zirkiliniń, ozbyr soraqylyqtyń, kúshtiler óktemdiginiń yzǵary áli de boı túrshiktirip turǵandaı. Patsha ımperıasy zeńbirektiń kúshimen kimderdi baǵyndyrmaǵan, kimderdi otarlamaǵan? Baǵynbaýǵa bas tigip, jan pıdaǵa táýekel dep, otyz jyl boıy qurysh qursanǵan patsha áskerimen soǵys salǵan Shámil paıǵambardan nesi kem?! Endeshe paıǵambardyń ǵazaýat mekenine taǵzym etip kaıtý paryz. Rysqulovtar osylaı sheshken.

***

Rysqulovtar turǵan korpýs pen Jandosovtar ornalasqan úıdiń arasynda park bar edi. Aǵash-atanyń neshe alýan túri osynda. Júz jyldyq shynardan bastap, emen de, qaraǵaı da, arsha da, shyrsha da osy parkte. Qolań shashy tóbesinen tómen qaraı tógilgen arýdaı májnún tal da osynda. Keshki aýamen hosh ıis Kıslovodskini elitip turady. Gúldiń neshe alýany qulpyrǵan shaq. Aýrý adam jazylmasqa amal joqtaı.

Sol parkti kesip etip, Rysqulov Ázızasymen Jandosovtyń úıine keldi.

— O, qashaqtar keldińder me? — dep Oraz meımandardy qýana qarsy aldy. — Fatıma, qonaqtar keldi. Qaıdasyń?

— Sizderge ókpelep qaldyq. Keshe kútip edik, — dep Fatıma naz aıtty.

— Keshirińizder, sáti túsip turǵan sapardan bas tarta almadyq. Al aıybymyz moınymyzda, — dep Rysqulov aqtaldy.

— I — ı-ı, sez bık matýr kelinshek býlgansyz ınde. Oraz, qara bul Ázızaǵa, — dep Fatıma Ázızany aınalyp-tolǵandy. — Men seni kishkentaı kúnińnen bilemin ǵoı Anań Árıfany óte jaqsy bilemin. Árıfa aman ba?

— Áı, Fatıma, Ázıza tatar emes qoı, nemenege tatarshalap kettiń, — dep kúldi Oraz.

— E, Ázıza tatar bolmasa, sheshesi tatar. Ázıza tatardyń jıeni. Qara muny, — dep Fatıma kóner emes.

— Ázıza meniń qaryndasym. Shapyrashtynyń qyzy. Onyń ákesi Túbek marqum meniń aǵam, — dep Oraz berispedi.

Sonymen, Ázızaǵa talas biraz jerge baryp, bular sháıǵa otyrdy

— Bul Almaty emes, tamaqtyń neshe túrin isteıtin. Kýrort endi. Baryna rıza bolasyzdar, — dep qoıdy Fatıma.

— Almatydan basqa jerde araq ta joq pa edi? Shyǵar ana bótelkeni, — dedi Jandosov.

Konáktan Ázızaǵa da oımaqtaı rúmkaǵa quıyp edi, Ázıza almady.

— Oý, týystar bas qosqanda, tym bolmasa, aýyz tı endi, — dep Oraz qystap edi, Rysqulov qysylyp otyrǵan áıeline arasha túsip:

— Qınama, Oraz, Ázızanyń aıaǵy aýyr ǵoı, — dedi.

— I — ıı, Qudaıym, qutty bolsyn, sińlim, aman-esen bosan, — dep Fatıma, endi Ázızaǵa asa bir iltıfatpen kóńili túsip, aldyna sháı qoıyp, tort kesip, shabdaly usynyp, báıek boldy da qaldy. — Bul, buıyrsa, ekinshi sábı bolar?

— Iá, Sáýle degen tuńǵyshymyz bar, úsh jasta. Jańa óziń aıtqan Árıfa apamyzdyń qolynda qaldy, — dedi Rysqulov.

— Qyzymdy saǵynyp kettim, — dep Ázıza dastarhan basynda tuńǵysh ret til qatty. Janyndaǵylar dý kúldi.

— Úıden shyqpaı jatyp saǵynsań, áli jıyrma tórt kún bar, oǵan qaıtip shydaısyń, — dep Oraz máz boldy. Ázıza qyzaryp, qysyla tústi.

— Uıalma, appaǵym, al, tamaq al. Qursaǵyńdaǵy sábıge de tamaq kerek, — dep Fatıma jany jaı tappady.

— Al saparlaryń qalaı boldy? Ne kórip, ne bildińder? — dep Jandosov meımandaryn áńgimege shaqyrdy. — Daǵystan qandaı eken?

— Daǵystandy túgel aralaǵan kim bar,tek Gýnıbten qaıttyq, — dedi Rysqulov. — Shámildiń orystarmen soǵysqan jeri.

— E, batyr babama baryp qaıttym de. Sonsha jerden izdep barǵanyńa arýaǵy rıza shyǵar.

— Arýaq sezer-sezbes, biraq ózimiz ókinbeımiz. Solaı ma, Ázızash?

Ázıza júzin tómen salyp, basyn ızep qoıdy.

— Qoryqmasovty bilesiń ǵoı, estýiń bar shyǵar. Ulty qumyq. Óte alǵyr jigit. Sol ǵoı qoıarda-qoımastan alyp barǵan.

— Daǵystannyń Shámili bolsa, bizdiń Kenesarymyz bar. O da Shámilden kem soǵyspaǵan, — dep Jandosov qozǵalaqtap qoıdy.

— Kenesaryda bir kemistik bar, kemistik qana emes-aý, taýdaı kúnási bar. Tynysh jatqan qyrǵyzdy beker shapty, — dep Rysqulov tunjyrap qaldy. Sol patsha áskerimen shaıqasqan qalpynda qalǵanda, ol Shámildeı uly bolar edi. Óz qandasy-týysqan qyrǵyzǵa qyrǵyn salǵany-jazylmas jara. Qazaq pen qyrǵyzdyń týystyǵyna, tutastyǵyna daq túsirgen syzat. Urpaqtar umyta almas uıat jumys boldy.

— Onyń ras, Turar. Óziń bilesiń, bizdiń eldiń malshylary jaz jaılaýǵa shyqqanda, qyrǵyzdyń qoıshylarymen qońsy otyrady. Qoı soıyp, qymyz sapyryp, birin-biri qonaqqa shaqyrady. At shaptyryp, kókpar tartyp, toı-tomalaǵyn birge ótkizedi. Sondaı bir toıda, bir ańqaý qazaq, qymyzǵa qyzara bórtip otyryp, qoıdyń toqpan jiligin mújip bolyp:

— Qyrǵyzdyń qoıynyń jiligi qyrǵyzdyń jerinde jatsyn, — dep ıyǵynan asyra laqtyryp jiberipti. Abaılamaı sóılegen aýyrmaı ólediniń keri ǵoı endi.

Sonda bir qyrǵyz otyryp:

— E, qazaq týǵan, óz qoıymyzdyń jiligi ne qylar deısiń? Bu qyrǵyzdyń jerinde qoıdyń jiliginen de aýyr súıekter jatqan joq pa?! — depti.

Rysqulov basyn shaıqap otyryp qaldy. Áıelder jaǵy búl sózge túsinbedi. Fatıma:

— Ol ne eken sóıtse? — dep surady.

— Ne bolýshy ed. Kenesary men Naýryzbaıdyń súıegin aıtady daǵy, baıaǵy.

— Al endi, — dedi Rysqulov shyny aıaqtan sháı urttap, — osy oqıǵaǵa baılanysty bizdiń keıbir aǵaıyndar Sypataı batyrdy aıyptaıdy. Beker-aq, Sypataı Kenesarynyń o bastaǵy nıetine qosylyp, qostaǵan. Kenesary o basta qyrǵyzben soǵyspaımyn, qyrǵyzben qosylyp, oryspen soǵysamyn degen ǵoı. Biraq aıtqany bola koımaı, patsha ákimderiniń yqpalynan shyǵa almaǵan qyrǵyz manaptary Kenekeme qol ushyn bere qoımaǵan. Aqyldy ashý jeńip, Kenesary qyrǵyzdy qyra bastaǵanyn kerip, qatygezdiginen shoshyǵan Sypataı:

— Han ıem, sen erteń Arqaǵa qaıtyp ketesiń, al men osynda qalamyn. Máńgilik kórshi, týysqan halyqpen qan tógisip, ómirbaqı jaýlasyp óter jaıym joq. Biz qyrǵyzben týyspyz, ári irgeles otyrǵan elmiz. Men qolymdy alyp ketemin, han ıem. Hosh! — degen ǵoı. Sóıtip, on myń qoldy keri alyp ketken. Bul satqyndyqqa jatpaıdy, úlken adamgershilik, beıbitshil qasıetke jatady. Osyny túsinbeı, jalǵan namystyń jeteginde júrgen, kádimgideı oqyǵan azamattardy kórgende, janym kúıedi.

— Ondaı — ondaı qańǵyrma qańqýdy men de esittim, — dep qostady Jandosov, — Árıne, Kenesary asa iri qaıratker. Ol umytylmaıdy. Biraq bir qaryn maıdy bir qumalaq shiritetini taǵy bar ǵoı. Ol da bir jaraly jolbarys qoı. Aldyrǵan albyrt. Zeńbirekke naızamen, sadaqpen qarsy shyqqan Jalańtós batyr ǵoı. «Jalańash baryp jaýǵa shap, bir Alla ózi biledi ajalymyz qaıdandy» degen eken baıaǵyda bir aqyn. Men kınodan kóremin. Amerıkadaǵy úndister zeńbirekke qarsy sadaq atyp soǵysady. Dál bizdiń qazaqtar sıaqty.

— Men ondaı soǵysqa 1916 jyly ózim qatysyp, Merke túbinde óz kózimmen kórgenmin. Keshe Gýnıbte bolǵanda, Shámil soǵysqan ańǵarlardy kórgende, sol Merke shaıqasy esime tústi, — dep qaldy Rysqulov. — Átteń, shirkin, adam júz jyl jasaıtyn bolsa, odan kem bolmasa. Sonda men Merkede qany sýdaı tógilgen qazaqtarǵa eskertkish ornaǵanyn kórer me edim? Keshe Gýnıb taýynyń basynda turyp «Dál osy jerde Shámil shaıqastaryna arnalǵan panoramada eskertkish turar ma edi, — dep oıladym. — Bir jaǵynda general Ermolovtyń áskerleri, bir jaǵynda Shámil sarbazdary.

— I — ı — ı, tamaqqa qarasańdarshy, sýyp qaldy ǵoı, — dep Fatıma abyrjydy.

— Fáke, jyldar boıy kórispeı, dıdarlaspaı, saǵynysyp kezdeskende áńgime de kerek, — dep Jandosov áıelin tynyshtandyrdy.

— Saǵynysyp júrgende, álgi Goloshekın qaqbas bolmasa, biz bulardyń kelgen-ketkenin de bilmeı qalar ma edik, kim biledi, — dep Fatıma bir qaǵytyp qaldy.

— Goloshekınge rıza bolyp qalǵan ekensiń, rahmet aıttyń ba, — dep kúldi Jandosov. Fatıma:

— Sháıǵa shaqyrsam ba dep edim ózin, — degende, kóbinese únsiz otyrǵan Ázıza al jat ta kep kúlsin. Kúlkisin tyıa alsashy.

— Nemenege kúlesiń, kaıyn sińlim? — dep Fatıma kúlkini janyqtyra tústi.

— Qoı soıyp, bas ustatsaq qaıtedi? — dep Jandosov qutyrtty. Kóńil jadyratqan áp-ádemi kúlkiden soń, erkekter jaǵy qyńyrlaý, qyrtysty áńgimege oıysty. Goloshekın basqarǵan segiz jyl ishinde Qazaqstannyń basynan ótken neler zulmat zamanǵa ekeýi kezek-kezek sapar shegip kete berdi. Bul nelikten? Qazaqstanǵa Goloshekın qalaı keldi? Tańdaý nege soǵan tústi? Jeke adamnyń qoǵamdaǵy, tarıhtaǵy, taǵdyrdaǵy róli degen ne?

— Aıtalyq, Qazaqstanǵa sonda Stalın Goloshekındi emes, basqa bireýdi jiberse, aıtalyq, Kırovty, ne Kýıbyshevti, ıakı kazirgi Mırzoıandy, ne Ordjonıkıdzeni jiberse qandaı bolar edi? Qazaqstan sonshalyqty ońbaı oısyramas pa edi? — dep Jandosov salmaǵy zilmaýyr áńgimeniń shetin shyǵardy. — Aqyry qazaq azamattaryna senbedi, ıakı sengisi kelmedi. Endeshe, Goloshekınnen basqa bireý buıyrmady ma?

Rysqulov tyńdap otyryp-otyryp, myrs etti.

— Árıne, Oraz, jeke adamnyń is-áreketine kóp nárse baılanysty. Goloshekınnen basqa, álgi sen ataǵan azamattardyń bireýi kelse-jaǵdaı sál basqashalaý bolýy da múmkin edi. Biraq, — dep kúrsindi Rysqulov, — saıasat bireý ǵoı. Ol Stalınnen órbigen saıasat. Ol jappaı kollektıvtendirý. Ol-jedeldetý. Álgilerdiń qaı-qaısysy da sol saıasatty júrgizer edi. Mysaly, Ýkraınany Goloshekın basqarǵan joq. Biraq onda da halyq qyrylyp qaldy. Ýkraın halqynyń kóptiginen bilinbeı otyr. Áıtpese, onda da qazaqtardan kem qyrylǵan joq. Goloshekın-Stalın qolshoqparlarynyń ishindegi eń zilmaýyr gúrzisi, jalań qylyshy bolyp shyqty. Qazaqtyń óte-móte kóp qyrylýy, sóz joq, sonyń asa solaqaı áreketimen baılanysty.

— Al endi zaýal qaıda? Bir adamdy óltirmek turmaq, shekesin jarsań sottalasyń. Mıllıondy qyrǵan Goloshekınge nege sot joq?

— Ol úshin baltanyń júzin ǵana emes, sabyn da sottaý kerek. Goloshekın-baltanyń júzi bolsa, saby-Stalın. Ony qaıtemiz? Ony qaıtip sottaısyń? Sot bolady. Biraq sońynan... so — ńy-nan. Ony biz keremiz be, kórmeımiz be-beımálim. Biraq keler urpaq umytpaıdy.

— Ne dep kettińder, oıbaı!-Fatıma shoshynyp qaldy. Terezeniń perdesi túsirýli tursa da keıbir sańyraýlaryn qymtap qoıdy. — Basqa birdeńe aıtsańdarshy, qaraqtarym-aý.

— Stalın-aıdaharǵa aınaldy. Ol ras, — dedi Jandosov áıeliniń úreıine mán bermeı. — Aınalasynyń bárin jalmap, jaıpap barady. Kónekóz bólshevıkterdiń kóbin jutyp jiberdi.

— Goloshekın de kónekóz bólshevık qoı. Ony nege jutpaıdy? dep jańa ǵana qorqyp otyrǵan Fatıma batyldanyp áńgimege qalaı aralasqanyn ózi bilmeı qaldy.

Aq kóńil, ashyq minezdi Fatımanyń bul qylyǵyna súısindi me sırek jymıatyn Rysqulov, tipti kúlip jiberdi. Sonan soń baryp, baısaldanyp:

— Fatıma — aý, Goloshekın Stalınniń betine qarsy kelmeıdi ǵoı. Qarsy kelsinshi, ne ister eken? — dedi.

Fatıma dastarhannyń shetin alaqanymen sıpalap, tómen qarap otyryp qaldy.

— Bir nárse aıtaıyn dediń-aý, Fatıma, — dedi ańǵarympazdyq tanytty.

— Joq, ánsheıin... Qudaı betin aýlaq qylsyn... Áıtpese,jurt sizdi de Stalınniń jaǵasyn talaı ret jyrtqan desedi ǵoı. Qaı jyly, áıteýir erterekte: «Stalın qatelesedi!» — dep dúıim jurt aldynda abyroıyn aırandaı tógipsiz ǵoı.

— Qoıshy-eı, Fatıma, sen de qaıdaǵy áńgimeni aıtady ekensiń. Odan beri on bes jyl ótip ketti, Stalın sony esine saqtap júr deısiń be? Saqtasa, osy ýaqytqa deıin aıap júr deısiń be?

— Laıym solaı bolsyn, keshirińiz, — dep sybyrlady Fatıma.

***

Ertesine túske deıin em — dom: tis dárigeri, qulaq — tamaq — muryn dárigeri, taǵysyn taǵy, tolyp jatqan prosedýralardan ótip bolǵan soń, tamaq iship, biraz tynyǵyp, Rysqulov kelinshegin ertip, serýenge shyqty.

Kýrorttyń syrtyna tama «Bolshoe sedlo» deıtin qyrat bolýshy edi, soǵan deıin asyqpaı, aıańdap júrip qaıtty. Rysqulov bul jaqta tań atar-atpas bir kelip ketken. Sońǵy kezde qarny shyǵyńqyryp, salmaǵy asyp bara jatqan soń, aryqtaımyn dep, kóp qydyryp, kóp júrýge ádettengen.

«Bolshoe sedlodan» qaıtyp kele jatqan jolda «Mahabbat pen mekerilik» degen kafe bar edi. Rysqulov kenet kelinshegine:

— Ázıza, júr mynaǵan kireıik, — dep kútpegen jerden usynys aıtty.

Ázıza tań qaldy. Buryn restoranǵa shaqyryp kórmegen. Múmkin ýaqyty da bolmaǵan shyǵar. Tek, úlken merekelerdiń, nebir mártebeli, sheteldik meımandardy qabyldaý qurmetine arnalǵan Kremldegi banketterge barǵany bolmasa, Ázıza osy ýaqytqa deıin kúıeýimen birge restoranǵa bas suǵyp kórgen emes.

Endi kúıeýiniń betine kúlimsireı qarap turyp:

— Kirsek, kireıik, — dedi.

Kún áli keshkire qoımaǵan ba, kafede jurt az eken. Qońqaq muryn kavkazdyq jigit pen bir aqsary shash qyz otyr. Qaýqyldasyp úsh-tórt erkek nart oınap otyr.

Daıashy Rysqulovtardy bir ońashalaý túkpirge jaıǵastyrdy.

— Ne buıyrasyz? — dep báıek bola qaldy.

— Biz tamaq ishpeımiz, — dedi Rysqulov, — bir shólmek shampan, soǵan shaqtap shokolad ákelińiz.

Bir-bir bokal altynsary, asyl shampan ekeýin de masańdatyp qoıǵandaı... Ekeýi de jańadan tanysyp, bir-birine yntyǵyp júrgen qyz ben jigitteı... Rysqulov ersileý qylyq kórsetip, Ázızanyń qolyn, odan soń shashyn sıpalady.

— Turar, saǵan ne bolǵan, uıat qoı, — dep qysyldy Ázıza jan-jaǵyna qarap.

— Nege uıat bolsyn, janym? Men seniń aldynda kinálimin, Ázızash. Osy ýaqytqa deıin seniń qadirińdi bilińkiremeı keldim be, qaıdam? Jyldar jyljyp ótip barady, al men seni totyqustaı torǵa qamap qoısam kerek. Jas bolyp, sulý bolyp ne qyzyq kórdiń sen? Jaramaǵan eken.

Osyny aıtyp, Rysqulov bokaldy taǵy kóterip, syńǵyr-syńǵyr hrýstalǵa quıyp, shampannan urttap bolyp, Ázızany qushaqtap, erninen súıdi.

Ázıza alaýlap baryp:

— Turar-aý, búgin birtúrlisiń ǵoı tegi, ne boldy? — dep balasha jymıyp qoıdy.

— Jumys, jumys, jumys dep júregimizdi jún basyp ketipti, júrek emes, kıiz, atasyna nálet. — Rysqulov baıaǵy ákesinshe dúr silkinip ketkendeı edi. — Janymda perızattaı jarym baryn da baıqaı bermeımin. Qalaısha topastanyp ketkenmin. Kúndiz-túni jumysqa berilgende, Stalın meniń basyma altynnan eskertkish qoıa ma, atasyna nálet...

— Oıbaı, aqyryn, — dedi Ázıza shoshynyp. — Úlken kiside neń bar, atyn atama bul jerde... Odan da, Turar, osy kafeniń aty nege «Mahabbat pen mekerilik» — sony aıtshy. Buryn da kelip júrdiń ǵoı, estigen shyǵarsyń.

— Estimek turmaq, kórgenmin. Erteń, erteń tań atsynshy, aparyp kórsetemin. Alys emes. Anaý,  — Rysqulov úı ishinen taý kórinip turǵandaı — aq qolymen meńzedi, — shatqaldyń ishinde bir ǵımarat tur. Bir jaǵy-tereń quz. Túpsiz shyńyraý. Baıaǵyda bir kedeı jigit, múmkin, qarashaı, álde sherkesh pe eken, bir hannyń qyzyna ǵashyq bolady. Jigitti qyz da qulaı súıedi. Biraq han qyzyn kedeıge berýshi me edi? Ekeýiniń amaly qurıdy. Qyz basqa bireýge uzatylmaq. Sonda qyz ben jigit álgi shatqaldaǵy qamalda aqyrǵy ret kezdesip, bir-birine ant beredi. Ekeýi de álgi qamaldan tereń shyńyraýǵa qulap ólmekshi bolady. Esińde me, Ázızash, Abaı aıtýshy edi ǵoı:

Etimdi shal sıpaǵan kúrt jesin dep,

Jartastan qyz qulapty tereń sýǵa, —

dep. Sol aıtqandaı, basqa kúıeýge tıgenshe, men óleıin deıdi qyz. Sensiz tiri júrgenshe, men de óleıin deıdi jigit. Ekeýi qol alysyp, saýsaqtaryn qanjardyń ushymen shertip, qan shyǵaryp, alaqandaryna jaǵyp, aqyrǵy ret qushaqtasyp, súıisip, zańǵar aspanǵa, aspan tiregen taýlarǵa sońǵy ret kóz qadap, sodan quzdyń jıegine keledi. Qol ustasyp keledi. Eń sońǵy sátte qyz:

— Erkeksiń ǵoı sen aldymen sen sekir, artyńnan men... — deıdi qıylyp.

Alańǵasar jigit:

— Al, janym, endi ekeýmiz o dúnıeniń jumaǵynda jolyǵaıyq, — dep sekirip ketedi. Shyńyraý túbine baryp gúrs etigi qulaǵany qulaqqa emis-emis estiledi.

— Al qyz she? — dedi shydamaǵan Ázıza. Rysqulov bokaldy erninen aıyrmaı, shampandy syzdyqtatyp, uzaq otyryp aldy.

— Qyz she? — dedi Ázıza tózimi taýsylyp.

— Qyz tiri qaldy, — dedi Rysqulov baıaý ǵana.

— Sekirmegen be sonda? — dedi Ázıza áldeneden aldanǵandaı abyrjyp.

— Sekirmegeni de.

— Opasyz, — dedi Ázıza kishkentaı judyryǵymen ústeldiń shetin bir uryp.

— Áne, janym, sodan beri álgi tas ǵımarattyń atyn «Mahabbat pen mekerilik» dep ataıdy. «Mekerilik» degen sózdi sen bilesiń ǵoı. Bilmeısiń be? Kovarstvo. Qýlyq, sumdyq, zymıandyq. Jańa óziń aıtqandaı, opasyzdyq. Qazaqta maqal da bar. «Bir qatynnyń mekeriligi qyryq esekke júk bolar» degen.

— Sonda, myna biz otyrǵan kafe de mekeri me? Qurysyn, keteıik, Turar, — dep Ázıza áı-sháıǵa qaramaı, ornynan tura bastady.

— Qoıa tur, aqshasyn tóleıik, — dep daıashyny shaqyrdy. Daıashyǵa: — Taǵy bir shampan berińiz. Biraq aýzyn ashpaı ákelińiz.

— Ony qaıtesiń, Turar? Almaı-aq qoıshy, — dep qıyldy Ázıza.

— Joq, Ázúshka, ony sen bosanǵanda, kishkentaıdyń qurmetine ashamyz, — dep Rysqulov kónbeı qoıdy.

— Kishkentaı aman-esen dúnıege kelse, shampan degen Máskeýde de tolyp turǵan joq pa? Júk qylyp júremiz be sony?!

— Búgin bir jaqsy kún. Yrymshyl bolmasam da yrym bolsyn, — dep Rysqulov des bermedi.

Olar kafeden shyǵyp, jupar ıisti, kókshil shyrsha aleıasymen qaıtyp kele jatqanda, bultarystan Goloshekın shyǵa keldi. Burylyp ketýge laj bolmaı qaldy. Áp-ádemi kesh edi. Kún taý qıasynan asyp ketip, batystan qyltıyp jańa týǵan aı kórinip edi. Rysqulov baıaǵyda Ahat atasy úıretkendeı:

Aı kórdim, aman kórdim,

Baıaǵydaı zaman kórdim.

Eski aıda esirkep,

Jana aıda jarylqa, —

dep ishten kúbirlep aıtýǵa úlgirmeı de qaldy. Qarsy aldynda árýaqtaı erbıip, Goloshekın turyp aldy.

— A, jas jubaılar, qaıyrly kesh, qaıyrly kesh, jaqsy jandar. Qalaı demalyp jatyrsyzdar? Keshki serýenge shyqqan ekensizder, — dep shińkildekteý daýsy mazany maı ishkendeı qyldy.

— Rahmet, Fılıpp Isaevıch, ózińiz qalaısyz, — dep Rysqulov amalsyz sypaıylandy. — Uıqyńyz qalaı?

— Oı, quryp ketsin, suramańyz. Uıqy qashty, — dep Goloshekın qolyn erbeńdetti. — Koshmar. Odnı koshmary.

— Eshteńe etpes, taza aýada kóbirek júrseńiz, júıke jónine keledi, — dep jubatty Rysqulov.

— Júndeı tútilgen júıke ǵoı. Qarǵys atqyr patsha ne kórsetpedi? Patshany qulatyp, jańa zaman ornatamyz dep biz ne kórmedik? Shet elge bezip kettik, túrmege tústik, aıdaýda júrdik. Sizder, jastar, ony qaıdan bilesizder? Biz ornatqan jańa ókimetke jan qınalmaı, otyra-otyra qaldyńyzdar. Júıke. — Goloshekın jan-jaǵyna qarap alyp,-Ilıch te júıkeden ketti ǵoı, — dep sybyrlady. — Aıtpaqshy, Lenındi atqan Fannı Kaplam ekenine siz senesiz be, Turar Rysqulovıch?

Ázıza tyqyrshı bastady. Qoıylǵan suraqqa jaýap bermeı ketip qalý, taǵy yńǵaısyz.

— Resmı habar solaı. Senbegeńde qaıtemiz, — dep kúldi Rysqulov.

— Mine, mine. Resmı habar. Al siz sol Fannı Kaplan atý jazasyna kesilip, artynsha ol úkim uzaq merzim tutqynmen almastyryldy degenge senesiz be?

Rysqulov myna tosyn suraqtardan tosylyp:

— Senbegende qaıda baramyz? — dep qutyldy.

— Mine, mine. Senbegende... — Goloshekın jan-jaǵyna tintkileı kóz tastap, aýzyn qolymen kólegeılep:

— Fannı Kaplandy sol 18-shi jyldyń ózinde-aq, Kremldiń ishinde atyp tastaǵan.

— Qoıyńyzshy, Kremldiń ishinde de adam atýshy ma edi?

— Mine, mine. Áńgime qaıda jatyr? Imenno Kremldiń ishinde. Kremldiń túkpirinde. Kremldiń komendanty ózi atqan.

— Estimegen edim, keshirińiz...

Rysqulov áıeliniń kóńiline qarap, «saý turyńyz, kóriskenshe» demekshi edi, Goloshekın shońaınanyń tikenegindeı jabysty da qaldy:

— Al Lenındi atqan múlde Kaplan emes. Lenınniń shopyry Gıldiń aıtýynsha, Kaplan mashınanyń artynda turǵan. Iaǵnı, Lenınge qarama-qarsy. Kaplan atsa, oq keýdeden tıý kerek qoı. Al eki oqtyń ekeýi de Ilıchtiń arqasynan atylǵan. Buǵan ne deısiz?

— E, ol endi tergeýshilerdiń, ekspertızanyń, sottyń isi. Biz qaıdan bileıik? — dedi Rysqulov ketpekke yńǵaı bildirip.

— Vot molodes, ımenno tergeýshilerdiń isi... sottyń isi. Tergeýshilerge áli jumys kóp, óte kóp, Turar Rysqulovıch. — Osy kezde, Goloshekınniń kózderi shynydaı qatty da qaldy. Muny kartań kisiniń minezine balady da, Rysqulov:

— Jaqsy, Fılıpp Isaevıch, saý bolyńyz, — dedi.

— Saý bolyńyz, Turar Rysqulovıch. — Odnako, zaıybyńyz tym jas. M-m... Saý turyńyz. Endi kezdesip, áńgimeleskenshe... qashan?

— Olaı demeńiz, Fılıpp Isaevıch, kúnde kezdesermiz. Bir kósheniń arǵy beti, bergi beti, — degen boldy Rysqulov.

— Kim bilgen, kim bilgen? Jastar qarttardyń myljyń áńgimesinen qashqaqtap júredi. Onyń ústine adamdar, bar bolǵany adamdar ǵana. Paıǵambar emes. Mine, kesh tústi, ymyrt úıirildi. Al tań atqansha ne bolaryn paıǵambarlar da bilmeı qalýy múmkin? Mysaly, men... uıqy joq. Iá, keshirińiz jolyńyzdan qaldyrdym. Jolyńyz bolsyn, Turar Rysqulovıch.

Rysqulovtar qutyldyq pa, qutylmadyq pa dep, aleıa boılap uzaı bergende, arttan taǵy da daýys shyqty.

— A, aıtpaqshy, Turar Rysqulovıch...

Amal joq, burylýǵa týra keldi. Qaramaı ketip qalǵan ádepsizdik bolar edi.

— Turar Rysqulovıch, siz bilesiz be, sol Fannı Kaplannyń týǵan sińlisi sizdiń Otanyńyzda-Áýlıeatada...

— Bilmeımin! — dep Rysqulovtyń daýsy qatqyl shyqty. Munysy durys pa, burys pa — oılanyp jatqan joq. Bul sóz ózinen-ózi oqystan shyǵyp ketti.

— A-a, — dep ańyrdy Goloshekın. Teke saqalyn ushynan ustap, ańtarylyp turyp, taǵy da:

— Turar Rysqulovıch, osy Rykov ustaldy degen ras pa? — dep qaldy.

— Ony kim aıtty? — dedi Rysqulov shoshyńqyrap.

— Kim aıtýshy edi, jurt aıtady?! Qymbattym, bul kýrort degeniń emdelip, demalatyn jer ǵana emes, bul naǵyz «uzynqulaq» ordasy.

Qazaqstandy segiz jyl bılep, úırenip qaıtqan eki-úsh sóziniń bireýi «uzynqulaq» edi, sony qystyrdy.

Ázıza Rysqulovtyń jeńinen tartqylady.

— Keshirińiz, — dedi Rysqulov buryla berip.

— Oqasy joq, Turar Rysqulovıch...

Goloshekın Rysqulovqa sońǵy ret taǵy da kóz qıyǵyn saldy. Kemseńdegendeı kórinip ketti.

Sońǵy ret kóz tastaǵanda, kózinde bir aıanysh baıqalǵandaı boldy ma? Álde qartań adamdar ózin-ózi aıap, jastarǵa jaýtańdap qaraǵysh bola ma eken? Baıaǵyda sonaý Túlkibasta, Qaraqoıynda bir toıqana bolyp, jurt boza iship, óleń aıtyp kóńildi otyrǵanda, Orazbek kirip kelip,mańqyldap án salamyn dep qoımapty. Sonda bireý aıtqan eken: áp-ádemi án edi, pushyq shirkin qor qylda — aý dep. Sol aıtqandaı, áp-ádemi bastalǵan jaqsy kún edi, oıda joqta Goloshekın jolyqty da, kirpıaz kóńil shirkin, irigen qymyrandaı buzyldy da qaldy.

— Qudaı qaıdan kezdestirdi, — dep qabaǵyn shytty Ázıza úıge kire bere. — Bul qaqbas qaıda isteıdi ózi? Pensıadama?

— Gosarbıtraj.

— O ne taǵy? Sot pa?

— Sottyń aǵaıyny. Qalaı desem eken, aıtalyq, eki mekeme aıtysyp qaldy. Birine-biriniń bereshegi bolady ne shart buzylady. Áne sonyń tóreligin osy kisi aıtady. Ol, sen oılaǵandaı, onsha kári kisi emes,Stalınmen túıdeı jasty. 1879 jylǵy. Óziniń túri sondaı, kári sıaqty.

Jaman qoı iseginde qartaıady deýshi edi.

— Oı, sen ony qaıdan bilesiń, — dep Rysqulov kúlip jiberdi.

— E, bilmegende she, jaman-jaqsy vetvrach degen atym bar emes ne? Almatyda zoovette oqyp júrgende, tájirıbeni malshy aýylda ótetinbiz. Sonda estigen shyǵarmyn. Papam menimen tek qazaqsha sóılesetin. Men oǵan:

— Qazanda bes jyl oqyp, qazaqshany qalaı umytyp qalmaǵansyz? — desem, ol: — Qazanda da qazaqsha sóıleıtinder tolyp jatyr Tatar tili-týysqan til emes pe,-deýshi edi. Sodan soń, onyń ózi de zoovet bitirgen, mal ataýlarynyń bárin qazaqsha túsindirip otyratyn.

— Seni zoovetke túsirip júrgen ákeı eken ǵoı.

— Iá, túsirdi. Biraq áli aıaqtaǵan joqpyn. Men qatarly túskender-aspırantýrada júr.

— Bul endi Rysqulovqa aıtylǵan naz edi. Almaty zoovetine týǵan bólesi Náılá Bazanova ekeýi birge túsken. Sol Náılá qazir Máskeýde aspırantýrada, osy Rysqulovtyń qolynda jatyp oqıdy. Al Ázıza úıli-barandy bolyp qaldy.

— Renjime, Ázıza. Oqýdy da támámdarsyń. Aman bolaıyqshy, — dedi Rysqulov baıqaýsyzda kúrsinip.

— Úıdegiler ne bop jatyr eken? Telefonǵa tapsyrys berseń qaıtedi, Turar, — dedi Ázıza da áldenege úni júdeńkirep.

— Jaraıdy, — dep Rysqulov telefon turǵan kabınetke kirdi. Lúks bolǵan son munda jeke telefon da bar edi. Obaly ne kerek, ókimet basshylarǵa jaǵdaıdy jasaǵan-aq. Al qalalyq telefonǵa barsań, kezekte syńsyp turǵan halyq Aınala aıqaı-shý. Al Rysqulov óıtip kezek kútpeı-aq, «pravıtelstvennoe» degen kanalmen-aq kez kelgen qalamen sóılese beredi.

Rysqulov qalaaralyq kezekshige tapsyrys berip, tutqany qulaǵyna tosyp, jaýap kútti. Sálden soń stansıadaǵy áıel daýsy:

— Keshirińiz, Máskeýdegi nómir jaýap bermeıdi, — dedi.

— Qalaısha... múmkin emes, taǵy da tekserip kórińiz, — dedi Rysqulov ań-tań qalyp.

— Ne deıdi? Jaýap bermegeni qalaı? — dep Ázıza da úrpıip qaldy.

— Jaýap bermeıdi, — dep qaıtalady stansıa.

— Onda basqa telefondy qosyńyz, — dep Rysqulov saıajaıynyń nómirin aıtty.

— Bári birdeı saıajaıǵa kóship ketýi múmkin emes qoı, — dep Ázıza degbirsizdendi.

— Bul nómir de jaýap bermeıdi, — dedi stansıa siresken daýyspen.

— Sálden keıin eki nómirdi de qaıtalap tekserip kórińiz, — dep Rysqulov trýbkany qondyrǵyǵa qoıa saldy. Erli-zaıypty ekeýi bir-birine únsiz qarap biraz turdy.

— Qorqamyn, shamdy jaqshy, — dedi Ázıza.

Úıdiń ishi áli alakóbeńdeý bolsa da sham jaǵyldy. Qansha aıtqanmen jaryqta bir qudiret bar. Ázıza úreıden arylǵandaı boldy. Rysqulov onyń basyn tósine qoıyp, jup-jumsaq qolań shashyn saýsaǵymen taraqtady.

Rysqulovtyń úıin kórshileri «kolhoz» dep ketken ǵoı. Árıfadan bastap, onyń balalary, Túımetaı men onyń bir qora balasy, Eskendir, Sáýle, apaly-inili Bazanovtar-bir qora jan. Bári birdeı Iaýza boıyndaǵy saıajaıǵa údere kóship ketýi múmkin be? Úıde birli -jarymy qalsa kerek edi. Álde tars uıqyǵa ketken be? Múmkin emes. Munda kesh jańa tústi. Máskeýde áli jaryq qoı. Meıli, úı jaýap bermeı-aq qoısyn, saıajaıdaǵy telefonǵa ne bolǵan?

Oıda joqta basqa edáýir ýaıym tústi.

— Men úıde-aq qalatyn jónim bar edi, — dep aldymen Ázıza mazasyzdandy. — Sáýlege birdeńe bolyp qaldy ma? Basqasy basqa, apam úıden bir adym attap shyqpaýshy edi ǵoı.

— Jaraıdy endi, dalaǵa shyǵyp ketken shyǵar. Ne telefonnyń tutqasyn balalar durys qoımaǵan shyǵar. — Rysqulov áıelin tynyshtandyrmaq bolady. Biraq óziniń kóńili beı-jaı.

Shydamaı stansıaǵa taǵy da suraý saldy. Eki telefonnyń ekeýi de almaıdy dep qaıtalady stansıa. Esine kórshi Rýdzýtaktyń úıi túsip ketti. Stansıaǵa taǵy da habarlasyp, Rýdzýtaktyń telefon nómirin berdi. Bizdiń úıdiń adamdary qaıda? — dep kórshilerden suramaq.

— Nomer ne otvechaet, — dep stansıa tóbeden qoıyp qalǵandaı qylyp, sart etkizdi.

— Bizdiki-bizdiki. Al Rýdzýtaktyń telefonyna qandaı qyrsyq tıedi?

Rysqulov kresloǵa otyra ketti de, mańdaıyn qolymen tirep, melshıdi de qaldy. Kóz aldyna aldymen Eskendir keldi.Otqa, sýǵa, mashınanyń astyna túsip ketedi deıtin bala emes, soqtaldaı jigit boldy. On jetige toldy. Táńiri soıqanynan saqtasyn, óte zerek, alǵyr bolyp ósip keledi. Oqýy da jaqsy. Chkalov sıaqty ushqysh bolamyn. Áıpese zańger bolamyn deıdi. Baıaǵyda Rysqulovtyń ózi de zańger bola jazdaǵan. Merke tergeýshisiniń keńsesinde istep, zań degen buralańy, qıyr-shıyry, ádileti, qıanaty aralas aýyldyń dámin biraz tatqan. Sonda, tipti bala eken ǵoı. On eki — on úsh jasy ǵoı.

— Sáýle baıǵus, prımýske bara berýshi edi, otqa túsip ketip, kúıip qaldy ma? dep qınaldy Ázıza. Rysqulov basyn kóterip aldy.

— A — a, Sáýleshka... Apam bar ǵoı, kóz jazyp qalmas. Qaıdaǵy jaıdaǵany ýaıymdaı berme.

— Osylaısha qarańǵy túnmen birge qaptaǵan qalyń ýaıym qosa keldi.Úsh birdeı telefonnyń jaýap bermeı qoıǵany — joıqyn jumbaq. Al ýaıymdamaı kór.

Ne de bolsa, tań atsyn. Qudaı saqtasyn. Tań atqan soń bári qalpyna keledi, — jubatty Rysqulov áıelin.

— Erterek jatyp, atqan soń birjolata ketip qalaıyqshy. Unamaıdy maǵan bul kýrort, — dep Ázıza tyńnan taǵy da bir qylyq shyǵardy.

Kavkazǵa alyp kelip, el kórsetip, jer kórsetip, kóńilin kóterip, jaqsylyq jasamaqshy edi Rysqulov. Ári dese, ekiqabat áıelge Kıslovodskiniń aýasy óte paıdaly dep edi dáriger. Endigi jaǵdaı mynaý boldy. Kelmeı jatyp keteıik deıdi. Bári de telefonnyń kesirinen. Tań atar, telefonda ún qatar, bir sáttik kóńil kirbińine bola shamadandy býyp-túıe bastaý jaramas dep oılady Rysqulov. Shyqqan kúnmen birge kóńil de jadyrar. Úlken adamdar da náreste sıaqty. Jylaı salady, artynsha kúle salady. Qansha qartaıdy degen adamdardyń ózinde de balalyq minezden bir juqana qalady. Balalyq álem-úlkenderdiń shyqqan tegi ǵoı. Eshkim de tegine tartpaı turmaıdy. Shyqqan tegiń kim? — dep suraǵanda, shyqqan tegim-balalyq shaq degen eken bir jazýshy. «Ýtro vechera mýdrenee» degen de bar. «Tańǵy násip Táńirden» deıdi qazaq. Tań atsyn. Tezirek atsyn.

Taý shatqalyndaǵy túnniń túnerip, túksıe keletini bolady. Ári dese, bıiktegi muzarttyń yzǵary jaz da bolsa, belgi berip, tún áleti salqyn tartady.

Sodan ba eken, Ázıza bezgek tıgendeı qalshyldaı berdi. Tún salqyny eser etti deıin deseń, budan buryn uıyqtap jatyp, ystyqtap, kórpeni ysyryp tastaı beretin.

Rysqulov jaýraǵan kelinshegin baýyryna qysty. Osydan qushaǵyn jazsa, birjolata aıyrylyp qalatyndaı, Ázıza da kúıeýin moınynan qushaqtap, álsin-álsin dir-dir etip, qatty da qaldy. Birin-biri ómir boıy qıa almaıtyn jar qushaǵy ǵana osylaı qapsyrylatyn shyǵar. Jar qushaǵynyń jalynyna sharpylmaǵan jan, men de adammyn, men de ómir súrdim degeni dalbasa. Ol áıteýir kún kórý. Dúnıege nege keldim, nege kettim? — dep oılap jatpaıtyn jetesizderdiń jetim tirshiligi.

— Qoı, endi dirildeı berme, — dep Rysqulov kelinsheginiń ıyǵyn kórpemen qymtady, — Tynyshtal. Uıyqtap qal.

— Sáýle, — dep sybyrlady Ázıza.

— Álden saǵynyp qalǵansyń ǵoı. Tań atsyn, bir habar alyp, qaıtsaq tipti qaıtyp ta ketermiz. Báribir mundaı demalysta bereke bolmaıdy.

— «Mahabbat pen mekerilik» munarasyna barmaımyz ba? — dedi aldanǵan baladaı bolyp Ázıza.

— Oı, janym meniń. Óziń ǵoı Máskeýge qaıtamyz dep álden mazany alǵan. Munaraǵa erteń-aq alyp baramyn. Arnaıy ekskýrsıa bar shyǵar, joq bolsa, bas dárigerdiń mashınasyn suraımyz. Baramyz da qaıtamyz. Sol da sóz bop pa?

Rysqulov Ázızany balasha aımalap, besiktegi sábıdi terbetip jatqandaı edi.

— Uıyqta, Ázıza, uıyqtap qal. Sonda bárin de umytasyń. Ádemi tús kóresiń. Men jaqsy tús kórip jatqanda oıanyp ketsem, ókinip qalamyn. Kópke deıin sol túsimdi eske túsirip, qıa almaı jatamyn.

Terezeniń aldy jarq-jarq etti. Sirá, alystaǵy naızaǵaı elesi shyǵar. Aýlaqtan Qum ózeniniń bir saryndy saryny estiledi. Bir kúshik sháý-sháý etti. Sirá, Goloshekınniń qandeni bolar. Dúnıe tún qushaǵynda. Dúnıeni jaratqan Qudiret áldılep tur. Jaratqan Qudiret úshin dúnıe degen bar bolǵany sábı ǵana ǵoı. Ol úshin Kavkazynyń ózi bir qıyrshyq qum sıaqty. Kavkazyń ne, búkil Jer sharynyń ózi Qudiret úshin bir túıir tarydaı ǵana ǵoı. Al adamdar kóppiz deıdi. Adamnan aqyldy eshkim joq deıdi, adamnan kúshti eshkim joq deıdi. Sóıtip, bir-birimen kúsh synasady. Birimen-biri jaýyǵady. Bári ústemdik, óktemdik úshin. Óıtkeni ústem bolsa-bılik bolady. Bılik bolsa-kúshti bolady. Sol úshin de birin-biri tobyqtan qaǵyp, tońqalań asyryp jatady. Sóıtip júrgen pendeler nebary pende ekenin, bári jıylyp biraq tarynyń qaýyzyna tyǵylyp ómir súrip,týyp, ólip, qaıta týyp, kaıta elin jatqanyn moıyndaǵysy kelmeıdi.

Rysqulov uıyqtaı almady. Ázıza uıyqtap ketti. Jas bala sıaqty: pysyldaıdy. Demi jumsaq, jyp-jyly. Búl dem alyp jatqan jalǵyz Ázıza emes, onyń qursaǵyndaǵy bolashaq adamnyń sýreti dem alyp jatyr. Qazaqtar ólgen adamǵa janaza shyǵarǵanda jasyna bir jas qosady. «Mysaly, men, — dedi Rysqulov oılanyp jatyp, — bıyl qysqa aman jetsem, qyryq eki jasqa kelemin. Al áldeqalaı ajalym jetse, aýylda bolsam, janazamdy qyryq úshte dep shyǵarar edi. Óıtkeni ananyń qursaǵynda jatqan merzimdi bir jylǵa balaıdy».

Sondyqtan, dedi Rysqulov, qazir meniń janymda bireý emes, eki adam jatyr. Ekeýi de jandaı jaqyn.

— Qandendi... qaqbas, — dedi Ázıza uıyqtap jatyp.

Sirá, tús kórip jatyr. Túsi, sirá, ádemi de emes. «Qandendi qaqbasty» kórse-kóńilsiz. Erteń «Mahabbat pen mekerilik» munarasyna aparý kerek, — dedi Rysqulov. — Biraz kún ótken soń, Teberti men Dombaıǵa alyp barý kerek. Kórsin. Onda qarashaı deıtin jaqsy halyq turady. Bizdiń týystar. Quzdan qulaǵan Quman ózeniniń sarqyramasyn kórsin. Tipti anaý jazyqta jatqan noǵaı aýylyna da baryp kaıtýǵa bolady. Qazaq-noǵaı, Noǵaıly bir ǵoı. Jyrlary da bir, tili de bir...

Goloshekınniń qandeni shyǵar, taǵy da kúshik sháýildedi. «Goloshekın uıqysy kelmegen son, dalada qydyryp júrgen bolar» dedi Rysqulov. Úńilip saǵatqa qarap edi, túngi ekiden asyp barady eken. «Sorlyǵa obal-aq bolǵan, — dedi Rysqulov Goloshekındi oılap. — Uıqybazar aýrýyna shaldyqsa, azapqa túskeni ǵoı. Áı, ózi de kórmegendi kórsetti ǵoı elge. Zaýaly o dúnıede, tozaqta qaıtady deýshi edi. O dúnıeni kútpeı-aq, tirisinde tartyp júrmesin zaýalyn. Eshqandaı em-dom qonbasa, tipti Kıslovodskiniń zámzám aýasy men sýy da shıpa bolmasa, sol zaýal soqqany da...

Rysqulov ta kózi ilinip, uıyqtap bara jatty... Óńmen tústiń arasy... Kileń aq kımeshekti kempirler: arasynda Dáý Omardyń Ultýǵany bar, óziniń ógeı sheshesi İzbaısha bar, Qyrǵyzbaıdyń kempiri bar, bir qora kempir. Rysqulov ózi joǵary qabattan túsip kele jatyr, olar joǵary kóterilip bara jatyr.-Saǵan daýys bergeli bara jatyrmyz, — deıdi Qyrǵyzbaıdyń kempiri sampyldap. Dál qaı aýyl ekeni belgisiz: álde Talǵar, álde Merke, álde Túlkibas. Biraq aýyl deıin dese, kop qabatty eńseli úı.

Tars dep myltyq atylǵandaı boldy. Kúshik sháýildegendeı boldy. Goloshekın tún ishinde kýrortta júrip kimge myltyq atady? Taǵy da tars-tars ete qaldy. Rysqulov tula boıy qalshyldap, júregi muzdap baryp... oıandy.

Esikti áldekim qaǵyp tur eken. Ústel shamyn jaǵyp, saǵatqa qarady: týra úsh. Uıqysy kelmeı, sandalyp kelgen Goloshekın be dedi áýeli álgi tústiń áserinen aıyǵa almaı.

Shalbaryn, kóılegin kıip baryp:

— Kim? — dedi.

— Ash! NKVD!

TUTQYN

Tym bolmasa tań da atpady. Jaryq sáýleni taǵy bir kórmedi. Mursha bermedi. Bulardyń tún ishinde keletini nesi eken?

Eńgezerdeı ekeý kirip keldi. Arttarynda taǵy bireý bar. Ol úıge enýge bata almaı, abyrjyp turǵan sıaqty. Sóıtse, ol bas dáriger Vadım Petrovıch eken. Shyrt uıqyda jatqan jerinen mynalar oıatyp alyp, osynda eriksiz ertip kelgen. «Ponátoı» degen kerek eken. Zańnyń ol qaı qaıyrymdylyǵy ekenin kim bilsin, sirá, kýá sıaqty birdeńe bolar?

Rysqulovty qalaı tutqyndaıdy, zattaryn qaǵazǵa qalaı tizedi-sonyń kýágeri bolar, sirá?

Sońynan qaqshıyp taǵy bireý kirdi. Shamasy, ol syrtta, tereze aldynda qalsa kerek. Eger Rysqulov terezeden shyǵyp qashar bolsa, sol arada adym ashtyrmaı ustap alýǵa daıyn turǵan saqshy boldy. Daıyndyǵynyń kúshtiligi sonsha, tapanshasyn qolyna ustap alypty. Aldyńǵy ekeýi qarýlaryn kobýrynan sýyrmaǵan

— Azamat Rysqulov, siz tutqyndaldyńyz, — dedi alǵash ún qatqan bezeý bet, jıren sary.

— Ne úshin? — dedi Rysqulov sabyr saqtamaq bolyp. Suraǵynyń orynsyz ekenin biledi. Nege orynsyz? Ne úshin tutqyndalatynyn bilý aıyp pa? Suraq orynsyz emes. Biraq ol suraqty myna ázireıilderge qoıý orynsyz. Bular báribir aıtpaıdy. Erterekte, 1919 jyly Tashkentte eser Ýspenskııdiń jendetteri de Rysqulovty tutqyndaǵanda, Rysqulov:

— Ne úshin? — degen. Jendetter:

— Bara kóresiń, — degen. Mynalar da qazir:

— Bara kóresiń, — dedi.

Arada on segiz jyl ótipti. Suraqta sol, jaýap ta sol.

Biraq o joly Ýspenskııdiń oǵynan komısar Kobozev qutqaryp qalǵan. Endi kim qutqarmaq? Endi kimiń bar, Rysqulov?

Tutqyndaýshy gımnasterkasynyń tós qaltasynan alyp, orderdi kórsetti.

— Kimniń qoly? — dedi Rysqulov.

— Vyshınskııdiń óz qoly, tutqyndaý orderi № 161, 21-mamyr 1937 jyl, — dedi anaý masattanǵandaı, bas prokýrordyń qoly qoıylǵan orderdi tós qaltasyna salyp júrgenin dáreje tutyp.

Tek sonda ǵana Ázızanyń:

— Turar! — degen ashshy daýsy shyǵyp ketti. Tutqyndaýshylar selk-selk ete qaldy. Olar Rysqulov jalǵyz emes, janynda áıeli bar ekenin ábden bile tura, munda ekinshi adamnyń turǵanyn endi ǵana kórgendeı tosyn úrpıisip, eriksiz kobýrlaryn sıpalady.

Ázıza myna kelgenderdiń jamandyq habar ekenin bilse de, áli de áldeqalaı ábestik shyǵar degen úmitpen til qatpastan shydap turǵan. Tek Vyshınskııdiń atyn estigende baryp, sol úmit oty jalp etip, óship qalǵandaı boldy da, jan daýsy shyǵyp, taǵy da:

— Turar! Shyn ba? — dep shyńǵyryp jiberdi.

Osyǵan deıin Rysqulovqa týra qaraı almaı, álgilerdiń artyna tyǵylyp turǵan «ponátoı» dáriger ekeni endi esine túskendeı, Ázızaǵa tura umtylyp:

— Qoıyńyz. Sizge qatty tolǵanýǵa bolmaıdy, — dep báıek boldy. — Qymbattym, balany aıańyz, — sizdiń jaǵdaıda sabyr saqtaǵan jón.

— Oı, Vadım Petrovıch! Bul ne sumdyq? Rysqulovty tutqyndaý degen ne sumdyq?

Endi áıelin tynyshtandyrýǵa Rysqulovtyń ózi kiristi.

— Ázıza, aqylyń bar edi ǵoı. Aıqaılama, bulardy aıqaımen ala almaısyń. Vadım Petrovıch durys aıtady: ishindegi náresteni aıa. Zaqym keledi. Sabyr et, dálelde Rysqulovtyń jary oıbaıshyl, osal áıel emes ekenin. Shyda!

— Shydaıyn desem, shydatpaı tur ǵoı, Turar-aý, ne jazdyq, kimniń ala jibin attadyq? Báse, telefon ún qatpaı, tili kesilip qalǵanynan qorqyp em...

— Ne razgovarıvat! — dep ars etti bezeý bet.

— Áne, endi bizdiń de tilimizdi kespekshi, — dep Ázıza des bermedi. — Osy Keńes ókimetine senen adal adam joq edi ǵoı, Turar-aý, ne boldyq?!

— Molchat!

— Joldas kapıtan! Áıel kisimen bulaı dóreki sóılesý jaramaıdy, — dedi Rysqulov zildene.

— Men sizge joldas emespin! — dep tars ketti bezeý bet. — Azamat dep sóıleńiz. Já, kıinińiz.

Sonan son serikterine ıegin kóterip qaldy. Olar qarǵy baýy bosatylǵan bóribasarlardaı lap qoıyp, ústeldiń tartpalaryn, shkaftyń ishin, týalettiń ishin tinte bastady.

— Beldik taqpańyz!

— «Dál Ýspenskııdiń jendetteriniń aıtqany — dedi ishinen Rysqulov, — Osy Ýspenskıı qaıta tirilip ketip, ókimetti basyp alǵan joq pa eken?»

— Galstýk taqpańyz!

«Quddy ózi. Uqsamasań-týmaǵyr».

— Ustara almańyz!

Rysqulovqa bul buıryq ta tanys. Sonda da jorta:

— Saqal-murtty qaıtemiz? — dedi.

— O, qam jemeńiz. Aqy-pulsyz shashtaraz tabylady, — dep yzǵarlana myrs etti bezeý bet.

Osydan on segiz jyl buryn,Tashkenttiń Sadovaıa kóshesindegi úıinde tutqyndalǵanda da, Ýspenskıı men Kýshekınniń jendetteri de dál osyndaı jaýap bergen. Tarıh qaıtalanbaıdy degeni qaıda? Beker sóz. Bári de qaıtalanady. Kún shyǵady, kún batady,, kún qaıta shyǵady...Jaz keledi,qys túsedi,qaıtadan jaz keledi...

Tintýshilerdiń eń úlken «oljasy»-jazý ústeliniń tartpasynan tabylǵan pıstolet «Braýnıń» boldy. Pıstoletti biriniń qolynan biri alyp, kórip, nómirin tekserip, qaǵazǵa túsirip, qattap erekshe qasterledi. Patrondaryn túgendedi. № 240658. Patrony-7.

Rysqulov sezikti bolsa, osy pıstoletti jastyǵynyń astyna tyǵyp jatyp, mynalardy shetinen jaıratyp salýǵa jarar edi. Múmkin, qutylyp ketýge de... Biraq qaıda? Iranǵa ma, Túrkıaǵa ma... Ketti ǵoı kezinde Mustafa Shoqaı, Zekı Ýálıdı...

Sol pıstoletten basqa aıryqsha kózge túse qoıar zat tabyla qoıǵan joq. «Leıka»deıtin fotoaparat qattaldy. «Ózi iri ókimet, bola tura, fotoaparat buǵan nege qajet?» degendeı kúdikti kórindi Biraq Kıslovodskide memlekettik, ıakı áskerı qupıaǵa jatatyn núkteler joq...

— Munymen áýestigińiz bar ma edi? — dep surady bezeý bet.

— Bala kezden, — dep asyryńqyryp jiberdi. Áıtpese bala kezinde oǵan fotoaparat qaıda? Ras, Merke men Pishpektiń bazaryndaǵy sýretshilerden kórip, qyzyqsa qyzyqqan shyǵar, biraq ol kezde qolyna ustap kórdi me eken?

Jazý ústeliniń bir tartpasynan bir býma qoljazba shyqty. Bezeý bet birinshi betin tesile oqyp kórdi. «Qazaqstan» dep jazylypty.

— Ózińizdiń eńbegińiz be?

— Iá, ózimdiki.

— Nege «Keńestik Qazaqstan» emes?

— Keńes ornaǵanǵa deıin de Qazaqstan bolǵan. Tarıhı eńbek. Tarıh tereń.

— Jaraıdy. Qandaı tarıh ekenin anyqtaıtyn adamdar bar.Jaz protokolǵa, — dedi bezeý bet qattaýshyǵa: — «Qazaqstan». Qoljazba. 650 bet.

Rysqulov bul ortada kıinip te boldy. Bir qınalǵan jeri: oń aıaǵy týflıge sımaı — aq qoıǵany. Syrty jyltyraq ádemi ámirken qara týflı edi. Óz aıaǵyna shap — shaq bolatyn. Ne kóringeni belgisiz-syımaıdy. Álde mynalardyń qyraý qursanǵan yzǵarynan bylǵary da tyrysyp, jıyrylyp qala ma eken-belgisiz. Aıdaýyldardyń bireýi shkaftan sanatorııdiń ótpes, doǵal pyshaǵyn alyp berdi. Rysqulov oǵan bir, pyshaqqa bir qarap, basyn shaıqady. Sóıtti de edendi tepkilep-tepkilep, aıaǵyn áreń syıdyrdy. Qaıysy da, tigisi de myqty-aq eken, áıtpese myna kúshke shydas bermeı qaqyrap-aq ketetin reti bar edi.

— Ózińiz úlken bastyqsyz, ózińizge shaq aıaq kıim tabylmaǵan ba? — dep qaǵytty bezeý bet ústel ústindegi amanat kitapshasyna qol soza berip.

— Shap-shaq edi ǵoı, — dep Rysqulovtyń ornyna Ázıza til qatty. Osy mamyr merekesiniń aldynda ǵana muny Rysqulovqa ózi ákelip syılaǵan.

— Tak. Jaz, — dedi bezeý bet stol shetinde shoqıyp, zattardy qattap otyrǵan kómekshisine. — Rysqulov Turar Rysqulovıch atyna jazylǵan amanat kitapshasy 888 som. Interesno, kileń segiz. Segiz degen san neniń sımvoly ekenin bilesiz be? — dedi kenet aldymen Rysqulovqa qarap, odan soń Ázızaǵa oqtalyp.

— Bilemin, — dedi Rysqulov mynanyń qyljaq qyla bastaǵanyna yza bolyp, — mahabbat nyshany.

— Onda sizde mahabbat úl-keen bolǵany ǵoı.

— Sizge de sondaı úl-keeen mahabbat tileımin.

— Rahmet. Tak. Mynaý naqty aqsha. Seleznev! Sana!

— 315 som, joldas maıor, — dep tak etti Seleznev.

— Degenmen azdaý. Kýrortqa budan góri kóbirek aqshamen kelýge de bolýshy edi, — dedi maıor.-Jaz. 315 som.

— Kıim-keshegine tımeńder. Taǵy ne bar?

— Myna bireý, joldas maıor, — dedi bir aıdaýyl aýyz úı jaqtan shampan alyp shyǵyp.

— A, shampan. Aqsúıekterdiń ishimdigi. Jaz. 1 bótelke shampan.

— Tıme oǵan! — dep Ázıza kenet atyrylyp baryp, aıdaýyldyń qolynan shampandy julyp aldy.

— Bizdi bul myrzalar sarań eken dep qalar, bere sal, — dedi Rysqulov áıeline.

— Joq, bermeımin. Sen mynalardyń tyrnaǵynan qutylyp, úıge kelgende ashamyn.

Rysqulov ýáj aıta almaı qaldy. Bul soıqanda shampan túgil bas ketpekshi. Ázıza bolsa, áli úmitker. Asyl Ázıza, úmitiń úzilmesin. Kúndiz ǵana osy shampandy Rysqulov jaqsy nıetke arnap alyp edi, sen bosanyp, náreste dúnıege kelgende ashamyz dep edi. Buıyrmaǵan eken de. Yrym etkeni qyryn ketti. Turardy qazir mynalar alyp ketedi. Ázıza qalady, áli jaryq dúnıege kelmegen bala qalady. Týmaı jatyp, jaryq sáýle kórmeı jatyp, taǵdyr tálkegine ushyrardaı ne jazyǵy bar edi,ol beısharanyń?

Aıdaýyldar bárin qattap, qaǵazdap, sol qaǵazǵa dir-dir etken bas dáriger baıǵusqa qol qoıǵyzyp:

— Al kettik, — dedi.

Shyn sorlaǵanyn endi ǵana, túp — tuńǵıyǵyna deıin sezgendeı, Ázıza aıqaı saldy.

— Meni de ala ketińder! Meni de qosa qamańdar!

— Nelzá! — dedi bezeý bet Ázızany keýdesinen ıterip. — Ostovaıtes»

Tabaldyryqtan attap turyp, Rysqulov artyna buryldy:

Rysqulovtyń jary ekenińdi umytpa, Ázıza! Gúldeı názik ediń, endi tastaı berik bol! Ana Vadım Petrovıch erteń bılet alýǵa kómekteser, dereý úıge qaıt. Úıde jolyǵaıyq...

— Bar aıtaryń sol-aq pa, Turar-aý?

Ázıza keýdelep alǵa umtyldy. Biraq bul áıel kósheni baj — buj qylady-aý dep seskengen aıdaýyldar bar kúshin sala, aldyn keskestedi. Aıtsańshy men beıbaqqa: ne isteımin? Qaıtip kún kóremin? Bala-shaǵańdy, anaý ańyrap adyra qalǵan «kolhozyńdy» ne qylamyn?

— Shyda. Ýaıymǵa salynba. Úgitilme. Jasyma. Jazmyshtan ozmysh joq. Basqa salǵandy kóresiń. Úmitiń sónbesin. Men kóp keshikpeı qaıtarmyn... Balalardy baýyryńa bas. Eskendir er jetti, endi ólmes. Sofá men Maııany jetimsiretpe. Túımetaıǵa sálem aıt. Balalaryn tentiretpesin. Elge ázir qaıtpasyn. Sol fabrıkadaǵy jumysyn isteı bersin...

— Hvatıt! Selýıý poemý zapel, — dep bezeý bet maıor Rysqulovtyń ıyǵynan ıterip qaldy. Bul birinshi qol jumsaý edi. Áıeliniń kózinshe ıtergenine qorlanǵan Rysqulov:

— Rýkı! — dep zekip, maıordy ıyǵymen qaǵyp jiberdi.

— E, ondaı asaý bolsań, tusaý tabylady, — dep úıden shyqqan soń, maıor eki aıdaýylǵa Rysqulovtyń eki qolyn artyna qaıyryp, sart degizip kisen saldy da tastady.

Ázızany kóshege shyǵarmaı, ishte qaldyrdy.

Rysqulov artyna burylyp qaraı bergende, jon arqasynan áleýetti judyryq tıdi de, etpettep qulaı jazdap, boıyn túzeı bere, kósheniń bergi betindegi kók úıdiń ashyq terezesinen basyn shyǵaryp qarap turǵan Goloshekındi kórgendeı boldy. Kózi buldyrap, anyq tanı almady. Sóıtse, jana jyǵyla jazdaǵanda kózildirigi ushyp ketken eken.

— Toqtaı turyńdar, kózildirigim, — dedi.

— Adaspaısyń, jaıly orynǵa aman jetkizemiz, saspa, — dedi bezeý bet.

***

Vokzalǵa jaqyndaǵanda:

— Toqta, — dedi bezeý bet. Sóıtti de, Rysqulovtyń sol qolyndaǵy kisendi aǵyttyryp, oń qolyndaǵysyn ashtyrmady. Sol qoldyń kisenin aıdaýyldardyń jáı kıingen bireýiniń bilegine salǵyzdy. Sóıtip, Rysqulov pen aıdaýyl qosaqtaldy da qaldy. Bul qaı tamashasy dep oılady Rysqulov.

Sóıtse, vokzal basy jap-jaryq, shamdary samaladaı eken. Yǵy-jyǵy adamdar. Ataqty kýrort bolǵan soń bireýler kelip, bireýler ketip jatady. Tanystar kezdese ketýi múmkin. Al Rysqulov belgili adam. Gazetterde sýreti de shyǵyp turady. Keńselerde portreti de ilingen kez bolǵan. Sondyqtan onyń eki qolyn artyna qaıyryp, kisendep alyp júrýdi bezeý bet yńǵaısyz kórgen. Álde bireýler, kim biledi, arasha túsip, aıqaı-shý shyǵýy da múmkin dep oılady.

Endi Rysqulov eziniń ajyramas «dosymen» qatar júrip kele jatyr. Ekeýiniń qoly kisenmen jalǵasyp turǵany kórinbesin dep kisenniń ústine plash ile saldy.

Moskva poıyzy júrýge áli biraz ýaqyt bar eken. Temirjol mılısıasynyń bólmesine baryp jaıǵasty.

Rysqulovtyń on aıaǵy qaqsap aýyryp qoıa berdi. Aıaǵynyń ústi kúp bolyp, kúmpıip isip bara jatqandaı kórindi.

— Aıdaýyl azamat, aıaǵym shydatpaı barady, — dedi. Eńkeıip jalǵyz qolymen týflıdi áreń sýyryp aldy.

— Endi qaıtadan qaıtip kıesiń? Syımaı qalady ǵoı, — dedi serigi ne jany ashyǵany, ne renjigeni belgisiz?

Renjıtin de jóni bar. Myna Rysqulovqa eriksiz qosaqtaldy da qaldy. Aıdaýyl degeni bolmasa, bul da tutqyn. Bezeý betpen ana ekinshi aıdaýyl restoranǵa ma, býfetke me, ketti bir jaqqa.

Al bul bolsa qoly Rysqulovpen qosa kisendeýli, mılısıanyń taqtaı sákisinde otyrdy da qaldy.

Álgiler shynynda da tamaqtanyp alypty. Qoldarynda bótelke — bótelke syra, qaǵazǵa oraǵan pırojkıleri bar.

— Káne, Dıma, orazańdy ash, — dep bezeý bet Rysqulovtyń serigine syra ashyp, aldyna pırojkı qoıdy. Dıma jalǵyz qolmen kapýsta qamyrdy arpadaı asap, syradan qylǵytyp — qylǵytyp aldy.

Al jınalaıyq, — dedi bólmeden shyǵyp ketip, qaıta oralǵan bezeý bet poıyz júrýge on-aq mınýt qaldy.

Aýyrǵan aıaǵy tynshyp, jany kirgendeı edi, endi týflıge qaıta suǵarda, káne, syısashy.

Beze bet ashýlandy. Dımaǵa urysty.

— Aıaq kıimin sheshýge nege ruhsat berdiń? Múmkin,sen mundaı qaıyrymdylyqpen onyń kisenin de sheship jiberersiń!

«Aıaǵyńdaǵy etigiń tar bolsa, dúnıeniń keńdiginen ne paıda? Degen ǵoı burynǵylar. Dana ǵoı, shirkin. Aıaq kıim qyssa, qan tamyrlary janshylyp, qan júrmeı tyrsyldap, aıaqtan jan kete bastaıdy eken de, shybynyń shyrqyrap qoıa beredi eken. Buryn qyspaǵan týflı, endi nege syımaı qalǵanyna Rysqulovtyń aqyly jetpeı — aq qoıdy. Qudaıdyń bul qaı qysastyǵy? Syımaıdy, tepkiledi syımaıdy.

Bezeý bet «bol, boldyń» astyna alyp ákireńdeıdi.

Rysqulov kisendes serigine:

— Pyshaǵyń bar ma? — dedi.

— Ruqsat pa, joldas maıor? — dep Dıma bastyǵyna qarady.

— Toqta, ózim-aq, — dep bezeý bet Dımanyń beldigindegi qynnan qanjar sýyryp alyp, Rysqulovtyń qyrsyq týflıin ústinen tilip kep jiberdi. Sonda baryp sorly aıaq týflıge áreń syıdy. Nesine jetisip semire qalǵanyn kim bilsin, sátsiz saparda oń aıaǵy isindi de ketti

***

Ázireıil túnniń qursaý qushaǵynda qalǵan Ázıza ańyrap ary jylady, beri jylady. Japadan — jalǵyz jylaǵanda pende kimge nalyǵady? Kim tyńdap jatyr? Kimniń jany ashıdy? Elde baıy ólgen qatyn shashyn jaıyp ańyrasa, oǵan basý aıtyp «Ólgenniń sońynan ólmek joq, tiri adam tirshiligin isteıdi. Qoı, shyraǵym, bekem bol!» — dep jubatady. O da bolsa medeý.

Al Turar ázir ólgen jok, tirideı alyp ketti. Keýdesin jan balasyna bastyrmaǵan, halqyna qadirli, aıaýly azamatty áldekimder qorlap, zorlap aıdady da jóneldi. Keshe ol «Mahabbat pen mekerilik» degendi qaıdan shyǵardy? Ázázil aýzyna saldy ma, ne boldy? Endi sol mahabbat jolynda qurban bolǵan jigit Turar sıaqty kórindi de, opasyzdyqpen tiri qalyp qalǵan Ázıza ózi sıaqtanyp, osy oı kókeıinen ketpeı, janyn jegideı jeı berdi.

Turar tutqyn bolyp, ózi bostandyqta qalyp qoıǵany mekerilik, opasyzdyq syndy birdeńe emes pe dep, ózinen-ózi jıirkendi. Nede bolsa, birge ketý kerek edi? Jendetter bir-eki ret jekip, kókiregimnen ıterdi eken dep, jigerim jasyp qala bergenim qalaı boldy? Ras, Turar tiri ketti, kebin kıip ketken joq, kebenek kıip ketti. Biraq minezi shart, tikteý edi, álgi jendetterdiń qorlaýyna tózbeı, qarsy kelse, ana bezeý bet atyp tastaı salýdan taıynbaıtyn noıys kórinedi. Atyp tastap, ony Turardyń ózine jaba salý qıyn emes. Qashyp ketpekshi boldy, sodan soń amalsyz attyq dese, úlken jendetter úndemeı, quptaı salýy da múmkin ǵoı.

Osy oı basyna kelýi muń eken, Ázıza egilip otyra bergenin qoıyp, dúr silkinip, ornynan atyp turyp, dalaǵa júgirip shyǵyp, vokzal jaqqa tura umtyldy. Tas kóshede ketip bara jatyp:

— Turar! — dep aıqaı saldy.

Qos ókpesin qolyna alyp, alba-dulba bolyp, alqyn-julqyn jetip kelse, Máskeýdiń poıyzy ketip qalypty. Málimet búrosy solaı dedi.

— Tutqyndy da alyp ketti me? — dep surady Ázıza.

— Qaıdaǵy tutqyn? — dedi málimetshi áıel túsinbeı. Ázıza ne aıtaryn bilmeı tosylyp qaldy.

— Turar Rysqulov, — dedi múmkin biletin shyǵar degen úmitpen. Málimetshi áıel mynanyń esi durys pa ózi degendeı tandana qarady da, búronyń terezesin tars japty.

Solaı, Ázıza Túbekqyzy, endi aldyńnan terezeler, esikter osylaı tars-tars jabyla beredi. Kónesiń. Basqa tússe-baspaqshyl degen osy. Sovnarkomnyń áıelimin degen kerdeńińdi endi eshkim kótermeıdi. Keleke bolasyń. «Halyq jaýynyń qatyny» degen jamanat jabysar. Syrtyńnan saýsaqtaryn shoshaıtar. Keshe ǵana baqytty ediń, búgin sorlap qaldyń. Baq pen sordyń arasy-bir-aq qadam. Ústińgi ernińmen kók tirep, astyńǵy ernińmen jer tirep, shylymyńdy kúnniń kózinen tutatyp alsań il masattanba! Sál sátten keıin ne bolaryń Qudirettiń qolynda.

Aınala yǵy-jyǵy, sendeı soǵylysqan adam. Bular da Ázızadaı sorly ma eken? Beı-jaı júrgen bireýi joq. Basynda sur shlápasy, ústinde sur makentoshy bar, kózildirikti, barmaq murtty kisini kórgenderiń bar ma? Janynda jendetteri júr edi, olar ony uryp-soǵyp, qorlap bara jatqan joq pa? Jarandar-aý, aınalaıyndar-aý, kózderińe sondaı pendejan túsken joq pa?

Eshkim buǵan nazar salmady. İshteı shyńǵyrǵan únin de estimedi. Qaıta qol arbamen júk tasyǵan bir jaman:

— Dorogý! Brúhataıa korova! — dep qorlap ketti.

Máskeýge kelesi poıyz keshke júredi eken. Kasa aldynda uzynnan — uzaq tizilgen jurt. Jan qaltasyn sıpalap edi, aqshasy qurǵyr aq sómkemen lúkste qalyp ketipti. Sonda da esin jıyp, kezektiń sońy kim dep surap alyp, qartańdaý bir orys áıelge:

— Men qazir kelemin, sizden keıin kisi bar dep aıta salyńyzshy, — dep ótindi.

— Jaraıdy, qyzym, jaraıdy, — dep kempir jalpaqtady.

Kelgen izimen alqynyp keri qaıtty. Tań atyp, kún shyǵyp, kýrortshylar narzan bulaqqa qulap bara jatyr. Qoldarynda sol áshekeıli tostaqtar. Jadyraǵan kún, jaıbaraqat zaman, ýaıym-qaıǵy degen atymen joq, barlyǵy da ne degen baqytty jan?! Adyra qalǵyr Ashybulaq átir sasıdy. Jupardan jaratylǵan jannat jaı Rysqulovtarǵa nege jaýyqtyń? Nege jaısyz boldyń? Birer tamshy sýyndy aıadyń ba? Myń-myń adam iship-aq jatyr toı shıpa sýyńnan. Solardyń ishinde sadaqasy biz boldyq pa? Ne jazdyq, neńdi aldyq biz seniń, Ashybulaq?!

Aınalyp óteıin deseń, aıdalanyń joly joq. Taban astynda júziqara jandaı, beti shirkeýlenip, jurt kózine túspeıin degen tilek paıda boldy. Adam óltirmeı, urlyq istemeı, kisi aqysyn jemeı, jaıdan-jaı júrip, adamdardan ımenshek, kúbijik minez shyǵa keldi. Ázıza tipti Jandosovtar kezdesip qalar ma eken dep qýystandy. Bul qalada eń tanys, eń etjaqyn deıtin sol Jandosovtar ǵoı. Endi solarmen júzdesýdiń ózine eriksiz tyıym salynǵandaı. Qazir barsa, Jandosov er minezdi jigit qoı, budan kómegin aıamas edi, kezeksiz bılet alyp, poıyzǵa salyp jiberer edi, biraq... áldene tejedi de turdy. Kesirimiz tıip ketpesin degen sanasyz túısik pe eken, bir belgisiz, aty joq sezim bılep aldy da, Jandosovtarǵa jolyǵýdyń jóni joq dep sheshti.

Eshkimge iz-túzin bildirmeı ketip qalǵysy keldi. Qarsy jolykqan adamnyń betine qaramaıdy, janynan adamdar aǵylyp ótip jatyr. Bireýler munyń sońynan burylyp ta qaraǵan sıaqty. Tanıtyn shyǵar. Meıli. Bul tanymaıdy. Bul eshkimdi de tanymaıdy. Endigi jerde myna qýanyshqa meldektep turǵan kýrort buǵan jat. İz-túsiz, lám-mımsiz ketý kerek. Oılap qalsyn jurt: Rysqulovtar perishteler sıaqty ǵaıyp bolǵan eken dep. Lermontovtyń Demony-Dáý Perisi áketip qalǵan eken desin. Dáý Peri osy ólkede ushyp júrgen ǵoı. Tamara sulýdy aıamaǵan Dáý Peri kimdi aıasyn? Dáý Perige de adamdardyń árkimi emes, tatymdysy, aqyldysy kerek kórinedi ǵoı. Aqyldy adamdar azap úshin jaratylǵan. Bilimdi adamdar qasiret úshin jaralǵan. Muny baıaǵyda-baıaǵyda Uly Kitap aıtyp qoıǵan: kóp aqyldan-kóp qaıǵy degen, kóp bilimnen-kóp qasiret degen.

Onysy nesi dese, bilimdi, aqyldy adam myna dúnıeniń kem-ketigin, irik-shirigin, aramdyǵy men ádiletsizdigin basqalardan buryn sezip, buryn bilip qoıady eken ǵoı. Al ondaılar el basqarǵandarǵa unamaıdy eken. Patshalar, ımperatorlar, korólder, perǵaýyndar halqynyń jýas, momyn bolǵanyn qalaıdy eken. Jýas túıe júndegenge jaqsy ǵoı. Shataq, búlik bilimdilerden shyǵady dep qorqady eken.

Biraq pendeniń qaı oılaǵany bolyp jatyr? Elde, sonaý alys Qazaqstanda, aǵaıyndy Túlkibas pen Jýalyda aıtar edi:

Kóship jatyr aýylym, qonyp jatyr,

Qaı aıtqany pendeniń bolyp jatyr?

Qyrqasyna qyryqtyń shyqsaq taǵy

Arman shirkin keýdede tolyp jatyr. —

dep.

Sol aıtqandaı, Ázızanyń tanıtyn eshkim kezdespese eken degen sońǵy tilegi de oryndalmady. Qyrsyq bir aınaldyrǵandy shyr aınaldyrady depti ǵoı. Sol aıtqany ras eken, týra qarsy aldynan:

— Ay, perishtem, nege jalǵyz júrsiń? — degen jaǵymsyz qyryldaq ún shyqty, qarasa Goloshekın eken. Tula boıy qorqynyshqa úırenip, eti ólip qalsa da qazir selk ete qaldy. Tekesaqalǵa qasiretti kózden zár shashyp, ún qatpastan óte shyqty. Goloshekın onyń artynan burylyp qarap:

— Aıanyshty, óte aıanyshty. Mundaı sulý japadan-jalǵyz... — dep birdeńeni mińgirlep qaldy.

Aq sómkesi ornynda eken. Ekeýi eki shamadanmen kelip edi. Qazir ekeýin birdeı kótere almas. Ony-muny, kıim-keshekti bir shamadanǵa, Turardikine syıystyrmaq boldy. Turardyń pıjamyn, kóılekterin saldy. Kóılekterdi salar buryn kezek-kezek ıiskelep, ıesiz qalǵan jeıdelerdi kóz jasymen bóktirdi. Turardyń sabynmen jýylatyn kóılekteri, endi Ázızanyń kóz jasymen jýyldy.

Ár kóılegin keýdesine qysyp, kóz jasyna shylap otyra berer me edi, esine vokzaldaǵy kasa tústi. Bılet ala almaı, keshki poıyzǵa ilinbeı qalsa, qaıǵy ústine qaıǵy jamalmaq. Lezde qataıyp, óz shamadanyn teýip-teýip, ıterip tastap, Turardyń Germanıadan ákelgen qalyń qaıys shamadanyn býyp-túıip bola bergende, shampan esine tústi. Túnde jendetterden tartyp alyp qalyp edi. Tastap ketýge qımaıdy. Turardan qalǵan tumardaı kórindi de, shamadanǵa ony da saldy. Bar júgi bir-aq qoldyq bolsa da zildeı aýyr eken, myqshyndap úıden shyqty. Vokzal edáýir jer, daıyn turǵan kólik te joq. Myqshyndap qaptalǵa tústi. Á degenshe, qara terge malshynyp shyǵa keldi. Shamadany da, kıim-keshegi de qarań qalsyn dep tastap ketkisi de keldi. Dúnıedegi eń jaqyn adamnan aıyrylǵanda, kódı-sódı shúberekten aıyrylyp, ólmespin dedi. Biraq bári Turardyń kózi edi, dáti shydamady. Eki basyp, bir toqtap, jyljı berdi. Qasynda Turar bolsa, zilbatpan shamadan turmaq, bir mysqal júk kótertkizbes edi. Qursaǵyndaǵy balaǵa zaqym keledi dep, artyq qımyl jasatpas edi. Jandaı jaqyn adamyń asty-ústińe túsip, tym-tym báıek bola bergeni de Qudaıdyń qudiretine qarsy is pe eken? Ár adam óz azabyn ózi kóterip ótkeni jón shyǵar. Bireýdiń arqasynda bireý tym-tym sholjańdap, taıtańdap ketpeýi kerek shyǵar. Turarmen birge turǵan az jyldar ishinde jany qınalyp kórmegen eken. Masyl da bolmaǵan, biraq mańdaıy jipsip, aýyr jumys ta istemegen. Endi mynaý sonyń jazyǵy shyǵar. Otqa salamyn dese de, sýǵa salamyn dese de, Jaratýshy Qudirettiń erkinde. Basyna Qudirettiń noqtasy syımas pende joq.

Bir basyp, bir toqtap, pora-porasy shyǵyp kele jatyp, tusyna qara avtomobıldiń kelip toqtaı qalǵanyn da baıqamapty. Mashına sıgnal bergende ǵana burylyp qarady. Áýeli NKVD-niń «qara qarǵasy» ma dep júregi zý etti. Sóıtse, Vadım Petrovıch eken.

— Janym-aý, munyńyz qalaı? Biraýyz aıtsańyz qaıtedi? Jurttyń bári jaý emes qoı, — dep burqyldap, qartań kisi shamadandy mashınaǵa saldy. Qoltyqtap Ázızany otyrǵyzdy.

— Sizdiń jaǵdaıyńyzda mynadaı júk kóterý-kópe-kórneý ajaldyń ózi ǵoı. Álde túnde analarmen birge bolǵanyma bola, meni de jek kórip kettińiz be? Maǵan buıyrdy ǵoı, ne isteıin...

— Rahmet, Vadım Petrovıch, sizge kesirim tıip keter dep oıladym...

— Onyń úlken adamgershilik, qyzym, qıly zaman, kim biledi? Biraq seni ǵarip halde qaldyrý esh aqylǵa syımaıdy. Eshnárseni ýaıymdama. Sabyr saqta. Poıyzǵa ózim otyrǵyzam.

Ázızany sákige jaıǵastyryp, bılet qamyna bas dárigerdiń ózi ketti. Qozǵalmaı otyr dep ketti. «E, dúnıe áli qańsyp qalmaǵan eken ǵoı», — dep Ázızanyń ishi jylyǵandaı boldy. Múmkin, meıirimdi, ádil adamdar Turardy da qutqarar dep úmit oty shalyqtap ótti.

Sol-sol eken, jańa ǵana kóńildi án salyp turǵan radıo: «Tyńdańyzdar, tyńdańyzdar!» — dep sampyldaı jóneldi. Vokzal alańyna ilingen dáý aq shelekteı nemege jurt eriksiz qulaq túrdi. «Uly kósem Stalın joldastyń dana basshylyǵymen adymdap alǵa basqan sosıalısik qurylystyń aıaǵynan shalyp qulatqysy keletin jymysqy jaýlardyń taǵy da bir toby áshkerelenip, tutqyndaldy! — dedi radıo lepire túsip. — Troskıster: Zınovev, Kamenev, Býharın, Rykov bastaǵan jeksuryn jaýlar tıisti jazasyn alady. Bul jazadan ultshyl troskıster Rysqulov, Ikramov, Faızýllaev, Nurmaqov, Isaev taǵy basqalary da qutylmaıdy. Halyq jaýlaryna ólim kelsin! Opasyz ońbaǵandardy der kezinde áshkerelep, qolǵa túsirgen narkom Ejovtyń bolattaı qoly muqalmasyn!»

Radıo qaıtadan mýzykalatyp ala jóneldi. Qolynda bıleti bar, Vadım Petrovıch qaıtyp kelse, Ázıza oryndyqtyń ústinde es-tússiz talyp jatyr eken...

***

Bas jaǵynda «vagonzak» degen temir qursaýly, tor kóz terezeleri, qara vagony bar «Kıslovodsk-Moskva» jolaýshylar poıyzy bul kezde Kavkazdan alystap, buryn «pechenegter» — «polovsylar», túrki álemi Qypshaqtar dalasy dep ataǵan jazyqpen salyp uryp kele jatty.

«Vagonzak» degeni-«vagon zaklúchennyh» degeni bolsa kerek. Iaǵnı, tutqyndar vagony. Qaraýyly saq. Qara parovoz. Qara vagon. Sodan keıin pochta vagon. Sodan soń baryp, kádimgideı kóz tartatyn kók vagondar. Kók vagondaǵylar bostandyqtyń adamdary. Qudaıdyń súıgen quldary. Biraq kim biledi... Bostandyqta júrse de taǵdyr — talaıyna rıza emester tolyp jatyr. Ózi dúnıege kelgenshe adamdar túk bilmeıdi, eshnárseden beıhabar. Al jaryq dúnıege kele salysymen, adam bolyp jaratylǵanyn áldekimge mindet qylyp, álek-shálek talap-tilegin ala keledi. Áńgimeni ber-berden bastaıdy. Áýeli tamaq tileıdi, jórgek tileıdi. Á degenmen jaıly ǵumyrdy jaqsy kóredi. Jaıalyǵy jaısyz bolsynshy-jańa týǵan jas bala ne ister eken? Eki aıaǵyńdy bir etikke tyǵady. Sóıte-sóıte, atpaldaı azamat bolady. Bir jutym qara sý men bir úzim qara nandy qanaǵat tutar bireýin kórmeısiń. Kedeı baıǵa jetsem deıdi, baı Qudaıǵa jetsem deıdi. Kedeıdiń baı bolǵysy keletini mıǵa qonady, qulaqqa kiredi. Al baıdyń Qudaı bolǵysy keletini sumdy-y-yq! Barlyq páleniń bári osydan týyndaıdy, osydan órbıdi, esiredi. Esirik jama-a-ap. Oǵan Qudirettiń zaýaly ǵana tosqaýyl.

Sonymen, «Kıslovodsk-Moskva» poıyzy, baqyttysy bar, baqytsyzy bar, tutqyny bar, azaty bar-myń qaraly adamdy ejelgi Qypshaq-Quman dalasymen aǵyzyp alyp kele jatty.

1937 jyl edi. Kóktem edi. Mamyrdyń sońǵy kúnderiniń biri edi. Kókten maýjyrap tógilip turǵan rısalat nury edi. Dala degenińiz gúl-sheshek jamylyp, boıjetken qalyńdyqtaı jasanyp: boztorǵaılar masaırap, álem shattyqqa bólengendeı shaq. Biraq munyń bárin Rysqulov kóre almaıdy. Vagonnyń tor kóz terezesi soqyr. Dala kórinbeıdi. Bezeý bet kórshi kýpede. Onyń terezesi jaryq. Rysqulovtyń qasyndaǵy qaraýyl sol baıaǵy Dıma. Vagon dóńgelekteriniń saqyr-suqyry ómiri taýsylmaıdy. Sol saqyr-suqyrymen jarysyp Rysqulov oı keshedi. Oıda bir júıe joq. Áýeli: Nege? Ne úshin? — degen suńǵyla suraqtyń jaýabyn izdeıdi-taba almaıdy. Kýrortta qalǵan ekiqabat áıeli anaý. Endi óz basy taǵdyrdyń jazǵanyn kórer-aý, áıeline, úı ishine, bala-shaǵa, týǵan-týysqandaryna tynyshtyq berse eken.

Poıyz oqtyn-oqtyn toqtaıdy. Sirá, stansıa bolar. Syrttan adamdardyń daýsy estiledi. Radıo, mýzyka oınap turady. Muny syrtqa shyǵarmaıdy.

Dıma da sóılemeıdi. Oǵan tutqynmen sóılesýge ruqsat etilmegen. Osy arasy jumbaq. Tutqyndy qashyryp almaı, aıyrylyp qalmaı, saq otyrsań boldy emes pe? Al sóıleseń sóılese ber. Árıne, sóıleskiń kelse. Joq, sóılesýge bolmaıdy.

Túrme qaraýyly, tutqyn qaraýyly sezimtal kelmeýi kerek. Qaıyrym, meıirim degendi bilmeý kerek. Eger sezimtal, meıirimdi bolsań, tutqyndardyń da neshe túrli sıqyrlary bar, sózben arbap, eritetinderi bar, janyńdy eljiretip, jylatatyndary bar. Sóıtip, arbap, qutylyp ketetinderi bar. Sondyqtan, qaraýyl qara tastaı qatal bolýǵa tıis. Aıtalyq, qazir Rysqulov sóılep kep berse, bul tyńdasa, Rysqulovtyń aıypty emes ekenine kózi jetse, pende ǵoı, jany ashyp, bosatyp jiberýi de múmkin ǵoı. Biraq Dımadan qutylǵanmen, qara vagon-qara jartastaı... Bul baıaǵy Rysqul batyr irgesin pyshaqtyń ushymen tesip, qashyp ketetin Almatynyń abaqtysy emes.

Tutqynǵa túsip, qapas qamaqta otyrǵan adam ne oılaıdy? Árıne, óz taǵdyryn oılaıdy. Ázirge Rysqulov óz taǵdyryn boljaı almaıdy. Keshikpeı Máskeýge jetkizedi. Árıne, NKVD. Árıne, Ejov. Buǵan qandaı aıyp taǵylady? Odan bul qalaı qutylady? Beımálim.

Árıne, tutqyn ózinen son, eń jaqyn adamdaryn oılaıdy. Aıdalada japadan-jalǵyz qalyp qalǵan Ázızasyn oılaǵanda, ózegi órtenip, demigip, aýa jetpeı alqyna bastaıdy. Ómiri qıynshylyq kórmegen jas kelinshek basynan qandaı hal keship otyr eken? Poıyzǵa bılet ala aldy ma eken? Áldekimder jábirlep, qorlamasa ıgi edi. Úlken úreı. Oısha neshe saqqa sandalýǵa bolady. Sóıte-sóıte adam oıy oı men qyrdy kezip júrip, bir sátke qaıǵy-qasiretti umyttyryp, jasyl jaılaý, jaıdarman elge de jetkizedi... Ázızamen alǵash qalaı kezdeskeni esine túsedi...

Sol jyly Ázıza Kókshetaýda praktıkada júr eken. Muhamedjan Tynyshbaev aqylǵa kenen kisi ǵoı. Túrksibti salý Komıtetiniń bastyǵy Rysqulov bolǵanda, bas ınjener Tynyshbaev. Goloshekın Tynyshbaevty jolatqysy kelmegen. Alash Orda deıdi, sovetke jaý deıdi, kúni keshe Qoqan avtonomıasyn basqarǵan deıdi. Syltaý kóp. Rysqulov oǵan: qolynan is keletin býrjýazıalyq ıntellıgensıany Keńes isine tartý kerek dep Lenın ózi aıtqan. Sen, Goloshekın, nemene Lenınnen áýlıesin be? Túrksibke Keńes úkimeti atynan jaýap beretin men. Sondyqtan, kimmen jumys istesem-ózim sheshemin. Bas ınjener Tynyshbaev bolady! — dep short kesken.

Sóıtip, Túrksib isi alǵa basyp jatty. Rysqulov Máskeýden Almatyǵa kelgende, úkimet úıine túspeı, Tynyshbaevtyń úıine túsedi. Onysy respýblıka basshylaryna unamaıdy. Astyrtyn OGPÝ ańdıdy. Rysqulovtyń júrgen — turǵany, qaıda barǵany, kimmen sóıleskeni-bári ańdýly. Ańdysa-ańdı bersin. Rysqulov jaýdyń isin istep júrgen joq. Sondyqtan júris-turysy erkin, júzi jarqyn. Bir kúni sháı ústinde Muhamedjan Tynyshbaev:

— Al, Turar, qulaq salsań, bir sóz aıtaıyn, — deıdi.

— Aıtyńyz, Muha, — deıdi Rysqulov inilik izet saqtap.

— Aıtsam, er jigittiń qosy túzelmeı, isi túzelmeıdi. Sende bári bar: Qudaı bergen aqyl-oı, taýdaı talant, bıik mansap-bári jetedi. Biraq men Máskeýge jolym túskende, Rysqulovtyń úıin kóreıinshi dep bara almaımyn. Nege? Sende otan joq. Otan-ot basy, oshaq qasy. Myń jerden ókimet bolǵanyńmen, dos-jaranyń jarqyldap otyryp, sháı ishetin úıiń bolmasa-bári beker. Bálkim, búl evropalyqtarǵa jarasatyn shyǵar. Al biz azıatpyz, onyń ishinde qazaqpyz. Meımansyz qaı qazaqty kerip ediń?.. Munyń bárin aıtyp otyrǵanym: orystan ala-ala boldyń ǵoı, endi bir qazaq qyzyna úılen. Aqyry ana Nadejda marjańmen juldyzyń jaraspaı, bólek turady ekensińder.

Rysqulovtyń qabaǵy túksıińkiredi. Jaqtyrmaı qaldy. İshinen orysshalap: «Vot lezet v tvoıý dýshý, kak v svoı sobstvennyı karman» dep qoıdy.

— Bul endi, Muha, ár azamattyń óz isi, — dedi.

— Óziń bil, Turar, bizdiki dostyq yqylas, — dep Tynyshbaevtyń da kóńili qalyp qalǵandaı boldy.

Rysqulov ta sezimtal, jaqsy aǵanyń janashyrlyq pikirine iltıpatpen qulaq salǵan jón edi, renjitip aldym-aý dep ishteı qynjyldy da:

— Qyz aıttyratyn qyrshyn jastan ótip kettik qoı, Muha, — dep jumsardy.

— Tek! — dedi Tynyshbaev. — Saǵan tıgen qazaqtyń qyzy Qudaıyna boz qasqa atar. Ózin emeýrin tanytsań bolǵany. Ar jaǵyn bizge sal.

— Oý, Muha, sonda siz — Shege, men — Tólegen bolyp el aralap, qyz tańdaımyz ba? — dep kúldi Rysqulov.

— O jaǵynan qam jeme, Turar. Osy Almatyda, bizdiń bir tanysymyzdyń Aı men Kúndeı qyzy bar. Oqyǵan, zıaly otbasy. Qyzdyń ákesi kezinde Qazanda oqyǵan, túbi myna Uzynaǵashtan shyqqan, Aıqym-SHapyrashty Túbek Esenqulov degen kisi. Al qyzdyń sheshesi Árıfa degen tatar qyzy.

— Sirá, Qazannan alyp qaıtqan ǵoı?

— Joq, osy myna ózimizdiń Qaraqolda iri tatar saýdageri turǵan. Keıin Almatyǵa kóship kelgen. Apaly-sińlili eki qyzy bolǵan. Ekeýi de boıjetken. Ekeýi de eren sulý. Sodan sol Qazannan eki qazaq jigiti zoovet ınstıtýtyn bitirip kele qalmaı ma? O kezdegi oqý bitirgender, óziń bilesiń, formamen júredi. Iyqtary, túımeleri sary ala. Bireýi jańaǵy aıtqan Túbek Esenqulov, ekinshisi Orazqul Bazanov. Hıkaıasy kóp ángime, qysqasyn aıtqanda, ekeýi álgi tatardyń eki qyzyna úılenedi. Almatyda ulan-asyr toı bolady. Endi sol Túbekten Ázıza degen qyz, Orazkúl-den Náılá degen eki qyz boı jetip otyr. Ekeýi de osyndaǵy maldárigerlik ınstıtýtynda oqıdy. Birinen biri ótken sulý. Oqyǵan deseń oqyǵan. Oqyǵanda, qalanyń tikbaqaı qyzdary emes, óte kórgendi, tekti jandar. Al qalaǵanyńdy al. Neǵyl deısiń?!

— Ne deıin? Kórmeı-bilmeı... Ári dese, tym jas eken. Aıman men Sholpanǵa qol sozǵan Kótibar kókem sıaqty bolyp...

— Bul aǵań seni oǵash iske ıtermelemeıdi, — dep Tynyshbaev des bermedi. — Otyzdyń ishindegi qylshyldaǵan jigit te ózin Kótibarǵa teńeı me eken? «Esik kórgendi alma, besik kórgendi al». Máskeýde taǵy bir marjaǵa tap bolsań, Qazaqstannan múlde qol úzip qalýyń da múmkin...

Rysqulov meıli de demedi, joq ta demedi, kúmiljińkirep, otyryp qaldy. Adamnyń osal kezi osyndaıda. Dál qazir qazyqty qattyraq qaqsań, qara tas bolsa da kirip ketedi. Kópti kergen ákki Tynyshbaev:

— Áı, Eskendir! — dep kórshi bólmedegi balasyn shaqyrdy.

Munyń da balasynyń aty Eskendir, jıyrmalarǵa jýyq bozym jigit. Murty tebindegen, suńǵaq boıly, kelisti azamat. Almatyǵa áli sińise qoımaǵan kıno ónerimen áýestenip júrgen jaıy bar.

— Ne, kóke? — dep jetip keldi.

— Ákelshi, álgi álbomdy.

Jigit jymyń etti de, lezde álbomdy ákelip aldaryna qoıdy.

— Mine, mynaý Túbek Esenqulov, — dedi Tynyshbaev, — bylǵyr ǵana dúnıe saldy. Eren jigit edi...

Sýrette áskerı kıim sıaqty forma kıgen kórkem jigit, ózi ólse de, tiri adamdaı bularǵa únsiz qadala qaldy.

— Myna qasyndaǵysy-Árıfa. Túbektiń hanymy. Aq jelek jamylǵan, asa kórikti kisi eken.

— Bular bizdiń jaqyndarymyz ǵoı. Sondyqtan sýretterin ózderi syılaǵan. Al endi... qyzdardy kóresiń, — dep Tynyshbaev álbomnyń kelesi betin ashty.

Móldiregen eki qyz bas túıistirip otyryp túsken eken sýretke. Bir-birine óte uqsas. Týǵan bóleler ǵoı. Kıimderi tatarsha men qazaqshanyń qosyndysyndaı, biraq kórkem.

— Mynaýsy Ázıza, mynaýsy-Náılá, — dedi Tynyshbaev saýsaǵymen meńzep.

Shynynda da ekeýi birinen biri ótedi, asa ajarly perishteler.

— Aý, Muha, bularyńyz myna maǵan emes, ana Eskendirge teń, jap-jas balalar ǵoı.

— Ózińdi óziń tómendetpe, Turar. Seni tómendetkisi, muqatqysy keletinder ózińsiz-aq tabylady. Osydan táýekel dep kórshi, kónbese-ákel qolyńdy. Men seni jamanshylyqqa ıtermelemeımin ǵoı. Oǵan kóziń jetken shyǵar...

Rysqulov áste kózsiz ojar emes, biraq dál qazir oıynpazdardyń qumarlyǵyndaı bir sezim bıledi de:

— E, endi bul degen jansyz sýret emes pe, — dedi.

— Oıbaı, emeýrin bildirseń boldy-úıge shaqyryp, álgi... áı, Eskendir! Seniń týǵan kúniń qashan edi? Toı-tomalaq sıaqty bir kesh ótkizip, soǵan shaqyra salamyz.

— Oı, kóke, meniń týǵan kúnim áli qaıda, kúzde ǵoı, — dep Eskendir kúldi.

— Al myna qyzdardy úıge qonaqqa qalaı shaqyramyz?

— E, olar alysta, — dedi Eskendir, — bireýi Kókshetaýda, bireýi... Ýkraınada praktıkada júr.

— Mássaǵan. Endi qaıttik, — dep Tynyshbaev qynjylyp qaldy.

Beti beri qaraǵan bul is oılamaǵan jerden oqys burylyp, teris aınalǵandaı boldy.

— Qashan qaıtady olar?

— Oı, kóke, keshe ǵana ketti ǵoı, eń kemi eki aısyz kele qoıar ma eken, — dedi Eskendir endi máseleniń asa mańyzdy ekenin túsinip. Sodan soń, sál kidirip:

— Nesi bar, Kókshetaýǵa baryp qaıtýǵa da bolady, — dedi. Qudaı aýzyna saldy ma, kim bilsin, Kókshetaý dedi.

— Aǵa kelisse, men ilesip júreıin.

Buǵan qalaı qaraısyń degendeı, Tynyshbaev Rysqulovqa buryldy.

Rysqulov oılanyp qaldy. Kókshetaýdy buryn kórmep edi, syrtynan qumar edi. Kóńilinde ertegideı ǵajaıyp el edi. Jumysbasty adam. Túrksib tirshiligimen Qazaqstanǵa kelgen sáti. Mundaı sát orala bere me? Qyzdy qoıshy... Jerdi kórip qaıtqan da jón. Ataǵy jer jarǵan Kóksheni kórip qaıtý-tekke ýaqytty uttyrý ǵana emes shyǵar. Ári dese, buıryq júrse... kim biledi... Jatqanǵa jan jýymas, júrgenge jórgem ileser.

— Jaraıdy, — dedi Rysqulov.

***

Kýpeniń esigin serpip ashyp, bezeý bet kirip keldi. Masańdaý. Kóńildi.

— Qalaı, Dıma, qonaǵyńnyń ishi pysqan joq pa? — dep qaraýyl men tutqynǵa qarama qarsy otyrdy.

— Tamaqtan bas tartty, — dedi qaraýyl.

— Nege, múmkin bizdiń tamaǵymyzdy mensinbeıtin shyǵar, — dep qaǵytty bezeý bet. — Al, azamat Rysqulov, nege bas tarttyńyz?

Rysqulov jańa ǵana ádemi dúnıe arasynda júr edi. Ol álgide ǵana, Alataýdan shyǵyp, Kókshetaýǵa attanyp bara jatyr edi. Tutqyn jalǵyzdyqtan jalyǵyp eledi dep beker aıtady. Tutqyn oı teńizinde júze biletin tutqyn bolsa, jalyqpaq emes. Adam óz oıymen ózin jubatýǵa da bolady, jylatýǵa da bolady.

— Men sizden surap turmyn, nege tamaq ishpeısiz?

Rysqulov bezeý betke shanshyla qarady da:

— Tábetim joq, — dedi.

«Tutqyndaǵy ımperator ǵana osyndaı tákappar bolady» dep qoıdy bezeý bet.

— Meıli, áli surap ishetin bolasyz. Erkińiz bilsin. Bizdiń mindet-sizdi esen-saý tıisti orynǵa tapsyrý. Onda sizdi mańdaıyńyzdan sıpasa-ózderi biledi. Aıtpaqshy, — dedi bezeý bet syńar ezýleı kúlip, — Sizdiń dosyńyz Qoryqmasov ta qolǵa tústi. Osy vagonda. Mıneralnye Vody stansıasynan otyrdy.

— Meniń dosym ekenin qaıdan bilesiz?

Bezeý bet myrs etti:

— Biz bárin bilemiz. Bizge beker mensinbeı qaraısyz. Gýnıbke baryp, Shámildiń arýaǵyna sıynyp, anttasqan Qoryqmasov ekeýińiz emes pe edińiz...

— Qandaı ant?

— Qandaı ant ekenin tıisti jerinde ózińiz aıtasyz.

Bezeý bet aıtaryn aıtyp alyp, artynan ókinip qaldy. Mastyǵy lezde tarqap ketkendeı, lezde qýqyl tartty. Bul tergeýshi emes. Bul tutqyndaýshy. Ári dese, «vagonzakta» kim bar, kim joǵyn jarıalaýǵa da tıisti emes. Aqyly artynan kirip, qıpaqtap qaldy.

— Sol Qoryqmasovty osy kýpege ákelýge bolmas pa eken, — dedi Rysqulov ádeıi.

— Ony saǵynsańyz, áli kezdesýdiń sáti túsedi ǵoı dep oılaımyn. Dıma, tyrp etýshi bolma!

Bezeý bet osyny aıtyp, kýpeniń esigin tars jaýyp, ketip qaldy.

Poıyz dóńgelegi sarnaıdy. Taýsylmaıtyn netken uzaq jol. Mezgil kúndiz be, tún be -belgisiz? Tutqyn men tún-túnek nekeleskendeı. Tutqyn tek túnekti ǵana sezedi, túnekti ǵana aımalaıdy, tutqynnyń áıeli-túnek. Endi osyǵan kón, daǵdylan, Rysqulov. Endi qaıtyp súıgen jaryń, alǵan jaryń Ázıza Túbekqyzyn aımalaısyń ba, joq pa-bir Táńiriniń isi. Endi sen túnek qushaǵyndasyń. Qarańǵy qara qapas saǵan yntyq boldy, amal ne? Qoryqpa. Anań Qalıpa marqumnyń qursaǵynda jatqanyńda da osyndaı qarańǵy bolatyn. Jaryq dúnıede qyryq jyl jasapsyń. Jaryq dúnıege kelgenińe táýba qyl. Kelmeı qalsań qaıter ediń? Azdy-kópti dáýren keshtiń. Qaradan shyǵyp han bolǵandaı dárejege jettiń. Kóp jandar jaby mingende, sen aqbozdan arǵymaq mindiń. Biraq ol da jaǵy túkti jylqy aıýan. Bir túnde-aq aqbozdan aýdarylyp tústiń. Altyn-kúmis ábzeldi arǵymaǵyn adastyrdy. Aq nekeli asyl jaryń artta, Qap taýynyń bir qoınaýynda ańyrap qaldy. Bu da bolsa, Táńiriniń jazýy shyǵar, táýba qyl. Endigi jaryń-saıqal túnek. Qarańǵy qapasqa da túrtinektep úırenersiń. Tek, egilme, mújile berme. Qaırat qyl. Alda áli tozaq degen synaq tur. Stalın saǵan quryǵyn kópten úıirgen. Noqtasyn úze berip neń bar ed?! Endi quryǵyn saldy. Qylqyndyrmasa bolǵany.

***

Arasyna on eki saǵat salyp, eki jolaýshy poıyzy Kıslovodskiden birinen son, biri Máskeýge keldi. Máskeýde de sıren gúldep, teristik samalymen aınalaǵa hosh ıis jaıylyp turǵan meıirli shaq eken.

Aldyńǵy poıyzdyń «vagonzaginen» túsken Rysqulov, jap-jaryq sáýlege kózi qaryǵyp, jaryq sáýleden shoshynǵandaı, janaryn qolymen basa kaldy. Sonda baryp kózildiriksiz ekeni esine tústi. Qarańǵyda kózildiriktiń túkke keregi joq eken.

Jaryq álemdi jatyrqaý qas-qaǵym sátke ǵana sozyldy. «Vagonzaktan» túse salysymen, aıdaýyldar ony perron jıeginde ázir turǵan qara mashınaǵa tyqty da jiberdi. Qara mashınanyń ishi qarańǵy eken. Kózi jaı tapqandaı boldy. Orystar «chernyı voron» dep atap ketken mashınanyń artqy esigi kaıta ashyldy da jaryq sáýle jantalasa, áldekimmen birge talasa-tarmasa jarq etti de, esik tars jabylyp, qaıtadan túnek tústi. Munda tereze degen bolmaıdy eken.

Álgi sońǵy kirgen Qoryqmasov-aý dep shamalady Rysqulov. Endi oqtalyp, ózinen habar bereıin dep edi, sony sezip qoıǵandaı, qaraýyl:

— Ne razgovarıvat! — dep buıyra sholaq qaıyrdy.

Kaı kóshemen qaıda kele jatqany belgisiz. Dúnıe-dúnıe me, álde, jansyz qýys pa — belgisiz? Rysqulov áýeli osy ózim barmyn ba degendeı, kisensiz bos qolymen bet-aýzyn sıpalap edi, tikenekteı bolyp saqal ósipti. Burynǵy barmaq murtynyń aınalasy da tikireıip, tiken shyqqandaı eken. Kishkentaı Sáýle ákesiniń aldynda otyryp, bet-aýzyn sıpalap, barmaq murtty saýsaǵymen túrtip kórip: «Oı!» — dep qolyn lezde tartyp alyp, ishek-silesi qata, syńǵyr-syńǵyr kúlýshi edi... Endi kórse... qorqyp ketetin shyǵar. Endi kórse...

***

Kelesi poıyz túndeletip keldi. Ázıza zildeı shamadandy súırelep júrip, taksıge otyryp, úıine tartty. Taksıdiń shopyryna:

— Ortalyq. Nogın býlvary, 25, — dedi.

Óz úıi, óz uıasy. Úı toly jan. Keıde sharshaıtyn. Biraq az kún aýlaqta júrip, saǵynyp qalypty. Taksı úıge jaqyndaǵan saıyn júregi lúpildeı tústi. Qudaıdan: «Turar úıde otyrsa eken» dep tiledi. Shirkin-aı, qazir bul úshinshi qabatqa kóterilip, № 48 páter qonyraýynyń túımesin basqanda esik ashylyp kep ketip... aldynan Turar shyǵa kelse... Bul moınynan qushaqtap turyp, solyǵyn basa almaı eńkildep bir jylasa... Kishkentaı Sáýle: «Mama!» — dep tıtteı saýsaǵyn shoshaıtyp, buǵan qaraı jortaqtap júgirse... Qyzyn baýyryna basyp, omyraýyn kóz jasymen qol qylsa... «Nege jylaısyń?» — dep ádiletsizdikten, úlkenderdiń úreıli ómirinen beıhabar sábı sostıyp tań qalsa... Anasy Erıfa: «I-ı, qyzem, jylama, bári de ótti-ketti. Qahar sýqqannar Turarny naprasno arestovat ıtkánnar. Inde ızvınenıe suradylar», — dep tursa... Eskendir, Ráshıd, Shámil, Álı-bári-bári muny qorshap alyp, qushaqtasa... Sodan bári de ýlap-shýlap, dastarqan basyna otyryp, Árıfanyń shák-shágimen rahattanyp, sháı ishse... Bul sonda kúıeýine qarap: — Turar-aý, ne boldy, aıtsańshy, des.e. Turar súıkimdi kúlip otyryp: — E, bir ońbaǵandar ústimnen aryz jazypty. Men Ejov arqyly Stalınmen bir aýyz sóılesýim muń eken, Ejov: jańyldyq, jazdyq, keshire gór, — dep bosatyp jiberdi dese... Bul:-Goloshekın qaqbas emes pe? — dep surasa, Turar: — E, o da bar, basqalary da qarap jatpapty, Qazaqstannan da tabylypty dese...

O, dúnıe-aı... Arman-qıal ne demeıdi? Aıtqanyndaı, úshinshi qabatqa da kóterildi. Júregi túskir júrek emes, asaý attyń tuıaǵyndaı, munyń keýdesin dúrs-dúrs tepkileıdi. Alqyna túsip, aǵarańdap áreń kóringen túımeni basty... ún joq. Baj-baj etkizip qatarynan qaıta-qaıta basty. Ún joq. Tyrs etken jan joq. Podezdiń jaıshylyqta jarqyrap turatyn shamy da kilmıip qalypty. Endi baryp baıqady: esiktiń qulpy tusynan tildeı-tildeı qaǵazdy aıqysh-uıqysh kreshteı japsyryp, mórlep tastapty. Júregi mu — u-uz bolyp, quıqasy shymyrlap baryp, eki tizesi ózinen-ózi búgilip, búk tústi de qaldy...

...Qansha ýaqyt ótkenin bilmeıdi, esi kirse kerek, kózin ashsa, eki mılısıoner munyń betine úńilip qarap túr eken.

— Meniń úıim qaıda? — dedi úni shyǵar-shyqpas.

— Bul úıge mór basylǵan. Ashýǵa bolmaıdy, — dedi bir mılısıoner.

— Meniń balalarym, kári anam qaıda?

— Olar, sirá, tanystaryńyzdyń úıinde bolar.

— Meniń kúıeýim qaıda?

— Kúıeýińiz tergeýde.

— Ol qaı jerde?

— İshki túrmede.

— İshki túrme degen ne? İshki, syrtqy degen túrme bola ma eken?

— Bolady. İshki túrme degen NKVD-nyń óz ishinde.

— Lýbánka ma? — Iá.

— Meni onda kirgize me?

— NKVD-niń búrosyna baryp, aryz jazyp, ruqsat surasańyz, múmkin, jolyqtyrýy.

— Sender nege keldińder?

— Biz mórlengen úılerdi kúzetemiz.

— Úıler... úıleri qalaı? Meniń ǵana úıim emes pe?

— Joq, qarsy esikke qarańyz, o da mórlenýli.

— Rýdzýtak?!.

***

— Kel, — dedi Nadejda Konstantınovna, — kir endi. Neǵyp tursyń bosaǵada? Ózimiz de kútip otyrmyz seni...

Qansha aıtqanmen, kúndes qoı. Turardyń burynǵy áıeli. Tabalaıtyn shyǵar dedi. Kúlin shashyp, etegin ashyp kúletin shyǵar dedi. Meni tastap alǵan naq súıeri sen ediń, endi ne boldyń dep aıta ma dep qoryqty. Bireýdiń sorynan bireý baqyt tapqan qandaı bolady eken? Jas ediń, sulý ediń, sulýlyǵyńdy sýǵa ezip ish endi dep aıta ma dep jasqandy.

Biraq aldyrǵan albyrt, anasynyń qoınyn ashady.

Buryn kórmegen kúndesinin esigin qaqty. Esik qaǵardan buryn, ary júr dese qaıtem dep kep oılandy. Aqyry, men beıbaqqa endigi jerde betmonshaǵym úzilip turǵan jaraspas dep, táýekelge basty. Joq, kúndesi keýdesinen ıtergen joq. Kir, úıge kir dep tur.

— Bizdiń adamdar osy úıde me?

— Osy úıde. Osy úıde bolmaǵanda qaıda barady? Júr endi. Sáýlesi aýrýdan turǵandaı azyp qalypty. Bala da bolsa, báleni seze me eken, Ázıza ony bas salyp qushaqtaǵanda, kishkentaı Sáýle kúrsinip saldy. Ázıza solqyldap jylap, daýys qyla bergende, sheshesi Árıfa:

— Daýys qylma! Iaramı! — dep qaharlandy.

Turardyń Nadejdadan týǵan qyzy Soná da, odan burynǵy Natashadan týǵan uly Eskendir de... kishkentaı Maııa da úrpıisip, jap-jas bala júrekterine úreı uıa salyp, álde bir beımálim oılaǵandaı, álden qartaıyp qalǵandaı, betterinen qyzyl taıyp, bop-boz bolyp, álden ájim túsip qalǵandaı, mezgilsiz shyqqan báısheshekti qaıyrymsyz qatal úsik urǵandaı solyńqy eken.

Eki úıdiń arasyndaǵy dáneker-Eskendir edi. Eskendir kishkentaıynan, sonoý Tashkentte osy Nadejdanyń, Rysqulovsha aıtqanda, Nadenkanyń qolynda ósti.

Taǵdyr eken, Nadáǵa Qudaı qos kúndes berdi. Alǵashqysyn, ataqty sulý Natalá Alekseevnany Nadá kórgen joq. Biraq odan týǵan Eskendirdi baýyryna basty. Keıingi kúndesi, mine, endi aldynda otyr. Buryn:

— Jana shesheń qandaı eken? — dep suraıtyn Eskendirden.

— Jaqsy, — deıtin Eskendir.

— Bizge kópten beri kelmeı ketkenin sodan eken ǵoı, — dep eptep qyzǵanysh bildiretin Nadá.

— Qoıshy, mama, men seni jaqsy kóremin, — deýshi edi, esi kirip qalǵan Eskendir.

Nadejda Konstantınovna Turardan da góri, osy Eskendirdi qyzǵanatyn sıaqty edi.

Osy Eskendir óz sheshesin kórmese de, shesheden kende bolǵan joq. Ájesi Elızaveta Petrovna ony jórgeginen baǵyp-kaqty. Ógeı sheshesi Nadejda Konstantınovna ony qolynan jetektep júrip ósirdi. Kishi ógeı sheshesi Ázıza Túbekqyzy ony shekesinen shertip kórgen emes.

Bulardyń ústine taǵy bir ana Eskendirge shýaqty meıirimin mol tókti. Ol-Olga Konstantınovna edi. Nadejdanyń týǵan apasy, Jansha Dosmaǵambetovtyń jan jary. Voronej aıdaýynan keıin Dosmaǵambetov te Moskvadan baspana tapqan, qýǵyn-súrginnen sál saıabyrlaǵan tusy edi. Bulardyń úıine de Eskendir jıi baryp turýshy edi.

— A, Eskendir batyr, kel, — der edi Jansha Dosmaǵambetov. — Ákeń qalaı, aman ba? — deıtin. — Jumysy kóp, qoly tımeıdi, kórispegeli kóp boldy, — deıtin.

Al Olga Konstantınovna balanyń asty-ústine túsip, báıek bolyp, asynyń dámdisin aýzyna tosatyn. Qudirettiń isi shyǵar, Jansha ekeýinen bala jok. Nege ekenin kim bilsin, osy Eskendir áldeqalaı adasyp qalǵan óz balalary sıaqty kórinetin de, ekeýi de Eskendirdi aınalyp-tolǵanatyn. Eskendir úılerine kelgende, sonoý Tashkentte ótken jaıma-shýaq az jyldardyń jylylyǵy ilese kelgendeı, erli-zaıypty ekeýi de qaıaýly kóńilderi sháıdaı ashylatyn. Ol Turar Rysqulov Túrkistan Sovnarkomy bolǵan kez edi.

Bir joly Olga Konstantınovna Eskendirge matros kóılek kıgizdi. Ózderi jalaqysy az, kembaǵal adamdar «ókimettiń» balasyna kóılek syılaǵany jarasa ma, jaraspaı ma, biraq matros forma Eskendirdi qyzyqtyrýshy-aq edi. Qýanyp ketti.

— Narkom ákeńnen baıǵazy sura, — dep qaldy Olga, Eskendirdiń ústine quıyp qoıǵandaı jarasa ketken matroskany sıpap turyp. Onysyna Eskendir asa túsine alǵan joq. Tek Jansha Dosmaǵambetov:

— Olá, úlkenderdiń isine balanyn qansha qatysy bar? — dep kústanalaǵandaı boldy.

Sińlisinen ajyrasqaly beri, Olga Konstantınovna Rysqulovty unatpaıtyn. Munysy zańdy da shyǵar. Biraq «erli-zaıyptynyń arasyna esi ketken túsedi» degendeı, Nadá men Turardyń tuzynyń jaraspaǵanyna kim kináli? Ol endi eki adamnyń ózi isi. Aınalyp kelgende, jazmysh solaı. Áıtpese, sonoý jıyrma ekinshi jyly, qyzyl Túrkistannyń basshysy Turar Rysqulov, Orynbordaǵy «alash» kósemi Jansha Dosmaǵambetovtyń úıine qalaı tap bolǵan? Jol-jónekeı Nadenkamen qalaı taǵdyrlasqan?

Osynyń bárinde jumbaǵy kóp ómir jatyr. Biz qumyrsqa tirshiliginen ne bilemiz? Adamdardyń da qym-qýyt, qybyr-jybyr kúıbeńinen ańǵaryp jatqanymyz az. Adam janynan habarymyz bar ma? Dúnıedegi qasiret ataýly sol adam janynyń qupıalylyǵynda jatqan joq pa eken...

Mine, taǵdyr shirkin tarynyń qaýyzyndaı tar páterge ákelip, Rysqulovtyń burynǵy áıeli men sońǵy áıelin túıistirdi. Burynǵy áıeli Sofá-Soná deıtin qyzymen birjarym bólmelik páterde turǵanda, sońǵy áıeli Ázıza alty bólmeli aq ordada ómir súrip jatty. Bir kúnniń ishinde qara daýyl aq ordany qulatty da, Ázıza buta panalaǵan torǵaıdaı, Nadányń tar qujyrasyna kelip tyǵyldy.

Sol Ázızany endi kúndesi Nadányń óz sińlisindeı qaǵyp-baqqany adam balasy tańǵalarlyq is.

— Baıǵus-aý, aı-kúnińe jetip qalǵan ekensiń ǵoı? Endi qınalyp, qobaljı berme. İshindegi nárestege obal bolady. Tynyshtal, — dep Ázızany jýyndyryp-shaıyndyryp, astyna jumsaq tósek salyp, aldyna dámdi as qoıdy. Odan Ázızanyń jany tynshı qoıǵan joq:

— Lýbánkaǵa baryp qaıtamyn, — dep typyrshydy.

— Lýbánka saǵan qushaǵyn aıqara ashyp turǵan joq. Qursaǵyndaǵy balaǵa tynyshtyq ber, — dep Nadá basý aıtty.

— Sonda artynan izder-surary joq beıshara bolǵany ma Turardyń?-Ázıza qaıtadan qamyǵa bastap edi, kúndesi:

— Endi Turarǵa bir Qudaıdan basqa eshkim de kómektese almaıdy, — dep kúrsindi.-Oılap qalma, men Turarǵa qysastyq jasap otyr eken dep. Biraq men biletin bolsam, bul iste ekeýmizdiń qolymyzdan túk te kelmeıdi.

— Sonda ne, adamdardyń bári qatygez bolyp ketti me? Keshe ǵana Turar, Turar dep júretin Voroshılov qaıda? Molotov qaıda? Ári-beriden keıin Turardyń ustalǵanyn Stalın bile me eken ózi, áı, bilmeıdi-aý, bilse-bosattyrar edi. Jok, men izdenemin, baramyn, — dep Ázıza baıyz tappady.

— Óziń bil, biraq balany óltirip alasyń, zoryǵa berme.

— Bir qora jandy úıden shyǵaryp tastaǵany mynaý... Ol úıdiń múlki qaıda?

— Qoı, qyzym, bas aman bolsa, dúnıesi sadaǵa, — dep sheshesi Árıfa basý aıtty. — Turar aman qutylsa, dúnıe qaıda keter deısiń? Al Turardyń isi shynymen qıyndasa, rasynda da, bir qora jan qaıda baryp qorǵalaımyz? Nadá bizdi qashanǵy kútedi? Almatyǵa qaıtý kerek pe? Bilmeımin, qyzym, qartaıǵanda mundaı sumdyq kórset dep tilemedim Qudaıdan.

— Apa, kóńil jetse, oryn jetedi. Men sizderdi aýyrsynady dep oılap qalmańyz, — dep yqylas aıtty Nadá.

***

Táńiri týǵannan sala ma, týmaǵannan sala ma-bu da jaryq dúnıeniń bir qupıasy. Bálesi juǵady, aýlaq, aýlaq dese, Nadáǵa kim kiná qoıa alar edi? Adam janyna úńilip kór de tań qala ber.

Jamandyq jalǵyz júrmeıdi, jut jeti aǵaıyndy degen ras eken. Nadá úıiniń qońyraýy shyryldady. Esik ashylǵanda ar jaǵynan:

— Nadenka, jan degende jalǵyz baýyrym! — dep shashy býryl tartqan, suńǵaq boıly, syry ketse de syny ketpegen, ajarly Olga Konstantınovna kirip keldi. — Janshadan taǵy aıyryldym. «Qara qarǵaǵa» salyp alyp ketti.

Sińlisin qushaqtap turyp, úı toly qazaqtardy kórdi. Eskendirden basqasyn tanymasa da shamalady.

— Turar da ma? — dep aıqaılap jiberdi.

— Iá, Turardy da ustady. Kýrortta júrgen jerinen. Ana kisi-enesi, anaý aı-kúnine, áne-mine bosanaıyn dep otyrǵan-áıeli.

Eshteńege túsinbeı árkimge bir jaýtań-jaýtań qarap, sheshesiniń qoltyǵyna tyǵylyp turǵan Sáýle...

— Apyr-aý, aqyrzaman kelgen shyǵar, — dedi Olga Konstantınovna aqquba óńi surlanyp. -Meniń baıym «ejelgi jaý», «Alash Orda», al naǵyz bólshevık Rysqulovta nesi bar?! Álde «Alash» az bolyp, bólshevıkter ózin-ózi jeı bastady ma?

Nadáǵa qaraǵanda óktemdeý, ór minezdileý kisi edi, Stalınnen bastap Ejovqa deıin biraz zaharyn tógip aldy. Nadá oǵan:

— Qoı, Olá, estip qoısa... — deıberip edi:

— Estisin, álginde Janshany áketkende de aıttym. Ádeıi aıttym, — dep ápkesi des bermeı ketti. — Meni de alyp ketsin dep aıttym. Biraq meni tutqyndamady, ońbaǵandar.

— Myna Rysqulovtar úısiz qaldy, — dedi Nadá jaı ǵana. — Seniń úıindi alyp qoımasa jarar edi...

— Ne dep otyrsyń, sorly?! Maǵan endi úı ne kerek?! Alatyn zattaryn aldy. Janshanyń jazbalaryn, jazý mashınkasyna deıin alyp ketti. Endi ol úıdi órtep jiberse de bolady. Maı quıyp ózim-aq órteımin de, ózim de túrmege túsemin. Endigi ómir maǵan ne kerek? Oh, Jansha! O, Jahan-SHah! — dep Olga Konstantınovna kenetten ańyrap ala jóneldi. Oǵan qosylyp Ázıza jylady. Qoı-qoımen áreń otyr eken, nebary eki-aq kúnde pende bolyp, músápir halge túskenin aıtyp jylady. Mundaı sumdyqty kórmegen Sáýle shar-shar etip, shoshyp ketti.

— Áı, balany qorqyttyńdar, hýatıt! — dep Árıfa qaıratqa mindi. — Baılaryń ázir tiri ǵoı, nege jamandyq shaqyrasyńdar, o bastaryńa kóringirler! — dedi.

Olga lezde tyıylyp:

— Ras, baby my, — dedi.

Ol Qazaqstannyń Máskeýdegi turaqty ókildiginde mashınıstka bolyp isteýshi edi. Keńse joldarynan azdap habary bar adam. Ary-beri áńgimeden soń, tutqyndarmen qalaı jolyǵýdyń amalyn qarastyrdy. Ázızany NKVD-ǵa ertip aparatyn boldy.

— Dosmaǵambetovtiń túrmege túskeni bul bir emes, talaı quqaıdy kórgen. Qudaı jar bolsa, bosanar. Al Rysqulovtyń joly onykinen góri jeńil bolsa kerek. İzdeneıik, — dedi.

— Nadányń myna qýyqtaı úıinde kún kóre almassyńdar, meniń páterim qańyrap bos tur, soǵan kóshińder, — dedi Rysqulovtarǵa.

Sol eki arada Nurbedelin ertip, Túımetaı da jetti. Bul da tozaq otyna talaı túsip, pisken adam. Ańyrap jylaǵan da joq, oıbaıyna da basqan joq. Basqa túsken náýbet tas-túıindeı bekitse kerek, kóńili bosaǵan Ázızaǵa:

— Árýaq-Qudaı jaqsylyǵyn bersin. Áliptiń artyn baǵaıyq. Jylama, kebenek kıgen keledi, kebin kıgen óledi. Turar kebenekpen ketti ǵoı, — dedi.

Taıaýda ǵana ol jumys istep júrgen tigin fabrıkasy oǵan páter bergen. Turardyń panasyz qalǵan otbasyn o da óz úıine shaqyrdy.

Jaıshylyqta búıtip basy qosyla bermeıtin ór násildiń adamdaryn osyndaı bir aýyrtpalyq biriktirip, týysqany da, týyspaǵany da jan baýyr bolyp, qatygez qataldyqqa qarsy turǵandaı edi.

Tasyr-tusyr tramvaı ótti. Taıaýdaǵy mektepten baraban úni estildi. Aıadaı úıde aspan astyn kerneýge jaraıtyn qaıǵy-ýaıym baryn sezbegendeı «eń baqytty» Keńes elinde tirshilik qyz-qyz qaınap jatty.

TERGEÝ

Máskeýdiń qaq ortasynda, Kremlden alys ta emes, dóńesteý alańda túksıgen sup-sur úı turady. Kremlge áldeqalaı kirýin múmkin, al munda óz erkimen beıtarap bir jan kire almaıdy. Bul úıdiń esikterinen, terezelerinen shybynnyń kirip-shyǵýy da múmkin emes. Shybyn ekesh shybynǵa da kúdikpen qaraıdy.

Máskeýdiń qandaı bir úıi bolmasyn, báriniń shatyryna kógershin uıa salyp, emin-erkin ushyp-qonyp júredi. Bul qalada bul qus ataýly máskeýliktermen birge tirkeýge turǵan sıaqty. Kógershindi eshkim jatyrqamaıdy.

Sol kógershin, tek myna súr tas úıge ǵana uıa salmaıdy. Uıa salmaq turmaq, mańaıyna jolamaıdy. Adamnan góri, jan-janýar, ushqan qus, júgirgen ań, qurt-qumyrsqa sezimtal deıdi ǵoı. Topan sýy qaptaryn, zilzala bolaryn adam aldyn ala bilmeıdi, al álgiler biledi. Mysaly, ótken ǵasyrdaǵy bir zor zilzala aldynda, bireýdiń ıti úıinde uıyqtap jatqan jas náresteni kóıleginen tistep ala qashypty. Itim qutyrǵan eken dep ıesi myltyǵyn ala júgiripti. Artynsha aıaǵynyń astyndaǵy qara jer teńselip ala jóneledi...

Súr tas úıdiń susynan qorqa ma, álde bul úıdiń adamdary qusty ýlaıtyn birdeńe seýip tastaǵan ba, áıteýir buǵan kógershinderdiń jolamaıtyny ras.

Bul úıdiń qyzmetkerleri, bálkim, kógershinderden qaýiptenetin de shyǵar. Óıtkeni kógershin hat tasýshy qyzmetin de atqaratyn kórinedi ǵoı. Tylsym qupıadan jaralǵan tas úıden syrtqa bir túıir sybys ta, dybys ta shyqpaýy kerek. Marqum Felıks Dzerjınskıı irgetasyn qalaǵan CHK, ol dúnıeden qaıtqaly beri myń ese esip, ónerlenip, kanaty qat-qat bolyp qalyńdap, qaharly mekemege aınalǵany sonsha, odan qoryqpaıtyn, odan seskenbeıtin, Stalınnen basqa, birde-bir jan joq. Meıliń kim bolsań ol bol, maǵan deseń, Stalınniń oń qoly bol, báribir, súr tas úıdi kórgende, júregi zyrq etpeı qalmaıdy. Mine, osy úıdiń astyndaǵy zyndanǵa Rysqulov túskeli bir apta ótti. Podvaldy zyndan demegende ne deımiz? Podval bolǵanda da ıir-shıyr, shytyrman joldary, dálizderi kóp. Dáliz shamy ólegizip, syqsıyp turady. Aınala muzdaı súr tas. Munshama tas taýy joq Máskeýdiń qaı jerinen tabyla bergen?

Biraq tańǵalatyn ne bar? Bir túıir tasy joq espe, ulpa qumnyń arasyna baıaǵynyń perǵaýyndary sonoý alystaǵy Asýannan úıdeı-úıdeı tas tasyp, sony qashap, taýdaı -taýdaı pıramıdalar turǵyzǵan ǵoı. Budan bes myń jyl buryn. Poıyzy joq, traktory joq, ekskavatory, búldozeri, krany joq sol kezde álgindeı bolǵanda, myna motor zamanynda bir úıdiń astyn-ústin tastan órýi kıyn bolyp pa, táıiri?

Sol podvalda NKVD-niń İshki túrmesi degen ornalasqan, Buhardyń ámirinen nesi kem: ústińgi jaǵy saltanatty Saraı, asty-zyndan.

Shamada bir aptadan soń, aıdaýyl Rysqulovty zyndannan shyǵaryp, ekinshi qabattaǵy tergeýshiniń bólmesine jetkizdi.

Bólmeniń jaryǵynan Rysqulovtyń kózildiriksiz jarymjan kózi qaryǵyp, tórdegi ústeldi, ústel basynda otyrǵan adamnyń sulbasyn ǵana kórdi.

— Otyryńyz, — dedi álgi adam.

Rysqulov túrtinektep, shamalap baryp, qolymen sıpalap taýyp, oryndyqqa otyrdy.

— Nemene, kózińiz nashar ma?-Áıelshe jińishkeleý daýystyń, bul tuńǵysh suraǵy.

— Kózildirigimdi joǵaltyp aldym, — dedi Rysqulov.

— Jaramaǵan eken, — dedi álgi, sóıtip qonyraý qaqty. Kirip kelgen adamǵa:

— Barsýkov, azamat Rysqulovtyń kózildirigin ákelip ber.

— Qup bolady.

Arada bes mınýt ótpeı, Barsýkov Rysqulovqa kózildirigin usyndy. Rysqulov sıpalap, ary-beri tóńkerip qarady. Óziniki sıaqty. Qulaǵyna ilip edi, janary jarq ete qaldy.

— Kórdińiz be, kózildirigińizge deıin joǵalmaǵan, — dedi ústel basyndaǵy juqaltań sary kisi. — Tanysyp qoıaıyq: tergeýshi Neıman. Men tergeýshi, siz jaýapker.

Esińizde me, azamat Rysqulov, kamerada jatqanyńyzǵa qansha kún boldy?

— Alty... ıá, alty kún.

— Durys. Al sol alty kún boıy sizdi nege jaýapqa shaqyrmaǵan?

— Ony men bilmeımin.

— Bilmeısiz. Árıne, bilmeısiz. Biraq árirekten oılasańyz-bilesiz. Eger sizdi sol Kıslovodskiden kelgen boıda meniń aldyma alyp kelse, siz:

— Qandaı pravoń bar? Meni Ejovqa jolyqtyr! Stalınmen jolyqtyr! — dep týlar edińiz, ras pa?

— Sol talapty áli de qoıa alamyn. Ejov ózi de bilip otyrǵan shyǵar. Al Stalın joldaspen habarlasýymdy qamtamasyz etýińizdi talap etemin, joldas Neı... Neıman.

— Azamat tergeýshi. Túsindińiz be, men siz úshin budan bylaı «azamat tergeýshi».

— Iá, zamat ter — geý-shi.

— Demek alty kún sizge az bolǵan. Adam óziniń jaǵdaıyn túsinip-bilý úshin alty kún jetkilikti edi-aý. Siz optımıs ekensiz. Alty kún jalǵyzdyqta adam kúıreı bastaıdy. Óziniń tutqyn ekenin, beıshara ekenin ábden sezedi. Al siz... ras kostúmińiz uıpalaqtanypty, shalbardyń qyry ketipti. Sirá, tas tósek ústinde aýnaqshı bergensiz ǵoı. Jaǵańyz kirlepti... Saqalyńyz...

— Jetti! — dedi Rysqulov qalshyldańqyrap.

Rysqulovty kemsitip, namysyn qorlap, jigerin jasytý úshin bir-aq sóz jetip jatyr. Ol — jaǵań kir eken degen sóz. Baıaǵyda-baıaǵyda, Almatynyń túrmesinde ákesi Rysqul ekeýi jatqanda, ákesi Turarǵa:

— Turar! Jaǵandy kirletpe! — dep aqyryp qalatyn.

Sodan beri Konstıtýsıany da, partıa ýstavyn da oqydy. Oqymaq turmaq, solardy jazýǵa ózi de qatysty. Buljytpaı oryndady. Biraq solardyń bárinen bıik, qudyretti Jarǵy — ákesiniń álgi:

— Jaǵandy kirletpe! — degen buıryǵy edi. Ómirde neler joqshylyq, jetimdik kórse de, sodan beri kóıleginiń jaǵasyn kirletip kórgen emes edi. Al endi myna neme, buǵan jaǵań kirlepti deıdi. Ne degen qorlyq? Demek ákesi Rysquldyń amanat-buıryǵyn buzǵan boldy ǵoı.

Tergeýshi munyń birin de bilgen joq. Biraq qorlaǵanyn sezdi, aıypker bop aldynda otyrǵan adamdy qorlaı salý ol úshin túk emes. Buǵan ábden boıy úırenip, kádimgi ádetine aınalyp ketken. Qorlaý, jábirleý... odan zory, odan da soraqysy jetip jatyr. Rysqulovtyń betine kúlimsirep qarap, otyryp-otyryp, tańdaıyn taq etkizip, basyn shaıqady.

— Minezińiz bar eken, — dedi.

— Menen siz jaýap almaqshysyz ǵoı?

— Iá.

— Men sizge jaýap bermeımin.

— Nege?

— Jaýap berýge daıyn emespin.

— Qandaı daıyndyq kerek.

— Monshaǵa túsip, qyrynyp, taza kóılek kıýim kerek. Ústi-basymdy jóndeýim kerek.

— Sóıleıtin sizdiń kóılegińiz emes, tilińiz ǵoı.

— Jańa ǵana meni kemsittińiz, qorsynyp otyryp jaýap bere almaımyn.

Neıman adyrańdap qalǵan ákireńbaı bolmasa kerek, oılanyp qaldy. Sodan soń qońyraýdy basyp jiberip:

— Barsýkov! — dedi. Barsýkov jetip keldi.

— Tutqyndy jaqsylap monshaǵa túsirip, shashtarazǵa alyp baryp, qyryndyryp, taza kóılek ber. Uqtyń ba? Tez orynda.

— Qup bolady!

***

Arada bir saǵat shamasy ótkende Barsýkov tutqyndy qaıtyp alyp keldi. Neıman ańqıdy da qaldy: qarsy aldynda múlde basqa adam tur. Keriskedeı kelisti, qara shevıot kostúmi de zaýyttan jańa shyqqandaı. Kóıleginiń jaǵasy appaq. Tek galstýgi joq. Jetpeı turǵan bir ǵana detal. Eger galstýgi bolsa, muny kózge tutqyn dep emes, baıaǵy sovnarkom dep elestetýge bolar edi. Sonda kim tergeýshi, kim aıypker ekenin ajyrata da almastaı eken. «Iá, bul qatty jańǵaq, — dedi ishinen Neıman. — Árıne, ózin kináli sanamaıdy. Ózin kináli sanasa, endigi júni jyǵylyp, kúıbeńdep qalar edi».

Neıman aldyndaǵy adamnyń tegin emes ekenin sezdi. Eger alǵashqy kelgen bette áńgime bastalyp ketkende, bul sóz joq, Rysqulovty qorlaýyn qoımas edi. Endi, amal joq, ańdysyp sóılesesiń. Kóz aldynda beıshara tutqyn emes, kádimgideı dárejeli adam turady.

— Sonymen, qarsy bolmasańyz, jumysymyzdy bastaıyq, — dedi Neıman. — Men suraq qoıamyn, siz jaýap beresiz. Eń aldymen shamaly ǵana formalızm. Famılıańyz, atyńyz, ákeńizdiń aty?

Rysqulov: «Osy da suraq pa?» degendeı oqys qarady.

— Siz shyńnan meniń kim ekenimdi bilmeısiz be?

— Bilemin. Biraq protokol osyny talap etedi. Óz aýzyńyzdan shyqqany jón.

Rysqulov qıtyǵyńqyrap biraz otyrdy da, aqylǵa salyp, maıda-shúıdege bola eregise bermeıin dedi.

— Rysqulov Turar Rysqulovıch.

— Týǵan jylyńyz, aıy, kúni. Týǵan jerińiz?

Neıman aq qaǵazǵa Rysqulovtyń aýzynan shyqqan sózdi qaqshyp alyp, jazyp otyr. Shapshań jazady eken.

— 1894 jyl, 26-jeltoqsan. Vernyı ýezi, Shyǵys-Talǵar bolysy, Taý-SHilmembet aýyly.

— Ultyńyz?

— Qazaq.

— Shyqqan tegińiz?

— Kedeı sharýa.

— Tóńkeriske deıingi kásibińiz.

— Jumysshy. Baǵban.

— Tóńkeristen keıin?

— Qyzmetker.

— Bilimińiz.

— Aıaqtalmaǵan joǵary bilim.

— Partıalyǵyńyz?

— 1917 jylǵy qyrkúıekten bólshevıkter partıasynyń múshesimin.

— Otbasy jaǵdaıyńyz?

— Úılengenmin. Tórt balam bar.

— Shetelderde turatyn týystaryńyz bar ma?

— Joq.

— Týystaryńyzdan sottalǵandar bar ma?

— 1906 jyly ákem sottalǵan.

Neıman qalamsapty sıasaýyttyń jıegine súıep qoıdy da, papıros tutatyp, shylym qorabyn Rysqulovqa usyndy.

— Rahmet, shylym shekpeımin.

— 1906 jyl, — dedi Neıman úıdiń tóbesine qarap, aýzynan tútin burqyrap.

Temekisin kúldeýishke salyp, myjǵylap óshirdi de:

— Oqyp shyǵyńyz da, astyna qol qoıyńyz, — dep álgi protokoldy Rysqulovqa usyndy. Rysqulov oqydy, bári durys. «T.Rysqulov» dep qolyn qoıdy.

— Búgingi jumys osymen bitti, — dedi Neıman.

— Qalaısha? Meniń bilgim keledi, azamat tergeýshi, men ne úshin otyrmyn?

— O, ol uzaq áńgime.

— Qysqartyp, bir sózben aıtqanda?

— Qysqartyp, bir sózben aıtqanda deısiz be? Asyqpasańyz qaıtedi? Qazir aldyn ala tergeý júrgiziledi. Al qaýly sodan soń qabyldanady. Ne úshin tutqyndalǵanyńyz sol qaýlyda aıtylady.

— Bizde: «Ákesi ólgendi de estirtedi» degen mátel bar. Onyń nesin sozbaqtap, áspetteı beresiz. Aıta salyńyz. Mysaly, meni qamaýǵa alý úshin de motıv kerek koı. Qandaı kúdikpen qamaýǵa aldyńyz? Adam óltirdim be? Qazyna tonadym ba? Joq, bolmasa dıversıa jasadym ba? Álde para aldym ba?

Neıman eki qolyn aldyna salyp, saýsaqtaryn aıqastyryp, jymıyp kúldi. Sony da bilmeısiń be? — degen syńaıly. — Aqylsyz emessiń. İri qaıratker boldyń. Aldy-artyńa qaramaısyń ba? Aldyńdaǵy Rykov qaıda? Býharın qaıda? Jerlesteriń Akmal Ikramov pen Faızolla Hodjaev, Nyǵmet Nurmaqov, Sultanbek Hodjanov qaıda? Naıvnyı, chto lı? — Biraq daýystap:

— Asyqpańyz. Ár nárse óz mezgilimen, — dedi.

— Men siz oılaǵandaı, «naıvnyı» emespin, — dedi kenet Rysqulov. Neıman shoshyp qaldy. «Meniń oıymdy oqyp otyr ma?»

— Men bárin de bilip otyrmyn. Biraq sizderdiń taǵatyn aıyptaryńyzǵa meniń eshqandaı qatysym joq. Ǵalamat jala jabylmaqshy. Sondyqtan da men qorǵanýǵa tıispin. Meni qorǵaıtyn jalǵyz Stalın joldas. Stalınge hat jazýǵa jáne ony óz qolyna tıgizýge jaǵdaı jasańyz. Bul meniń azamattyq pravom.

— Jazǵyńyz kelse-jazyńyz. Biraq «óz qolyna tıgizýge» kepildik bere almaımyn. Óıtkeni men Stalın joldaspen kózbe-kóz kezdespeımin.

— Onda Ejov arqyly. Ejov meni jaqsy biledi.

— Endeshe, Ejov joldastyń óz atyna jazyńyz. Neıman Rysqulovqa bir paraq qaǵaz, qalam usyndy. Rysqulov qalamdy ustap, sál oılandy da jaza bastady.

İshki ister halyq komısary Ejov Nıkolaı Ivanovıchke

Nıkolaı Ivanovıch! Meni sizdiń qyzmetkerlerińiz 21-mamyr túninde Kıslovodskide tutqyndap, Moskvaǵa ákelip, túrmege saldy. Siz meni jaqsy bilesiz. Sovet ókimetine adal qyzmet etkenim Sizge aıan. Múmkin, áldekimderdiń japqan jala, jaqqan kúıesine senip qalǵan shyǵarsyz. Meni ózińiz qabyldap, aqıqatqa kóz jetkizýińizdi suraımyn jáne meniń túrmede ekenimnen Stalın joldasty habardar etýińizdi ótinemin.

T. Rysqulov.

Qaǵazdy Neımanǵa qaraı jyljytty. Neıman qadalyp oqyp shyqty.

— Oryssha óte saýatty jazady ekensiz, — dedi.-Qolyńyz da ap-anyq, taıǵa tańba basqandaı eken.

— Bala kúnnen jıǵan-tergen degendeı. Asa bilimdi bolmasaq ta, barymyz osy. Al endi sizden bir suraıyn degenim: munda jatqaly da biraz kún ótti. Kıslovodskide meniń áıelim qalyp edi, aıaǵy aýyr edi. Onyń taǵdyrynan ne bilesiz?

— Iá, ózim de aıtaıyn dep edim. Osydan úsh kún buryn eki áıel sizge jolyǵýǵa ruqsat surady. Bireýi sizdiń áıelińiz, sirá, qazaq bolýy kerek. Ekinshisi orys áıel. Jansha Dosmaǵambetovti bilesiz be?

— Árıne, bilemin.

— Endeshe, sonyń áıeli.

— Olga Konstantınovna!

— Dál ózi. Tań qaldyńyz ǵoı. Onyń da kúıeýi osynda.

— Tańǵalarlyq nárseler kóbeıip tur ǵoı. Al sonda áıelimmen jolyǵýǵa ruqsat bolmaǵany ma?

— Ázirshe. Taǵy qandaı tilegińiz bar?

— Tilek bolǵanda... Meniń kitabymnyń qoljazbasyn sizdiń qyzmetkerlerińiz alǵan edi. Sol joǵalyp ketpese jarar edi.

— Bilemin. Tarıhı eńbek qoı. Joǵaltpaımyz. Ol qoljazba týraly áli áńgimelesemiz.

— Kóp jyl tirnektep materıal jınap, túnde uıyqtamaı, kóz maıyn taýysyp jazǵan dúnıem edi, shashylyp, joǵalyp ketpese degenim ǵoı.

Rysqulovty aıdaýyl kameraǵa qaıta ákelip japty. Temir esiktegi temir qulyp saqyr-suqyr etti de tyndy. Kameranyń ortasynda turyp, jan-jaǵyna qarady. Jabyq temir esikten basqa tórt qabyrǵa tutas sur beton. Tereze joq. Tóbede torlap tastaǵan sham elegizip tur. Taqta tósek. Bosaǵa jaqtaǵy buryshta «parasha» degeni tur. Ol dáret syndyratyn shelek. Basqa túk joq. Ár qabyrǵasy tórt qadam. Kórden góri sál keńirek.

Taqtaǵa qısaıdy da oıǵa qaldy. Endi onyń oıdan basqa joldasy joq. Ázıza, áıteýir, aman-esen jetken eken. Al Olga Konstantınovna... Burynǵy qaıynbıkesi. Jansha... burynǵy bajasy. Qaıran Jansha. Oǵan da quryq túsken eken. Oǵan quryq qaıta-qaıta túse beredi. Ómiriniń shıregi túrmede ótken shyǵar. O basynda túrmemen alysyp, advokat bolýdy qalap edi. Aqyry túrme jeńetin túri bar.

Sonoý 1922 jyldyń kúzinen keıin, Rysqulov pen Dosmaǵambetovti taǵdyr týysqan etti. Buıryq eken, ekeýi baja boldy. Sodan 1923 jyly Rysqulov Janshany Orynbordan Tashkentke kóshirip aldy. O, 1923 jyl. Rysqulov Túrkistannyń Sovnarkomy. Kimderdi shaqyrmady sonda ol Tashkentke. Jansha Dosmaǵambetov, Halel Dosmaǵambetov, Maǵjan Jumabaev, Áýbákir Dıvaev... Muhtar Áýezov... Kileń yǵaı men syǵaılar. Kileń bilimdiler, zor talanttar. Sanjar Asfandıarov taǵy bar.

— Bizdiń Túrkistanǵa qarynnyń toqtyǵy ǵana jetkiliksiz. Bizdiń Túrkistan rýhanı baılyqqa da molyǵýy kerek,-der edi Rysqulov. Aqyndar, jazýshylar, ǵalymdar, ánshiler, jyrshylar... osynyń bári endi-endi tamyr baılap, qaýlap ósip kele jatqanda, Stalın joldas, Lenın óle salysymen, onyń óli denesi sýymaı jatyp, Túrkistandy taratyp, bólshek-bólshek etýdi jedel qolǵa aldy da, respýblıka jyrtysqa aınalyp ketti... «Bólip al da bıleı berdi» Stalın patshadan asyryp jiberdi. Al Rysqulov Túrkistan respýblıkasyna Qazaqstannyń batysyn, teristigin, shyǵysyn qospaq edi...

Endi Jansha da osynda kórinedi. Sol 1923 jyly bular bir úıdiń adamdaryndaı, dastarqan basynda udaıy birge bolar edi. Janshanyń baldyzy, Rysqulovtyń áıeli Nadá bosanyp, Sofá atty qyz dúnıege keldi. Sondaǵy toıhana...

Bári-bári kóz aldynda. Jansha burynnan ataǵy jer jarǵan adam, Tashkentte óte syıly boldy. Ony jurt qazaqtan shyqqan Plevako desetin. Fedor Plevako patsha zamanynyń aty ańyzǵa aınalǵan advokaty ǵoı. Osy Dosmaǵambetovtiń jerlesi ári jıeni dese de bolady. Onyń ózi bir roman.

Fedor Plevakonyń ákesi bir orys ákiminiń qolynda malaılyqta júrgen qazaq qyzymen kóńil qosady ǵoı. Orynbor mańynda. Biraq nekelespegen kórinedi. Ákesi Plevak degen latysh eken. Qazaq qyzy odan úsh bala tabady. Biraq bárine aınaladaǵylar «zańsyz» dep qaraıdy, keleke qylady. Otyrsa-opaq, tursa-sopaq. Malaı qazaq qyzyn orys qojaıyn shoqyndyryp, Ekaterına dep ataǵan eken. Sol sormandaı Ekaterına taǵy da tórtinshi bala tabady ǵoı. Kelemejden kekirik atqan adamdar bul qazaqtyń malaı qyzy bolashaq uly adam týǵanyn qaıdan bilsin? Bilse, kúlmes edi. Bolashaq uly adamnyń anasyn qorlamas edi. Biraq adamdar kóbinese adasady ǵoı. Adamdar adaspasa, zaman ár kezde de túzý bolmaı ma?

...Sóıtip, sorly ana bul balasyn ózenge tastap óltirmek bolyp, jórgekke orap alyp bara jatqan jerinen ımandy bireý kezdese ketip, beıkúná náresteni aman alyp qalady... Keıin sol bala aty álemge áıgili Fedor Plevako bolyp shyǵady. «Plevak» degen yńǵaısyzdaý sóz bolǵan soń, ol zańdastyryp júrip, famılıasyna «o» qostyryp, Plevako bolǵan ǵoı. Keıin-keıin óziniń jaryq dúnıege kelmeı jatyp, ólip qala jazdaǵanyn bilgende, Fedor Plevako óziniń qazaq anasyn aıyptamaǵan. Qaıta alaqanyna salyp, aıalap otyrady eken.

Al sol Plevakonyń naǵashysy Jansha Dosmaǵambetov te kezinde aty kúlli Sibir jurtyna taraǵan aıtýly advokat edi. Jaryqtyq Jansha Turarǵa ótken-ketken hıkaıasyn aıtyp otyryp:

— Bilesiń be, Turar, birinshi ret sot aldynda jalamen aıyptalǵan adamdy qorǵaýǵa barǵanymda, ústimde frak ta joq edi. Al sotqa advokattyń fraksyz barýy — isiniń teris ketýimen birdeı. Biraq men sol prosesti jeńip shyǵyp, alǵashqy qalamaqyma frak satyp aldym,-der edi.

Sóıtken Jansha Dosmaǵambetovtiń ózine qazir advokat kerek. Árıne, bular endi burynǵy jarasynyń aýzyn tyrnap qanatady. Árıne, «Alash» deıdi. Sen sonyń kósemisiń deıdi. «Alash» aldaqashan keshirilgenin, Lenınniń ózi oǵan keshirim jasaǵanyn esepke almaıdy. Álde esepke alar ma eken? Tárizi jaman, almaıdy-aý. Áıtpese, Janshaǵa buryn da sot bolǵanyn, odan aqtalǵanyn bular bilmeı otyrǵan jok qoı. Teginnen tegin qaıtadan ustamaıdy ǵoı.

Rysqulov sonda, taqyr taqta ústinde jatyp, baıaǵy Orynbordyń keshin eske aldy. Janshanyń jupyny qujyrasy edi. Qyzaryp baryp, kún batqan kesh bolatyn. Jansha men Olga qosylyp, «Vechernıı zvon»-«Keshki qońyraýdy» aıtqan ińir shaq. Armandar aıdynynda júzgen qos aqqý. Juptary jazylmastaı edi. «Qozy Kórpesh, Baıandaı bir molada ólsem-aý» degen án osylarǵa baǵyshtalǵan sıaqty edi.

Aqyry juptary jazylypty. Syńarynan aıyrylǵan Olga Konstantınovna tas qapastaǵy Janshany kórýge kelipti. Jolyqtyrmapty. Qos aqqý biri jazym bolsa, ekinshisi de-qusadan óledi deýshi edi. Qos aqqý. Jansha men Olga. Birin-biri aımalamasa otyra almaýshy edi. Endi qaıtpek? Endi ne bolady? Táńiri isi-tálkek.

Táńiri isi-tálkek. Adamnyń basy-Allanyń doby. Qalaı tebedi, solaı domalaıdy. Áıtpese, birin-biri alaqanyna salyp otyrǵandardy ajyratyp nesi bar?

Múmkin, Táńirge tıispeý kerek shyǵar. Dúnıeni búldirip jatqam Táńiriniń tárbıesinen shyǵyp, qudaısyz bolyp ketken adamdar bolar. Al ondaılarǵa: «Táıt, malǵun!» — deýge jaramasa, Táńiriniń qudireti qaıda? Ádilet attaǵan, qıanat qylǵan qara júrekterdi nege táýbaǵa keltirmeıdi?

Múmkin, jábir kórgen janǵa Táńiri qýat berer, kókiregine nur sebeletip; otty til, oraq aýyz berip, ózin-ózi aqtaýyna septeser?

Jansha Dosmaǵambetov, talaı jazyqsyzdardy jazadan aman alyp shyqqan aıtýly sheshen, aıbarly advokat-Jansha Dosmaǵambetov ózin-ózi qorǵap shyǵar?

Ombyda ol baıaǵyda kinásiz qaralanǵan orys áıelin sotta arashalap sóz sóılegende, jurttyń bári, tipti sottyń ózi de solqyldap jylaǵan desedi. Aıdaladaǵy áldebir áıeldi solaı janyn salyp qorǵaǵanda, Jansha Dosmaǵambetov óz basyna tajal tóngende, ózin-ózi qalaı qorǵamas eken? Sóz beredi ǵoı, sóıleıtin bolar. Biraq myna Joǵarǵy sottyń Áskerı Kollegıasynyń bastyǵy, bas sot Ýlrıh. Jansha Dosmaǵambetov ózin-ózi qorǵap sóılegende, sol Ýlrıh solqyldap jylaı qoıar ma eken? Áne, másele qaıda? Bas aıyptaýshy, ıaǵnı bas prokýror Vyshınskıı júregi eljirep, kóńili bosaı qoıar ma eken?

Ýlrıhte, Vyshınskıı de anadan, adamnan týǵan. Anadan jańa týǵanda adamdardyń bári birdeı. Múmkin, adamnyń anasy zamany shyǵar. Zaman qalaı qaqpaılaıdy, solaı qaraı qaıyrylyp, yqtıary ózinde bolmaı sorlaı ma eken?

Zamanyna qaraı qoǵamy bolar ma? Adamdar koǵamy. Qoǵam-tobyr ma? Sıyr da tobyr, koı da tobyr. Bir tabyn sıyrdy uzyn qamshyly bir adam jat dese jýsatady, tur dese órgizedi. Onyń aty baqtashy. Másele-baqtashyda.

«Dúnıe bir qısyq jol burańdaǵan» deýshi edi Rysqul marqum. Sol jol buralańdap júrip, Olga Konstantınovna men Ázızany biriktirip, túrmeniń terezesine úńildiripti. Úńilip kúıeýlerin izdeıdi. Kúıeýler kórinbeıdi. Kórsetpeıdi. Jolatpaıdy. Olga Ázızaǵa jol kórsetken boldy ǵoı. Mundaı sumdyqty týasy kórmegen Ázıza baıǵus, áıtpese, óz betinshe Lýbánkaǵa jol taba ala ma?

— Meniń sińlimdi tastap, seni alǵanda Rysqulovtyń múıiziniń qaraǵaıdaı bolǵany qaısy? — dep Olga teris aınalsa, Ázızanyń qolynan ne keler edi? Betegesi bytyrlap, sekseýili satyrlap, dalany órt alǵanda, aqbóken men qasqyr birge qashatyn kórinedi. Basqa túsken ortaq náýbet arazdasqandy, ajyrasqandy jaqyndatady. Áıtpese, Ázıza Rysqulovtyń tabaldyryǵyn attaǵaly beri Olga da, Jansha da Turarmen habarlasqandy sap tyıǵan. Endi mine, sol Olga Ázızany qolynan jetektep, tas túrmeniń bulym-bulym buralań qystaryn túrtinektep, kúıeýlerin taba almaı júr.

Tas qapastaǵy jalǵyz jannyń jaryq sáýlesi-basyndaǵy oıy degenmen, oılanýǵa da daǵdy kerek. Ómir baqı árekettiń, iri-iri qımyldyń ishinde júrmese, kóńili kónshimeıtin Rysqulov myna jatystan jalyǵyp, ishqusa bola bastady. Ne kitap, gazet oqı almaıdy, ne jazý jaza almaıdy. Tym qurysa, qaǵaz ben qalam berse... Naǵyz jazý jazatyn jer túrme bolar. Neshe tolqyn oılar josylyp jatyr. Qumdaýyt jaǵaǵa kelip jyǵylyp jatqan aqjal tolqyndar qansha soqqylasa da qumda iz qala ma? Myna qaǵazsyz-qalamsyz oı da sol sıaqty.

Rysqulov ósip ketken tyrnaǵymen qabyrǵany tyrnap kórdi. Sur betonda iz qalǵan joq, al tyrnaǵy jyrtylyp, jyrymdanyp qaldy. Tyrnaqtan basqa qarýy joq. Onyń ózi tas qabyrǵaǵa bolmashy iz salýǵa da jaramaıdy.

Jata berse, janshyla beretinine kózi jetti de, tórt qadam sharshy kamerany aınalyp júre berdi, júre berdi. Basy aınalyp, taqtaǵa baryp qulaǵansha júre berdi...

Tergeýshiniń aldyna ekinshi ret alyp keldi. Neıman ornynan túregelip baryp, qaıta otyrdy. Rysqulovtyń saqaly taǵy ósip ketipti, jaǵasy taǵy da kir shalǵandaı eken. Kir qaıdan juǵady? Shahtaǵa túsip jatqan joq. Ketpen shaýyp, oraq oryp, jer qazyp jatqan joq. Táýligine eki-úsh ret qana ashylatyn temir esikten basqa sańylaýy joq tas kameraǵa shań-tozań qaıdan kiredi?

Kostúmi de myjylypty. Rysqulovtyń óńi súzekten turǵandaı eken. Ol alǵashqy talabyn taǵy qoıdy.

— Monshaǵa túsip, ish kıim aýystyrmaı, saqal-murtty aldyrmaı, eshkimmen sóılese almaımyn, — dedi.

Jıren shashyn bir jaǵyna qaraı jylmıta qaıyrǵan, dál jutqynshaǵynyń tusynda qumalaqtaı qaly bar Neıman, Rysqulovqa bala kúninde Taý-SHilmembet aýylynyń kógeninen kórgen jaǵal laqty eske túsiredi. Jaǵal laqtyń alqymynda barmaqtaı túımesi bolýshy edi, tóbelinen bastap, jon arqasy, alqymynyń júni qyp-qyzyl da, basqa jaǵy qara bolatyn. Ondaıdy qazaq jaǵal deıdi. Myna qyzyl shashty, moınynda qońyr qaly bar, qara kostúmdi Neıman Rysqulovqa kenetten sol alystaǵy aýyldy elestetkeni ǵoı.

— Bul tilegińizdi oryndaı almaımyn, — dedi Neıman bul joly salqyn qabaqtanytyp.

— Nege?

— Ereje solaı.

— Ótken joly she?

— Ótken joly bir ret ereje buzdyq, so da jetedi.

Neıman ar jaǵyn aıtpady. Aıtqanda, Rysqulov Neımannyń ústinen qaraıtyn Glebov degen bastyq bar ekenin, sol Glebov ótken joly Rysqulovqa jasaǵan «myrzalyǵy» úshin, Neımanǵa eskertý jasaǵanyn biler edi. Mundaǵylar syr shashpaıdy, syr shashsa, ol CHK bola ma? Mundaǵylar syr tartady. «Dose» jınaıdy. Sen týraly nebir derekterdi dose deıdi. Aıtalyq, bul keńsede Rysqulov týraly qandaı dose baryn Rysqulov bilmeıdi, al mundaǵylar biledi.

Adam týǵanda eki ıyǵyna eki perishte qonady deıdi. Oń ıyǵyndaǵy perishte adamnyń oń isterin, sol ıyǵyndaǵy perishte teris qylyqtaryn hatqa tizip otyrady eken. Sodan ahıretke barǵanda adamnyń jamandyǵy men jaqsylyǵyn tarazyǵa salyp ólsheıdi eken. Jamandyǵyń kop bolsa-tamuqqa tart, jaqsylyǵyń kóp bolsa-jumaqqa jónel.

Ádil ǵoı. Al munda da solaı ma? Kim biledi? Solaı ma, solaı emes pe-tergeý deıtin teatr kórsetedi.

Neıman sazaryp otyryp:

— Al bastaımyz. Men suraımyn, siz tek shyndyqty aıtasyz, — dedi.

— Shirkeý sıaqty boldy ǵoı, — dedi Rysqulov myrs etip.

— Iá, solaı dese de bolady. Shirkeýde tek shyndyq aıtylady.

— Shirkeý shyndyq aıtqanyń úshin kúnáńdi keshiredi. Al kúnási jok adam ne aıtady?

Neıman qabaq shytty.

— Tergeýshi siz emes, men. Maǵan budan bylaı suraq qoımańyz.

Neıman qaǵazyn jaıyp, qalamyn qolyna aldy.

— Máseleni 1915 jyldan bastaımyz. 1915 jyly qaıda boldyńyz?

— Tashkentte.

— Ne istedińiz?

— Muǵalimder ınstıtýtynda oqydym. Sabaqtan qol bos ýaqytta, Tashpýlat degen baı ózbektiń baý-baqshasyn kútip, baǵban boldym. Kómektesetin týystyń joqtyǵynan.

— Odan basqa ne istedińiz?

— Basqa ne isteıin? Oqý oqyp, jumys istegen adamnyń basqa sharýaǵa qoly tıe me?

— Kólbaı Toǵysov degendi bilesiz be?

— Bilemin.

— Onyń «Úsh júz» degen partıasyn da bilesiz ǵoı?

— Estidim, biraq oǵan qatysym joq.

— Qatysyńyz joq?

— Joq.

— Jaraıdy. Mine, bul jerde jalǵan aıttyńyz. Al Mýnavar Kary degendi bilesiz be?

— Estidim.

— Onyń «Ittıhad va Tarakkı» degen partıasyn bilesiz be?

— Estýim bar.

— Estýińiz bar. Estip qana qoıǵan joqsyz. Tikeleı qatystyńyz. «Ittıhad va Tarakkı» degen qalaı aýdarylady?

— «Birlik pen órleý».

— Ony qaıdan bilesiz?

— Ondyq saýatym bar.

— «Shýro-ı-ıelamıa» degen ne? Qalaı aýdarylady?

— «Islam keńesi».

— Ol da partıa ǵoı?-Iá.

— Múshe boldyńyz ǵoı?

— Joq.

— «Ittıhad va Tarakkı» partıasynyń túpki maqsaty?

— Bilmeımin.

— Bilesiń! — Endi Neıman «siz» dep sypaıylaǵandy qoıyp, «senge» kóshti. — Bilesiń. Ábden bilesiń. Onyń túpki maqsaty — Japonıanyń qoldaýymen Túrki-Tatar memleketin qurý edi ǵoı. Qalaısha umyttyń?

— Men mundaı arandatýshy suraqtarǵa jaýap berýden bas tartamyn.

— Bas tarta ber. Biraq báribir moıyndaısyń. Al partıanyń Ortalyq Komıtetiniń múshesi bolǵan Faızolla Hodjaev bizdiń qolymyzda. Moınyńa qoıyp beredi. Kýálaryń kóp. Qashyp qutyla almaısyń. Áýeli eń jaqyn dostaryń Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Qaıǵysyz Atabaev, Iýsýp Abdrahmanov, Nyǵmet Nurmaqov qoıyp beredi.

Rysqulov kózin jumyp, qaıda otyrǵanyn umytqandaı, oıǵa maltyǵyp qaldy. Qaıran Ahań taǵy túsken eken ǵoı temir torǵa. Arystandy tek temir torǵa qamap ustaıdy. Ahań buǵan jala jappas. Olaı bolýy múmkin emes. Ahandaı asylzada týa bermes. Ol muny oqqa baılamaıdy. Jalǵan! Biraq sırktegi naısaptar arystandy da aıtqanyna kóndirip, aıdaýyna júrgizedi-aý. Tipti jurtty aldap, keıbir saıqal sırkshi basyn arystannyń aýzyna da tyǵady. Sonda kórermender tań qalyp, qol shapalaqtaıdy. Batyrlyǵyna súısinedi. O, sorlylar! Aldanǵanyn bilmeıdi. Arystannyń azý tisin qaǵyp alyp tastaǵanyn olar bilmeıdi. Azý tisi joq arystan-arystan ba?

— Al?

Rysqulov kózin ashyp aldy. Dúnıede ne jaman-ózińniń aq ekenińdi dáleldeı almaıtynyń jaman. Dálelińniń bári aıdalaǵa ketip, ony uǵar qulaq, túsiner júrek bolmaǵany azap. Rysqulov sol azap batpaǵynyń tereńine batqanyn sezdi. Biraq úmit ólmeıdi ǵoı, úmit ólgen jerde adamdy tiri eken deme.

— Azamat tergeýshi, — dedi Rysqulov túrmeniń tiline kóndige bastap.-Men sizge áneýkúni bir tilek aıtyp, qolyńyzǵa hat berip edim. Meselimdi qaıtarmaı qabyldap alyp edińiz. Imandy eken dep ishteı súısindim de. Sol hatym Ejovtyń qolyna tıdi me?

Neıman endi shaýyp bara jatyp, aldynan bir or kezdesip, oqys toqtaǵan attaı oqyranyp qaldy. Álginde eskertti: maǵan suraq qoıma dep. Oǵan pysqyrmady. Suraq qoıyp otyr. Kerisinshe, munyń suraǵyn jaýapsyz qaldyrdy. Degenmen, birdeńesi bar, mysy basyp ketetindeı... Glebov eskertti: onyń úlken-úlken kyzmette bolǵanynyń bárin umyt dep. Kolhozdyń qambasynan kartop urlaǵan mujyqtan jaýapty qalaı alar ediń, solaı al dep. Qazir:

— Suraq qoıma! Meniń suraǵyma jaýap ber! Jaltarma! — dep ústeldi judyryǵymen qoıyp qalǵysy keldi de, áldene tejep kaldy. Onyń ornyna: — Kómekshisine tapsyrdym. Odan arǵysyn bilmeımin, — dedi.

Shyndyǵynda, Ejovtyń kómekshisinen buryn, Glebovqa, óziniń tikeleı bólim bastyǵyna kórsetken. Glebov Rysqulovtyń Ejovqa jazǵan hatyn oqyp shyǵyp: «Vot nahal!» — degen. Artynsha: «Meıli, kómekshisine ber. Nıkolaı Ivanovıch bir rahattanyp qalsyn», — dedi.

Tutqynnyń aryzyn oqyǵannan Ejov nege rahattanýǵa kerek? Neıman oılanyp qalǵan. Mundaǵylardyń bári Ejovqa elikteýge tyrysady. Júris-turysyna deıin, sóz sóıleý mánerine deıin...

Neıman shamdanyp otyr. Óziniń osaldyǵyna ózi yza. Bul suraq qoıady, al Rysqulov áńgimeni buryp, aıdalaǵa alyp ketedi. Al búgingi suraq-jaýaptyń protokolyn Glebov kútip otyr. Glebovqa ne betin aıtady? Onyń aldyna tańbasyz aq qaǵazdy aparyp qoımaq pa?

— Káne, suraqqa jaýap berińiz, — dedi Neıman. Qaıtadan «sizge» kóship ketkenin kesh andap qaldy. Odan beter yzalandy.

— Men aıttym ǵoı: arandatqan suraqtarǵa jaýap bermeımin.

— Jaqsylyqpen jaýap bermeseńiz, sizdi ne kútip turǵanyn sezesiz be?

Taǵy da «siz». Aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin sezbeı qalatyn ne jyny bar? Óz sózine ózi ıe bola almaıtyndaı ne Qudaı urdy?

— Sezemin, — dedi Rysqulov aıylyn jımaı.

— Jete sezinbeı otyrsyń, — Bul joly sózi durys shyqty. — Sezinseń búıtip kergimes ediń. Biraq eskertemin: qor bolasyz. — Qaıtadan «siz». Shaıtan alǵyr. Mynanyń bir sıqyry bar ma?

Glebov aıtady: kartop urlaǵan mujyqtaı kór deıdi. Al mynanyń aıylyn jımaı otyrysy mynaý. Saqal-shashy ósip, kıimi de myj-tyj bolyp qalsa da áli tóredeı. Aqylyna, sóz sóıleý júıesine, ózin-ózi tik ustasyna, tup-tunyq tuńǵıyq kózine qarap otyryp, qaıtip munymen mujyqsha sóılesesiń. Múmkin, Glebov ózi sóılesip kórer. Onda: Neıman, sen tutqynnan jaýap alýǵa jaramaısyń. Seniń ornyń bul emes, bar, shoshqa baq dese-ne bolmaq?

— Sonymen, ne de... álgi «Ittıhad va Tarakkı». Túrik-Tatar memleketi. Esińizge túsirińiz. Japonıa proteksıasy. Ras qoı? Qatystyńyz ǵoı?

— Sandyraq.

Neıman judyryǵymen ústeldi qoıyp qaldy. Sıa saýyttyń jıegindegi qalam jerge ushyp tústi. Qor qylǵanda, Neıman álgi qalamdy edennen ózi kóterip aldy. Artynsha ózine-ózi taǵy ashýlandy: «Nege anaǵan kótertpedim? Alyp ber ana qalamushty! — desem, ol miz baqpaı otyryp alsa...»

Odan ary ne bolmaq, qol jumsamaq pa?

O basynda zańdy oılap shyǵarǵandar-danalar. Sonoý tuńǵysh ret «ıýstısıa» degennen bastap, zań izgilikke qyzmet etýge tıis edi. «Iýstısıa» degenińiz Ádilet degen sóz ǵoı. Máskeý ýnıversıtetinde aq saqaldy profesorlar Neımannyń basyna osy uǵymdy quıyp-aq baqqan. Sóıtse, profesorlardyń leksıasy bir basqa eken de, tikeleı jumys bir basqa eken. Dál qazirgideı, Glebovtyń tapsyrmasyndaı jumys isteý ýnıversıtette bes jyl oqyp, ápter-tápter áýre bolýdyń túkke qajeti joq eken.

Al qarańyz, Rysqulov jańa «sandyraq» dep battıtyp saldy. Sandyraq ekeni ras, ony Neıman da biledi. Biraq tapsyrma osyny qaıtseń de moıyndat deıdi. Moıyndatý úshin zańdy belden basyp, zorlyqqa barý kerek. Zorlyqpen moıyndatý kerek. Al profesorlar bulaı oqytqan joq. Al zorlaǵannyń ózinde moıyndamasa she? Odan beter zorlaı tús. Sóıtip, jendetke aınal. Dıplom saǵan sol úshin berilgen.

Rysqulovpen alǵashqy tájike osyndaı bir oıǵa da qaldyrdy. Neıman ońaı jeńis bolmaıtynyn túsindi. Shyndyǵynda kim tutqyn? Rysqulov pa? Neıman ba?

Shyndyqty seze turyp, ádiletsizdikke barý-úlken tutqynnyń qamytyn kıý ekenin seziný de qıyn, sondyqtan da janyń topastana beredi.

«Qarsy suraq qoımańyz» dep eskertse de Rysqulov Neımanǵa taǵy saýal berdi:

— Men sizge jaýap berýge tıisti emespin. Birinshiden, men bólshevıkter partıasynyń múshesimin. Meni tutqynǵa alý úshin, Ýstav boıynsha, zańdy túrde partıadan shyǵarý kerek. Bir. Ekinshiden, men VSIK-tiń múshesimin. VSIK sesıasy meni múshelikten shyǵarmaı turyp, meni qamaýǵa alýǵa eshkimniń de qaqysy joq. Aıtyńyzshy, meni qamaýǵa alýǵa qandaı Zań bar?

Neıman tosylyp qaldy. Partıa múshesi, VSIK múshesi. Olardan shyǵarmaı turyp, tutqyndaýǵa bolmaıtynyn Neıman da biledi. Biraq formaldy túrde bolsa da, Rysqulov partıadan, VSIK-ten shyǵaryldy degen qaǵaz bar ma, joq pa-ony bilmeıdi. Tek tistenip turyp:

— O jaǵynan qam jemeńiz. Sizdi tutqyndaýǵa order berildi me, berildi. Ar jaǵy qıyn emes. Siz aldaqashan partıadan da, VSIK-ten shyǵyp qalǵansyz, — dedi.

— Meni syrtymnan shyǵara almaıdy. Ondaı Zań joq

— Zań jóninde mundaǵylar sizden aqyl suraı qoıar ma eken?

— Meniń taǵy bir ótinishim bar.

— Aıtyńyz, — dedi Neıman yqylassyz.

— Maǵan ortalyq gazetterdi berip tursa bolar edi.

— Ony qaıtesiz?

— Oqımyn.

— Ne úshin?

— Keńes ókimeti ornynda ma, joq pa-sony bilý úshin.

Neımannyń sarǵysh kózi shaqshıyp ketti.

— Ne sandyraqtap tursyz?! — Dereý sózbe-sóz qaǵazǵa túsirdi.

— Sandyraq emes, kúdik. Keńes ókimeti úshin bar ǵumyryn sarp etken adamdar shetinen qamaýǵa alynyp jatsa, sonda kóńilge kúdik kire me, joq pa?

Neıman jaýap bergen joq. Rysqulovtyń aýzynan shyqqan sózdi qaǵazǵa túsirip bolyp:

— Endi mynaǵan qol qoıyńyz, — dedi.

***

Kameraǵa qaıtyp kelgen soń Rysqulov álgi Neımannyń aıtqandaryn sózbe-sóz eske túsirýge tyrysty. «Ittıhad va Tarakkı» degendi ákelip japsyrmaqshy. Mýnavar Kary degendi talaı estigen, biraq sóılesken adamy emes. Bul ne sandyraq sonda? Osydan eki-úsh jyl buryn alysta, Moskvada jatqan buǵan Almatydaǵy Jantoqov degen bireý respýblıkalyq gazet arqyly tıisken. Rysqulov baıaǵyda «Shýro-ı-ıslamıa» partıasynyń múshesi bolǵan dep sandalypty. Oǵan Rysqulov sol gazettiń ózi arqyly jaqsylap turyp jaýap bergen. Al «Ittıhad va Tarakkı» degendi, tipti jalaqor Jantoqovtyń ózi de atamap edi. Endi alǵashqy ýly oq bolyp sol qadalyp tur.

Rysqulov tas qapasta osylaı otyra bersin. Oılansyn. Oılaýǵa eshkim tyıym sala almaıdy. Al dál sol mezgilde Stalın óziniń ýázirlerin shaqyryp alyp, bárine bir-aq suraq qoıdy:

— Ege — e-er, Japonıa bizge soǵy — y-ys asha qalsa, sonda — a-a... japondardan koreılerdi qalaı aıyramyz?

Ýázirleri oılanyp qaldy. Voroshılov, Molotov, Kaganovıch, Kalının, Berıa, Ejov... Suraqtyń astary túsinikti. Qıyr Shyǵysta, keńes jerinde de koreıler turady. Eger japon soǵyssa, japondarǵa túr-túsi uqsas koreılerdi abaılamaı atyp alamyz ba dep qaýiptenip otyrǵan joq Stalın. Koreıler japondarǵa qosylyp keter dep otyr ǵoı. Japonǵa da, koreıge de aralasy joq, olardyń tilin de, dinin de, arman-tilegin de, qaıǵy -qýanyshyn da bilmeıtin ýázirler tuqshıysyp qaldy. Sonda Berıa shoshań etip:

— Japondardan koreılerdi aıyrý op-ońaı, — deıdi.

— Qalaı? — deıdi Kósem.

— Koreılerdi kótere kóshirip jiberý kerek.

— Qaıda?

— Kavkazǵa emes, árıne, Qazaqstanǵa!

***

Tergeýge úshinshi ret shaqyryldy. Bul joly Neıman jalǵyz emes eken. Janynda qasqabas polkovnık otyr. «Tórtinshi bólimniń bastyǵy Glebov», — dep tanystyrdy ózin. Úni óktem. Basynyn qasqalyǵy bolmasa, baıaǵy Tashkenttegi Ýspenskııge uqsastyǵy kóp eken. Betine biz tyqsań batpaıtyn, beti-bet emes, kón japsyryp qoıǵandaı, jap-jalpaq, aıyr ıek. Murny qońqaq. Kózildiriktiń ar jaǵynan jylan kóz yzǵar shashady. Neıman munyń qasynda ımanjúzdi eken.

Ýspenskıı marqum, Túrkistan respýblıkasynda Erekshe bólimniń bastyǵy bolatyn. Rysqulovqa istemegen bálesi qalmaǵan Kýshekın ekeýi qosylyp alyp, kóp qorlyq kórsetken. Aqyry ózi áshkerelenip, atylyp ketip edi.

Odan beri de on segiz jyl ótken eken. Kim biledi... atyldy degen Ýspenskıı áldeqalaı tiri qalyp, endi Rysqulovtyń aldynan shyǵyp otyrmasyn. On segiz jyldyń ishinde adam pishini ózgerip, shashy túsip, qasqa bola salý qıyn emes-ti. Famılıasy... Famılıasyn ózgertip alyp júrgender az ba? Kósemnen bastap, kósemderden bastap...

Jylan kóz miz baqpastan, kirpik qaqpastan Rysqulovqa uzaq qarap, únsiz otyrdy. Edáýir ýaqyt osylaı únsiz suq qadap bolǵan soń:

— Al, aıypker, aıtyńyzshy, siz nege meniń kómekshim Neımanǵa jaýap bergińiz kelmeıdi? — dedi.

Endi Glebovqa Rysqulov tesile qarady. Ún qatpastan, kózder men kózder arbasyp kóp otyrdy. Glebovtyń kózi-atylatyn myltyqtyń aýzyndaı sup-sýyq, Rysqulovtyń kózi — túpsiz tereń azap pen qasiret tuńǵıyǵy. Kináli kóz bolsa-qıpaqtap keter edi, shydaı almaı taıqaqsyp, jypylyqtar edi. Tuńǵıyqqa tas tastap jibermeseń osylaı myzǵymaı, uly qasirettiń ýytyn shashyp, qara tas bolsa da júregińdi shymyrlatar túri bar. Glebov shydaı almaı:

— Aıtyńyz! — dep ars etti.

Qabaǵan ıtke tas laqtyrsań órshelene túsedi. Muny Rysqulov bala kúninde talaı kórgen. Kórshi aýyldaǵy Nursaly degen kisiniń ıti abalap tura umtylǵanda, basqa balalar bytyraı zytyp berdi, bul tapjylmaı turyp qaldy. Itte de ıman joq eken, taısalmaı týra betine shapshyǵanda bul qos qolymen aqsıǵan azýdan alyp, qasarysty da qaldy. Sóıtip, sol alaqanynyń qalyń eti jalbyrap shyǵa keldi. Ahat atasy kıiz kúıdirip basyp, jol — japyraq tańyp, jalbyz taǵyp, áreń jazyp alyp edi. Sodan alaqanynda uzynnan-uzaq tyrtyq qaldy. Alaqannyń syzyǵy — adamnyń taǵdyry, ómir joly desip jatady. Ol syzyq týasy bitedi. Sol týasy bitken syzyqqa qabaǵan ıttiń ótkir tisiniń tyrtyǵy qosyldy. Bu da bolsa nyshan shyǵar. Bul ǵumyrda Rysqulovqa qabaǵan tóbetter kóp kezdesti. Kóp qapty. Endi myna Glebov...

— Aıtyńyz! — dep ars etti.

— Men arańdatqan suraqqa jaýap bermeımin, — dedi Rysqulov sabyrmen.

— Siz, múmkin, bizdi mensinbeıtin shyǵarsyz, múmkin, biz sizdiń taqıańyzǵa tar keletin shyǵarmyz? Múmkin, siz Memlekettik aıyptaýshy Vyshınskıı joldastyń ózi jaýap alǵanyn qalaıtyn shyǵarsyz? Asyqpańyz. Vyshınskıı joldas sizdi umytqan joq. Ýaqyt keledi. Al bizdiki-aldyn ala tergeý. Túsindińiz be? Aldyn ala tergeý. Predvarıtelnoe sledstvıe!

Glebov jaýap kútip, bezireıdi de qaldy.

— Men áýeli ne úshin tutqyndalǵanymdy bilgim keledi. Maǵan qandaı aıyp, qandaı kiná taǵylmaqshy? — Rysqulov ta jaýap kútti.

Glebov basyn shaıqap, bir ezýleı myrs etti de:

Senderdiń báriń bir qalyptan shyqqan sıaqtysyńdar. Sizdiń pikirles, rýhanı týysyńyz Rykov ta dál osylaı dep edi. «Ne úshin? Qandaı kinám úshin?» Biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵandaı. Rykov ta osynda otyr. Biletin shyǵarsyz. Ne úshin otyr?

Men biletin Rykov adal adam. Lenınniń serigi. Odan jaý izdeý-qarańǵy úıden qara mysyq izdeý, tipti sol mysyq múlde joq bolsa da...

— Oho! — dedi Glebov qasyn kerip. — Siz fılosofıamen de aınalysady ekensiz ǵoı. Jón-jón. Al osynda Býharın de otyr. Nyshınskıı joldastyń sózimen aıtqanda, «túlki men shoshqanyń dúbárasy». Mine, sol «túlki men shoshqanyń dúbárasy» da jaýap alǵan saıyn Gegelden soǵady da otyrady. Biz Gegeldiń kim ekenin bilmeıtindeı. Bilemiz Gegeldi. Býrjýazıanyń asyrandy tóbeti. Al siz bolsańyz, azıat ekenińizdi tanytyp, Konfýsııdiń árýaǵyn qozǵap otyrsyz. Bilimderińdi kórsetkileriń keledi. Sol bilimdi adal iske, Stalın joldas bastap ornatqan sosıalızm isine jumsasańdar ǵoı. Al sender sol orasan kúshpen ornatylǵan sosıalızmdi qulatýǵa tyrysyp, jantalasyp júrsińder.

— Túsinikti boldy, — dedi Rysqulov.

— Ne túsinikti?

— Meniń ne úshin otyrǵanymdy aıtyp qoıdyńyz. Al endi bul, keshirińiz, azamat tergeýshi, naǵyz baryp turǵan sandyraq. Rysqulov, myna Rysqulov, búkil sanaly ómirin sosıalızm úshin sarp etken Rysqulov, endi sol sosıalızmdi qulatpaq pa?!

— Ol az bolsa, KSRO-ny qulatyp, Orta Azıa men Qazaqstanda «Uly Túrkistandy» ornatpaq. Ol az bolsa, baıaǵy-baıaǵy uly Turan memleketin qaıta qurmaq. Dál tústim be?

Glebov óziniń tapqyrlyǵyna ózi máz bolyp, keńk-keńk kúldi. Janynda qaǵaz jazyp otyrǵan jylmaqaı jıren shash Neıman, tóreń soqyr bolsa, bir kózińdi qysyp otyr degendeı, o da kúldi de:

— Ras-aý, — dep qoıdy.

Al Rysqulovtyń sanasyn qaıǵy bulty qaptady. Mynalar myna túrimen istiń baıybyna baryp, aq pen qarany ajyratyp, ádildikke júginetin túri joq. Jón biletin, bilimi jetik, jan-jaqty tolǵaı alatyn adamdar bolsa bir jón. Tapsyrmamen, daıyn suraq, daıyn qalyppen kelip otyrǵan oryndaýshylar. Al dálel — dep kór aq, adal ekenińdi. Kúni keshe Býharın kim edi? Lenınniń ózi sanasqan sardar edi. Endi myna teksizder ony túlki men shoshqanyń nekesinen týǵan dúbára dep otyr. Sonda kimdi aıaıdy bular? Qaı zamanda týyp, qaı zamanǵa kez bolǵansyń, Rysqulov? Kederli ker zaman osy ma?..

Glebov-Neıman emes. Glebov dúleı. Aldyna Rysqulovty eki ret shaqyryp alyp, eki ret túk óndire almaǵan Neımandy jerden alyp, jerge saldy. «Salaǵa» dedi. Sirá, shalasyń, áljýazsyń degeni shyǵar. Sol kezdegi, Iagoda men Ejov tusyndaǵy tergeýshiler diń tilinde, ıaǵnı jargonynda «qysyr sıyrdy ıdirý» degen uǵym bar edi. «Sen qysyr sıyr turmaq, buzaýly sıyrdyń ózin saýa almaısyń», — dep urysty. Endi sol «qysyr sıyrdy» qalaı saýý kerek ekenin kórsetpek bop ózi kelgen túri edi. Biraq ózi de ońdyryp eshteńe «saýa» almaı otyr. Neımanǵa taba bolatyn boldym-aý dep ishteı yzalanyp otyr.

— Siz, aıypker Rysqulov, álginde Rykov adal dep qaldyńyz-aý. Lenın sengen serigi dedińiz. Shynnan solaı oılaısyz ba, joq, álde « bórik kıgenniń namysy bir» dep, Sovnarkomda birge istegen soń qımaısyz ba?

— Men 1926 jyldan bastap, Rykov Sovnarkomnan jazyqsyz ketkenge deıin birge jumys istedim. Lenındik gvardıanyń naǵyz tarlany dep tanydym. Osy aıtqanymnan qaıtpaımyn.

Glebov zymıandana basyn shaıqady.

— Aı-aı, adamdar-aı, qalaı ǵana adasady, — dep aıady. — Aıypker Rysqulov, siz Rykovtan buryn emes, keıin tutqyndaldyńyz. Ne sebepten ekenin ańǵarasyz ba?

Rysqulovtyń ózegi muzdap qoıa berdi. «Mynaý ne qońyrsytyp otyr, shynnan...»

Glebov psıholog edi, Rysqulovtyń óńiniń ózgergenin baıqap qoıdy.

— Iá, ıá, durys kúdiktenip otyrsyz. Rykov alǵashqy jaýaptyń ózinde-aq sybaılasy, serigi retinde sizdi atady.

— Serigi bolǵanym ras... Onda turǵan ne bar?

Glebov salaly saýsaǵyn kezep:

— Óıtip montany bola qalmańyz. Áńgime-Keńes ókimetine qastandyq jónindegi seriktik týraly. Qaraı gór, bilmegensýin.

Júregi túskir bir jamandyqty sezedi. Biraq kóńildi qaıtip sendiresiń? Aqyldy qaıtip adastyrasyń? Aqylǵa syımaıdy ǵoı. Osy oıyn jetkizbek bop, Rysqulov:

— Sonda qalaı, azamat tergeýshi, Rykov patsha jandarmdarynan azap kórip, bir shybyndaı janyn shúberekke túıip júrip, azattyq úshin arpalysyp júrip, Keńes ókimetin ornatysady. Aıtalyq, men de... Sonda qalaı, ózimiz ornatqan ókimetti ózimiz qulatpaqpyz ba?

Glebov bul suraqqa daıyn kórinedi.

— Báriń solaı saıraısyńdar. Zınovev pen Kamenev Qazan tóńkerisine qarsy bolǵan. Endi olar da sender sıaqty bezekteıdi. Keńes ókimetin ornatysyp edik, ne jazyǵymyz bar dep jylaǵanda etegine jas tolady. Aıla-sharǵy. Báribir qutyla almaısyńdar. Eń jaqyn degen dosyn Rykov seni sybaılasym dep otyrǵanda, qaıda, qalaı qashyp qutylasyń? Odan da eze bermeı iske kósheıik.

— Rykov meni jaý dep ataýy múmkin emes. Jáne onyń dosy jalǵyz men emes.

— O! — dep qolyn shoshaıtty Glebov. — Óte durys. Jalǵyz dosy sen emes, tolyp jatyr.

— Kimder sonda? — dep Rysqulov shapshydy.

— Kóp. Býharın, Tomskıı, Rakovskıı, Kresınskıı, Hodjaev, Ikramov, Atabaev, Nurmaqov... Kóp. Men sizge aıtaıyn: Rykov pen Býharın shataspaǵan, shatastyrmaǵan jer joq. Sonoý Qıyr Shyǵystan Qıyr Batysqa deıin. Sprýt! Ondaıdy bilýshi me edińiz? Sprýt-teńiz alpaýyty. Tolyp jatqan aıaǵy bar. Sol aıaqtarymen jurttyń bárin jalmap, matap alǵan. Otan, partıa senip bergen bılikti olar solaı paıdalanǵan. Kóksegenderi — kapıtalızm.

— Onda kezinde kapıtalızmmen nege kúresken?

— Kózboıaýshy jalǵan kúreskerler. Káne, sonymen tikeleı sharýamyzǵa kiriselik. Ótken joly sizge «Ittıhad va tarakkı» partıasyndaǵy rólińiz týraly suraq qoıylǵan. Aıtyńyz.

— Azamat tergeýshi, bir nárseniń basyn ashyp alaıyq: men bir-aq partıany bilemin. Ol — komýnıser partıasy. Bul partıaǵa men 1917 jyly qyrkúıek aıynda kirdim. Dál sol kezde basymdy qaterge tigip, oqqa baıladym. Búkil eldegi sıaqty sol kezde Áýlıeatada da komýnıserge qarsy terror qutyrynyp turǵan bolatyn. Soǵan qaramaı, bólshevıkter qatarynda bolyp, Áýlıeatada Keńes ókimetin qurý áreketin basqardym. Áýlıeatada Keńes ókimetin ornatyp, onyń basshylarynyń biri boldym. Sodan beri bul joldan taıǵan emespin. Al endi bolmaǵan isti boldy dep, maǵan qaıdaǵy bir «Ittıhadty» ákelip tańýyńyz zań aldynda da, ar aldynda da kúná. Sondyqtan bul suraqty qaıtalamaýyńyzdy ótinemin. Glebov qyzyl papkadan birneshe paraq qaǵazdy sýyryp aldy da, sońǵy paraǵyn Rysqulovtyń aldyna jyljytyp qoıdy.

— Aıypker Rysqulov, paraqtyń eń sońyna kóz salyńyz. Tanısyz ba? Kimniń qoly?

Rysqulov birden tanydy.

— Hodjaevtyń qoly.

— Hodjaevtar kóp qoı. Qaı Hodjaev?

— Faızolla.

— Óte durys. — Glebov kókirek kere sóıledi.-Al sol Faızolla Hodjaev aıtady. 1918 jyldan bastap Mýnavar Kary bastaǵan «Ittıhad va Tarakkı» partıasynyń Ortalyq Komıtetine men (ıaǵnı F. Hodjaev), Zakı Valıdı, Turar Rysqulov múshe boldyq deıdi. Negizgi maqsat Túrki-Tatar memleketin qurý edi deıdi. Bul maqsatta bizdiń demeýshimiz Japonıa men Túrkıa boldy deıdi. Keıin Anglıa da kómektespekshi edi deıdi. Túrkıadan bul iske Enver Pasha tikeleı aralasty deıdi. Solaı. Sondyqtan oıdan shyǵaryp, jala jaýyp, biz qıanat jasaǵandaı kórgenińiz beker. Biz oıdan shyǵaryp otyrǵan joqpyz. Faızolla Hodjaevtyń ózi aıtyp otyr. Tekke sirese bermeı, ıkemge kelińiz. Dálel — bultartpaıtyn dálel.

— Al men senbeımin, — dedi Rysqulov terlep ketken kózildirigin alyp, pıdjaginiń jeńimen súrtip otyryp (Bul túrmede tutqynǵa betoramal ustatpaıdy. Betoramalǵa býynyp qalýy múmkin deıdi). — Senbeımin. Faızolla Hodjaev bolmaǵan nárseni aıtýy múmkin emes. Faızolla Hodjaev erterekte Buharada «jádıdter» partıasynda bolǵany ras, al «Ittıhadta» bolǵan emes.

Glebov aldyndaǵy qaǵazdardy búrip alyp, silkiledi.

— Mynaý ne? Saǵan oıynshyq pa? Faızolla Hodjaevtyń qolyn ózin tanyp otyrsyń ǵoı. Taǵy ne kerek?

— Faızolla Hodjaevtyń ózi kerek. Óz aýzynan estimeıinshe, myna qaǵazyńyzǵa senbeımin.

— Mynaý dúleı shyǵar, — dep Glebov ornynan turyp ketti. «Meni kinálap ediń» degendeı Neıman da qozǵalaqtap qaldy.

Glebov jemtikke túsetin qaraqustaı qalbaıyp, Rysqulovtyń aldynan bir shyǵyp, artynan bir shyǵyp, qoldaryn bir-birine sart-sart soqqylaıdy. Rıngke shyǵarda boksshylar osylaısha qorazdanar edi. «Ne bolar eken?» — degendeı, Neıman qıpaqtaı bastady.

Neıman, negizi, bul kásipke adasyp kelgen adam. Iýrıst ekeni ras. Ýnıversıtet bitirgeni de ras. Biraq ýnıversıtet aıypkerge qol jumsa dep oqytqan emes. Qaıta qol jumsaýshylardy aıypta dep úıretken. Glebov basqa tutqyndarǵa istegenin Rysqulovqa da isteıtin boldy-aý dep ishinen qypylyqtap otyr.

— Jalpy, seniki de durys, — dep jumsardy kenet Glebov. — Kúnáni aıypkermen bettestirý kerek. Ol zańnyń aksıomasy.

Kenet kilt toqtady:

— Biraq, odan bir nárse ózgeredi eken dep oılama! Saǵynsań, Hodjaevpen de kezdesesiń. Sonda Hodjaev kózińdi shuqyp turyp, moınyna qoıyp beredi. Hodjaev senen góri, áldeqaıda aqyldy. Sen sıaqty qasaryspaı-aq, bultalaqqa salmaı-aq, bárin moıyndady. Nege? Óıtkeni NKVD qudiretti kúsh ekenin, proletarıat dıktatýrasynyń jaýlaryna qatygez ekenin biledi. Onyń qyraǵy kózinen eshnárse de jasyryp qalýǵa bolmaıtynyn sezedi. Sen sıaqty sezimsiz emes. Demek, aǵynan jarylyp, bar shyndyqty aıtady da, aýyr da bolsa aıybyn, jazasyn jeńildetedi.

Rysqulov úndemedi. Sózim áser etken shyǵar dedi me, Glebov taǵy da túıindeı tústi:

— Túsinemisiń, Rysqulov, jazasyn jeńildetedi. Jaza qansha aýyr bolsa, bar shyndyqty jasyrmaı jaıyp salǵany úshin, sot sony eskeredi. Sony sen de oılan, Rysqulov. Ókimette óte iri tulǵa bolǵanyń ras. Sol irilikten myna halge birden qulaǵanyń, árıne, óte qıyn. Al iri bolyp úırenip qalǵan adamǵa bısharalyq halge túsý ońaı emes. Kóndige almaısyń. Namysyń jibermeıdi. Biraq amal ne? Qazir másele bir-aq nársege tirelip tur: ne ómir, ne ólim? Ólim bolǵanda qorlyq ólim. Máńgi-baqı qara tańbaly ólim. Úrim — butaǵyń, urpaqtaryńa qara tańba. Aıtpaqshy, sende bir ul, úsh qyz bar ǵoı. Solardy oıla! — Burylyp, Rysqulovqa bir qarap aldy. Óz sózinen ózi lázzat tapqandaı ári qaraı jalǵady. Al Faızolla Hodjaev áriden oılaıdy. Ózi, árıne, sottalady. Biraq ómiri saqtalýy múmkin. Onyń esesine, týǵan — týysqandaryna, balalaryna azap aýyrtpalyǵy azyraq túsetin bolady. Sot muny eskerýsiz qaldyrmaıdy.

— Aıtyp boldyńyz ba? — dedi kenet Rysqulov basyn kóterip alyp.

— Ázirshe.

— Endeshe bul úgit nasıhatyńyzdan túkte shyqpaıdy. Bolmaǵan isti boldy dep aıta almaımyn. Maǵan deseń qazir atyp jiber. Qalaı ǵana, ómiri mańaıynan júrip kórmegen qaıdaǵy bir «Ittıhadty» qalaı ǵana moıyndaýǵa tıistimin?! Mynaý sumdyq qoı, sizge bireý: «Tyr jalańash sheshin de ústińe boq jaǵyp al, sóıt te dalaǵa shyq», — dese, kónesiz be? A?

Rysqulovtyń kózine jarqyl paıda boldy. Oty ólegizimepti. Kúldiń astynda qyp-qyzyl shoq jatyr eken. Jarq ete tústi, Glebov seskenip qaldy. Taıqaqsyp baryp, ornyna otyrdy. Onysyn ersi kórgendeı qaıtadan turdy. Rysqulovqa taıap kelip, saýsaǵymen kózildirigin shuqydy:

— Kóziń jaman, Rysqulov, — dedi.

Rysqulov Glebovtyń qolyn qaǵyp jiberdi. Árıne, qate boldy.

***

Bireý ıyǵynan julqyǵanda ǵana esin jıyp, kózin ashty. Biraq aldynda óńkıip turǵan adamnyń bet-júzin aıyra almaı, eriksiz kózin sıpalap edi, kózildirigi joq eken. Kózildirik ornyna qolyna jylbysqy birdeńe jabysty. Kóziniń aldy qol tıgizbeı syzdap aýyrdy.

— Tirimisiń-eı? — dedi aldyndaǵy dáý peri gúrildep. — Al, ataýyńdy ish.-Osyny aıtty da dáý peri tabýretkaǵa qalaıy tabaqsha qoıyp, esikti saldyr-gúldir jaýyp shyǵyp ketti.

Qalaıy tabaq sál-pál aǵarańdaıdy. Qolyn sozyp, sıpalap kerip edi, tabaq jyp-jyly eken. Sol jylylyqty sezgen saýsaqtary. búkil denesi tirilgendeı boldy. Óltire, ońdyrmaı soqqan eken. Aýyrmaǵan jeri joq. Tabaqshany abaılap ernine taqap edi, erni ashyp ala jóneldi. Aýzyn da buzǵan boldy ǵoı. Erni, qaıran Rysqulovtyń úlbirek qyzyl erni kónekteı bolyp isip ketipti. Tabaqty tabýretkaǵa qaıta qoıyp, saýsaǵymen ernin sıpalady. Munyń ernine dombazdap birdeńe japsyryp qoıǵandaı dóńkıip tur. Aýyrsynady. Qyryqqa kelgenshe qyzyly ketpegen qaıran Rysqulovtyń erni. Bul erin jandaı jaqyn sulý áıeldi ǵana súıýge jaratylǵan sıaqty edi. Jas sábıdiń ernindeı jup-jumsaq, beıkúná perishtedeı edi...

Endi ne boldy? Endi ne isteıdi? Kimge baryp shaǵynady? Aryzy kimge jetedi? Ejovqa hat jazyp edi-jaýap joq. Stalın... Stalınge jetse ǵoı aryzy. Qansha qatal dese de, esine alar edi.

Birge otyryp, birge turyp júrip edi ǵoı. Baıaǵy Sultan — Ǵalıevtyń toıynda dastarqandas bolǵany qaıda? Sultan-Ǵalıev?

Rysqulov eles kórgendeı ornynan tura berip edi, ózegi tartylyp qalǵandaı, baýyry jazdyrmaı, taqtaǵa qaıtadan qulap tústi. İshi-baýyryn ezip tastaǵan ba? Baýyryn jaza almady. Búrisip jatyp edi, eptep aýyrǵany qoıǵandaı boldy.

Sultan-Ǵalıev. Osydan on tórt jyl buryn. 1923 jyldyń shilde aıy. Iá. Shilde aıy. Sonda ony soqqyǵa osylaı jyqqan ekem ǵoı. Sonda ol sorlyǵa aıtpasty aıtqyzǵan eken ǵoı.

Demek Rysqulov, sen sol Sultan-Ǵalıevtyń osydan on tórt jyl buryn kórgen sumdyǵyn endi kórip otyr ekensiń ǵoı. Al Osydan on tórt jyl buryn sol Tórtinshi Keńeste sen Sultan-Ǵalıevtyń miskin halin kórip: «jigersiz» dep renjip ediń. Stalınge qasqaıyp qarsy turmady dep ishteı kústanalap ediń. Al óziń Stalınge:

— Stalın qatelesedi! — dep aıbar shegip ediń. Tipti ádettegi «joldas» degen úırenshikti sózdi de qospaı aıttyń-aý. Esinde me? E, esińde bolsa, sonyń jazyry degen osy bolady. Stalınge aıbar shegip... Taǵy da bolsa baǵyń bar eken. On tórt jyl boıy bostandyqta júripsiń. Myna qıamet-qaıymnyń syńaryndaı zamanda on tórt jyl túrmesiz turý degen sóz úlken olja ǵoı. Endeshe, shúkir de, táýba de.

Táýba? Sonda Sultan-Ǵalıev sıaqty joq nárseni, bolmaǵan qylmysty moıyndaý kerek pe? Atasyna nálet!

Bala bolǵan. Bala bolyp, aýyldyń júgirmekteri sıaqty «ákeńdi», «shesheńdi» degen boqtaýdy aýzyna almapty. Sútinen darymaǵan, súıegine sińbegen sóz. Al biraq «Atasyna nálet!» — dep qushyrlanyp, ilýde bir aıtyp qalatyn ádeti bar. Ákesinen juqqan. Sóıtse, ákesi marqum, myna sum dúnıeniń qorlyǵyna, aqıkóz ádiletsizdigine shydaı almaı ketedi eken ǵoı. Shydaı almaı, keýde kernegen kekten tym bolmasa azdap lep shyǵararda: «Atasyna nálet!» — deıdi eken de. Onyń ózin de atylǵan oqtaı sart etkizip, qysqa qaıyrar edi. Áıtpese, durysy: «Atasyna náleti» ǵoı, joq, ol «i» degen jumsaq únin alyp tastap, «nálet» dep saq ete qalatyn.

Jaraıdy. Sultan-Ǵalıev ertede, tym ertede ótken-ketken. Tirisin de, ólisin de bildirmeı jiberdi. Biraq «Sultan-Ǵalıevshına» degen áli tiri. Sirá, esirip turǵan shyǵar. Osy «shınamen» áli talaılardy jylatatyn shyǵar.

Sultan-Ǵalıevtyń Fatıma atty asa sulý kelinshegi bar edi. Sol toıda... úılený toıynda appaq úlde men búldege oranǵan Fatıma hordyń qyzyndaı kórinip edi. Oǵan Stalınniń ózi de qyzyqqan sıaqty kóringen. «Mır-Saıd, sen baqyttysyń», — dep edi, sonda ol Sultan -Ǵalıevke.

Rysqulov qımyldaýǵa áreket jasap edi, ishegi úzilip ketkendeı ishi túınep qoıa berdi. Osyndaı qorlyqta jatqanda Sultan-Ǵalıevtyń qashanǵy úılený toıy esine túskenine tań qaldy. Ótkendi eske alǵan-nemdi alǵan dedi. Odan da myna qorlyq halińdi oılasańshy. Ne amal bar? Bir nárse anyq. Eger Glebovtyń aıtqanyna kónip, aıdaýyńda júre berseń-mynandaı ólimshi kúıge túspeıtin kórinesin. Ózińdi-óziń aıamaı, ózińe-óziń qaıdaǵy báleniń bárin jaba ber. Ne jazsa-soǵan qol qoıa ber, basyndy shulǵı ber. Janyń qalady, baıǵus.

Qarańǵy qapasta, kózildiriksiz bulyńǵyr dúnıede ana buryshtan áldekim sybyrlap: «Janyń qalady, baıǵus», — dep turǵandaı. Rysqulov seziktenip tyń tyńdady. Sybyrlaǵan ún estilmeıdi. Kózin syǵyraıtyp, burysh-buryshqa qarady. Buldyraǵan parashadan basqa eshteńe belgi bermeıdi. Kameranyń tóbesine qarap edi: temir tordyń ishinen syqsıyp kishkentaı sham kórindi. İlmıip tur. Onyń ózine temir tumyldyryq kıgizip qoıǵan. Kishkentaı sáýleniń ózin qamap qoıǵan. Qamaýǵa kelgende bulardyń óneri asqan. Jaryq sáýlege deıin tutqyndap tastapty. Tesilip qaraı berseń kádimgideı jan-jaǵyna jip-jińishke kirpikteı sáýle shashyratady. Kádimgideı qulpyryp oınaıdy. Keıde kempirqosaq bolyp, jasyl-qyzyl, sary-kók tústenip jaırańdaıdy.

Endigi jerde Rysqulovtyń tabynatyn Kúni osy bir ilmıgen názik sáýle bolmaq. Jaryq berip te jarytpaıdy. Biraq tas eden qaısy, tas qaısy, tas qabyrǵalar qaı tusta-sodan habar beredi. «Tas qapshyq» dep atalatyn bul meken Tamuqtyń tabaldyryǵy ǵana bolatyn. Tor-alda.

ESKENDİR

Klass aldaǵy memlekettik emtıhanǵa daıyndalyp jatqan kez edi. Tarıh pániniń muǵalimi shákirtterin taǵy bir pysyqtap, daıyndyqtaryn baıqap turǵan.

Sonymen, uly fransýz revolúsıasynyń kósemderi kimder? — dep surady betin ájim basqan, býryl shashyn jelkesine túıgen, qap-qara kózderin áldebir muń kireýkelegen kishkentaı áıel Eleonora Davıdovna. — Káne, kim aıtady?

Eki-úsh bala qol kóterdi.

— Az, az, — dedi muǵalim klasty kústanalap. — Al Rysqulov, káne, sen aıta qoıshy.

Eskendir Rysqulov partanyń qaqpaǵyn qaıyryp, ornynan túregelip, quddy ákesiniń shashyndaı qaıratty, qalyń qara shashyn qolymen qaıyryp qoıyp, jaýap berdi:

— Uly fransýz revolúsıasynyń kósemderi: Marat, Danton, Robesper.

— Durys, — dedi muǵalim. Biraq «durys» degennen basqa eshteńe aıtpaı, Eskendirge birtúrli muńaıa qarap, turyp qaldy. Eskendirdiń ákesi túrmede otyr. Ony muǵalim biledi. Jurttyń beri biledi. Óıtkeni gazetter jabyla jazyp jatyr. «Jaý» dep jatyr. Al mynaý sol «jaýdyń» balasy. Óte jaqsy oqyp, altyn medal alatyn kandıdattar qatarynda júrgen. Endi buǵan altyn medal buıyrmaýy da múmkin. Mektep dırektory taıaýda pedsovet ótkizip, «halyq jaýlarynyń» balalaryna qatal bolýdy eskertti.

— Taǵy ne aıtasyń, Eskindir? — dedi, Eleonora Davıdovna shákirtiniń sońǵy sózin tyńdap turǵandaı qaıǵyly únmen.

— Taǵy aıtarym: bul úsh kósem birin-biri jalmap qoıdy, — dedi Eskendir Rysqulov. — Danton men Robesper Maratty qulatty. Kelesi kezekte Robesper Dantondy óltirdi. Aqyr sońynda Robesperdiń óz basy gılotınaǵa tústi. Bular osylaı birin-biri jaıratyp jatqanda, kishkentaı general Napoleon Bonapart shyǵa keldi.

— Jaraıdy, otyr, — dedi muǵalim balanyń jaýabyn asyǵys toqtatyp. Nege seskengeni belgisiz.

Eleonora Davıdovna óńi ózgerip, kádimgideı qorqyp qaldy. Nege ekenin, tek shamalaýǵa bolady. Tarıh keıde bir-birine uqsap jatady. Aıtalyq, dál qazir KSRO degen uly elde de sondaı bir jaǵdaı bolyp jatqan joq pa eken? Lenındi óz ajalynan óldi dep júr. Kúmándi bolsa da, meıli, solaı-aq bolsyn. Zınovev pen Kamenov qosylyp, Troskııdi elden alastatyp jiberdi. Al Býharın Zınovev pen Kamenevty tobyqtan qaǵyp túsirdi. Sóıtken Býharın endi tas qapasta otyr. Solardyń, sol arqarlardyń kóleńkesinde eleýsiz ǵana júretin, alasa boıly súr shıneldi adam...

Osylaı oılaýdyń ózi qorqynyshty. Onsyz da ózinen-ózi abdyrap turǵan muǵalim kenet esik serpe ashylyp, alqyn-julqyn bolyp dırektordyń ózi kirip kelgende, múlde tili baılanyp qalǵandaı boldy.

— Eleonora Davıdovna, keshirińiz, — dedi sasqalaqtaǵan dırektor qońqaq murnynyń ústindegi kózildirigi sekeńdep. — Rysqulovty sabaqtan bosatyńyz. Kerek...

Sodan soń dırektor melshıip qalǵan muǵalimniń ruqsatyn kútpeı-aq, Eskendirge qarap:

— Káne, Rysqulov, júre ǵoı. Portfelińdi de ala júr, — dedi.

Klass, úreı jaılaǵan klass, jym-jyrt. Bular esi kirip qalǵan balalar. Bárin de túsinip qoıdy. Eskendirmen partalas qyz onyń qolyn ǵana sıpalady. Sóz aıta almady.

Tek klastan shyǵarda ǵana, Eskendir Rysqulov artyna burylyp qarap, on jyl birge oqyǵan joldastaryna ún-túnsiz qol bulǵady. Sodan soń klastyń qabyrǵasynda ilýli turǵan Stalınniń sýretine qarady. Stalın azıalyq bir kishkentaı qyzdy qushaqtap, kúlimsirep turatyn. Ózgermeıtin. Udaıy kúlimsirep turatyn. Myna otyrǵandardyń bári qıaldap, kishkentaı Mamlakat deıtin qyzdyń ornynda men bolar ma edim dep armandaıtyn. Stalın barda keńes elinde birde-bir balany eshkim shekesinen shertpeıdi. Keńes balalarynan baqytty eshkim joq.

Sodan qaıtyp Eskendir úıge oralǵan joq. Úı deıtin úıi de joq qoı. Sol baıaǵy ógeı sheshesi Nadejda Konstantınovnanyń páterin panalap qalmap pa edi? Nadányń tar qujyrasyna bári birdeı syımaıtyn bolǵan soń, Ázıza sheshesimen, Sáýlesimen Túımetaıdyń úıin jaǵalady. Buta qorǵalaǵan torǵaıdaı árkim ár jaqqa ketti.

Al Eskendir bolsa... sol Glebovtyń aldynan bir-aq shyqty. Glebov birden dúrse qoıa bermeı, áýeli jyly-jyly sóılesti.

— Sabaǵyń qalaı? — dep qoıdy. — Mektep bitirgen soń qaıda barmaqsyń? — degendi aıtty. Tipti: — Chekıs bolǵyń kelmeı me? — dep te surady.

— Menen chekıs shyǵa qoıar ma eken, — dedi bala qabaǵy salbyrap. Esi kirip qalǵan ǵoı, tegin kelip otyrmaǵanyn túsinedi.

— Nege? Nege senen chekıs shyqpasqa? — Glebov «Kazbek» papırosyn alyp tutatty. — Shegesiń be? — dep qorapty Eskendirge qaraı jyljytty.

— Joq, temeki shekpeımin.

— Al aıtshy, nege senen chekıs shyqpaıdy?

— Ony ózińiz de bilip otyrsyz ǵoı. Meniń ákem ustaldy emes pe?

— Iá, ony bilemiz, bilgendikten de aıtyp otyrmyn. Túsinesiń be?

— Joq, túsinbedim.

— Túsinbeseń, aıtaıyn, — dep Glebov tútindi býdaqtatyp, balaǵa qaraı úrlep jiberdi. — Pavlık Morozovty estýiń bar ǵoı.

— Iá.

— Senderge muǵalimderin aıtty ma onyń kim ekenin?

— Aıtty. Ózim de bilemin. Ol týraly oqyǵanmyn.

— Óte durys. Qalaı oılaısyń, Pavlık Morozovtyń áreketi durys pa, durys emes pe?

— Árıne, durys.

— Molodes! Árbir sovet pıoneri, komsomoly, árbir keńes azamaty Pavlık Morozovtaı adal, aqjúrek bolsa, jolynda ákesin de aıamaǵan. Pavlık Morozov keńes jastarynyń shamshyraǵy. Al endi sen... — Glebov Eskendirge meıirlene qarap, kúlip qoıdy. — Sen Pavlık Morozovtan qaı jeriń kem?

— Sonda ne isteýim kerek? — dedi bala áńgimeniń burańdaǵanynan seziktenip.

— Óziń baıqamaısyń ba? Jańa óziń aıttyń ǵoı, ákem ustaldy dep, — Glebov Eskendirge tikshıe qaldy.

Mundaı sordy buryn kórmegen kókórim bozbala aıdahar aldyndaǵy kójekteı bir ýys bolyp, búrise bastady.

Jaraıdy. Pavlık Morozov bolsa, ákesiniń kolhozǵa zıankestik jasap, astyq jasyrǵanyn áshkereledi. Bir esepten durys ta shyǵar. Kolhozdyń múlki-ortaq múlik. Ortaq qazynaǵa sýyq qolyn suqqan ońbaıdy. Sorlaıdy. Al myna Eskendir óz ákesiniń qaı urlyǵyn aıtyp áshkerelemek? Aqyry batyly jetip:

— Meniń ákem ne úshin ustaldy? — dedi.

— Mine, mine, balaqaı, qyzyq áńgimege endi keldik, — dep Glebov alaqandaryn ýqalap qoıdy. — Báse, ne úshin ustaldy? Aıtshy, Iskander, ákeń Turar Rysqulovty óte jaqsy kóresiń be?

— Mende áke bireý-aq qoı. Qalaı jaqsy kórmeımin?

— Demek óte jaqsy kóresiń. Ol seniń týǵan sheshendi tastap ketkenin bilesiń be?

— Tastap ketken joq.

— E, endi qalaı? Týǵan sheshendi bilesiń be óziń?

— Bilmeımin.

— A?

— Ájem Elızaveta Petrovna aıtqan: shesheń ózi kináli, ákeńniń jazyǵy joq degen.

— Soǵan senip qaldyń ǵoı. Al sen ájeń, kim dediń? Iá, Elızaveta Petrovna oıazdyń áıeli ekenin bilesiń be?

— Bilmeımin. — Bala tuqshıyp jerge qarady.

— Hm, — dedi Glebov basyn shaıqap, — Sonda Turar Rysqulov óziniń jalǵyz ulynan ótken-ketken isti jasyrǵany ma? Bilmeseń, bilip qoı, balaqaı, seniń álgi ájeń, general Kolosovskıı degen Shymkenttiń oıazy bolǵan, sonyń áıeli. Seniń týǵan shesheń Natalá sol oıazdyń qyzy. Al oıazdyń qyzyna úılengen Rysqulov sol patsha generalynyń jesirine zańsyz jer berip, baý-baqsha berip, tipti keńes ókimetiniń tusynda da shalqaqtatyp qoıǵan. Seniń ákeńniń sol jaqsylyǵy úshin ol kempir Rysqulovty maqtaı ma, joq dattaı ma? Árıne, maqtaıdy. Týǵan qyzynyń ar-namysynan góri, oǵan dúnıe-múlik qymbat. Áne, kapıtalızmniń qaldyǵy.

— Qorlamańyz meniń ájemdi! Ol eshkimdi qanaǵan joq. Óle-ólgenshe óz kúnin ózi kórdi. Ol kapıtalıs emes.

— Oho, — dedi Glebov qasyn kóterip. İshinen: «Oh, ty, bóriniń bóltirigi!» — dep qoıdy. -Jaraıdy, kóńilińe almaı-aq qoı. Sonymen, ákeń túrmede otyr. Ne úshin otyrǵanyn bilmeısiń. Aıtshy, Iskandar, úılerińe kelim-ketim kisiler kóp bolýshy ma edi?

— Árıne, kóp.

— Mysaly.

— Onyń qaısybiri este turady. Elden keletinder, osyndaǵy stýdentter. Biraq men olardyń birde-birin tanymaımyn.

— Tanymaısyń. Meıli. Al olar ákeńmen ne týraly áńgimelesýshi edi?

— Ony men qaıdan bileıin? Úlkenderdiń áńgimesine aralaspaımyn.

— Durys. Onyń ádeptilik, árıne. Degenmen, ózderiń dastarqan basynda shúıirkelesip otyrǵanda sol kelip-ketken adamdar týraly, aıtalyq stýdentter týraly ákeń ne aıtýshy edi?

— Sirá, kómek suraıtyn shyǵar. Ákem Qazaqstan postpredstvosyna telefon soǵyp, stýdentterge aqshalaı kómek kórsetińder dep jatatyn.

— Durys qoı. Stýdentter taryǵatyn shyǵar. Olardyń aty-jóni esinde qalǵan shyǵar?

— Joq, esimde joq. Men ádeıi qulaq túrip tyńdaǵan emespin.

— Jaraıdy. Al endi qonaqtardyń bári aryz aıtyp, kómek surap kelmegen shyǵar. Elden kelgenderdiń ishinde úlken bastyqtar da bolǵan shyǵar?

— Árıne, boldy. Men Faızolla aǵaıdy, Ákmal aǵaıdy jaqsy bilemin.

— Iaǵnı, Faızolla Hodjaev, Ákmal Ikramov qoı?

— Solaı.

— Durys-ys. Al olar ákeńmen ne týraly áńgimelesýshi edi? Esinde joq pa?

— Olardyń áńgimesine aralasqan emespin.

— Árıne, aralaspaısyń. Biraq jandarynan ary-beri ótkende, ne dastarqan basynda estip qalýyń múmkin ǵoı. Aıtalyq, olar shetelder týraly áńgimelesýi múmkin. Óıtkeni olar úlken bastyqtar ǵoı. Qalaısha ǵana Germanıadaǵy fashıser týraly, ıakı Japonıanyń Qytaıǵa ozbyrlyǵy týraly aıtpaı otyrýlary múmkin? Bul týraly úlkender turmaq, mekteptegi oqýshylar arasynda da aıtylady ǵoı.

Bala oılanyp qaldy.

— Esińe túsirshi.

Bala basyn shaıqady.

— Joq, esimde joq.

— Hm... — Glebov qos qolymen ústeldiń jaqtaýyn shirep turyp, ornynan kóterildi. Myna «murynboqpen» osynshama ýaqytty bosqa ketirip, tájikelesip otyrǵanym neǵylǵanym degendeı, ózin ózi kústanalady.

— Esińe túsiresiń, ıttiń balasy!

Eskendir selk ete qaldy. Jasy on jetige tolǵansha jan adam oǵan «ıttiń balasy» dep kórmegen. Tosyn boldy. Kútpegen jerden bireý júregine qanjar suǵyp alǵandaı, sol qanjardy júreginen sýyryp tastaýǵa jantalasqandaı:

— Qorlamańyz! — dep daýsy dirildep, ornynan ári úreılene, ári yzalana, qorǵanshaqtaı túregeldi.

TERGEÝ

Úırenshikti ornynda oryndyq joq. Bólmeniń bir buryshynda turǵan shyǵar dep Rysqulov jan-jaǵyna qarady. Tórde, ústel basynda Glebov otyr. Eki-úsh adym jerde, kishirek ústeldiń janynda-Neıman. Neıman endi tergeýshi emes, hatshy retinde qalǵan syńaıly. Glebov ne aıtady, Rysqulov ne deıdi-sony qaǵazǵa túsirip otyrýǵa tıisti.

Arqalyqsyz oryndyq turýshy edi... joq. Rysqulov aldanǵan baladaı ańyryp qaldy.

— Stoıat! — dedi Glebov. — Oryndyq berilmeıdi. Jumsaq kresloda otyra-otyra quıryqtaryn jalpaıyp ketken. Túregep turǵan paıdaly. Qabyrǵaǵa súıenýge bolmaıdy. Berirek, berirek jaqynda. Nemene, sýjúrek bolyp qalǵansyń ba? Asaý ediń ǵoı. Álgi jabaıy jylqy sıaqty. Sender jaqta ǵoı deımin sol jylqy. Prjevalskıı jylqysyn aıtamyn.

— Tarpań Mýstań, — dep túzetti Rysqulov. — Ol jaqqa Prjevalskıı jylqy aıdap barǵan joq. Prjevalskııden júz myń jyl buryn jaıylyp júrgen jabaıy jylqy.

— Ultshyldyqtyń ýyna mıyń shylqyldap tur, á?!

— Onyń qaı jeri ultshyldyq? Shyndyq qoı. Prjevalskıı baryp uryǵyn taratqan joq.

— Já, jetti! Odan da sen mynany aıt: Germanıaǵa qaı jyly bardyń?

— 1922 jyly.

— Ne úshin?

— Balalardy oqýǵa túsirý úshin.

— Nemene balalardy oqytý úshin KSRO-da oqý orny jetpeı qaldy ma?

— İsker mamandar daıyndaý kerek boldy.

— Sonda qalaı, Sovet elinde isker mamandar daıyndaı almaı ma?

— Batysta tájirıbe mol.

— Demek, Batystan úırený kerek bolǵany ǵoı?

— Paıdaly isti úırený kerek. Uly Petrdiń ózi de Batystan bastaǵan.

— Oho! Uly Petr bolǵyń kelgen eken ǵoı. Bravo! Bravo! Oqýǵa qansha bala túsirdiń?

— Alpys.

— Bápi de qazaqtar ma?

— Joq, qazaǵy da, ózbegi de, tájigi de, qyrǵyzy da, túrikmeni de bar. Túrkistannyń tórt kózi túgel.

— Tórt kózi túgel qaıtty ma?

— Túgel ǵoı deımin. Óıtkeni men bul eki arada Túrkistannan alystap, Mońǵolıa asyp kettim, odan Máskeý...

— Demek, óziń qamqorlyq jasap, Germanıaǵa aparyp oqýǵa túsirgen stýdentterdiń arǵy taǵdyryn bilmeısiń?

— Nege? Birazyn bilemin. Qazir olar iri-iri mamandar...

— Al elge qaıtpaı qalǵany bar ma?

Rysqulov áldeneni esine túsirgendeı oılanyp qaldy.

— Bilmeımin.

— Bilmeısiń?

— Bilmeımin.

— Á, zalym. Bilmeı qalýyn. Velı Kaıým qaıda?

— Velı Kaıým? — Rysqulov osydan on bes jyl buryn ózi bastap, nemister eline ertip aparǵan órimdeı alpys jastyń ishinen Velı Kaıýmdy oısha izdep, azaptana izdep, esine túsire almaı qoıdy.

Kóp oılansa basy syzdap, aýyratyndy shyǵardy. Basynyń isigi áli qaıtpaǵan. Basy shoıyndaı ap-aýyr. Qınalyp kop oılansa synyp kete jazdaıdy.

— Iá, Velı Kaıým!

Glebov qatty aıqaılasa, munyń shekesi shyn ete qalady.

— Esimde qalmapty.

Rysqulovtyń kónekteı bolyp isip ketken erinderi ıkemge kelmeıdi. Áreń sóıleıdi. Sózi tunshyǵyp, sý urttap alyp sóılegendeı, byldyr-byldyr estiledi.

— A-a, esinde qalmaǵan. Jón-jón. Esindi túzeý kerek. Esińe sonda túsedi. Rysqulov, sen montany bola qalma. Seniń zymıandyǵyńa naıza boılamaıdy. Báleniń bárin júz jyl buryn oılaısyń. Sonaý 1922 jyldyń ózinde sen Germanıaǵa shpıondardyń uryǵyn sepkensiń. Sonyń biri Velı Kaıým. Sen sonymen baılanys jasap turasyń.

Qasqabas polkovnık shirenip ornynan turdy. Jalpaq beldigine qos qolynyń saýsaqtaryn qystyryp alyp, hrom etigi jaltyrap, ústelden beri shyqty. Rysqulov onyń jaqyndaǵanynan jaqsylyq kútip turǵan joq. Soqqy jeıtinin sezedi. Azap. Azapqa ózin-ózi ishteı daıyndady. Kóp bolsa, ótken jolǵydaı uratyn shyǵar. Anaý taǵaly etigimen tebetin shyǵar. Shyda dedi, jandy jerden tıip, keýdeden shybyn shyqpasa boldy, basqasy túk te emes dedi. Degenmen, qasqabas polkovnık betpe-bet taıap kelgende tula boıy dir etip, sál sátke túrshikkendeı boldy. Tergeýshiniń demi de bilindi. Aýzynan ashqyltym, jaǵymsyzdaý ıis shyǵady. Sirá, araq iship, ashshy kapýsta, ne tuzdalǵan qıar shaınaǵan bolýy kerek. Rysqulov eriksiz basyn kegjıtip aldy. Pendege shikámshildik ne kerek? Pende basymen jıirkenshek. Sony seze qoıǵandaı, Glebov ta jazasyn berdi-aý. Rysqulov basyn kegjıtkende ıeginiń astyn ala dáý judyryqpen perip kep jiberip edi, baıǵustyń basy qabyrǵaǵa sart ete qaldy. Shúıdesinen soǵyldy. Onsyz da býaldyr janar qaraýytyp qoıa berdi. «Eshteńe etpeıdi, — dedi ishinen. — Shyda, shyda».

Jaqsy bar, jaman bar. Tushshy bar, ashshy bar. Taǵdyr saǵan ekeýin de aıamaı-aq bergen. Shyda. Tozaqta budan da zory bolatyn kórinedi. Adam sol tozaqqa shydaıdy deıdi. Nesi bar, bul áli tozaq emes shyǵar. Shyda, qaıran Rysqulov. Biraq adaldyǵyń úshin qaıyry azaptan bolar bolsa, adaldyq ne kerek? Dúnıede qıanattan asqan ozbyrlyq bar ma eken? Sen aqsyń, onyńdy óziń jaqsy bilesiń. Biraq sen qarasyń deıdi. Sen aq ekenińdi dáleldeı almaısyń. Dáleldeısiń, árıne. Biraq seniń aq ekenińdi bile tura, bilgisi kelmese qalaı bolady? Onyń atyn ne deıdi? Mine, dúnıedegi surapyl suraq!

— Aıt, satqyn tóbet! Velı Kaıýmnen qandaı habar alyp turasyn? Kim arqyly baılanys jasaısyń?

— Velı Kaıým? Qaıdaǵy Velı Kaıým?

— Velı Kaıým! Sen 1922 jyly Berlınge aparyp tastap ketken Velı Kaıým. Túrkistandy Germanıaǵa qanshaǵa satpaq boldyń, aıýan? Aıt! Fon Rozenbergten qansha hat aldyń, aıt?

— Fon Rozenberg? Ol kim ol?

— Bilmegensı qalady, ońbaǵan! Má! Má! Má!

Rysqulov edenge qulap túskennen keıin de Glebov ony tepkilegenin qoıǵan joq. Qarsylyǵy joq, qarýy joq adamdy bylsh-bylsh tepkilegen saıyn jany rahattanyp bara jatqandaı, Glebov janyǵa tústi.

Neıman shydaı almaı, terezeniń aldyna baryp, teris qarap turdy.

Eger Glebov, qyzyl bet, qasqabas Glebov qolyna qazir pyshaq alyp, Ryqulovtyń qolyn bir bólek, aıaǵyn bir bólek kesip alyp qanyn sorǵalatyp, etin jep otyrsa, túk te tań qalýdyń keregi joq. Dúnıede osyndaı da adamjegish adamdar bolady. Olar áıel súıýden, bala súıýden esh lázzat tappaıdy.

Olar adam etin jeýden, ıakı uryp-soǵýdan, adamdy meılinshe qorlaýdan rahat tabady. Adamzat sorlynyń osyndaı da sorty bolady. NKVD Glebovty qalaı tapqan deseshi?

Biraq qazir Glebovtyń qumary qanbaı tur. Glebov óz qurbanynyń jany azapqa túskenine súısinedi. Ol úshin tutqyn shyńǵyrýy kerek, yńyrsýy kerek, jylaýy kerek, jalynyp-jalbarynýy kerek, Glebovtyń aıaǵyna jyǵylýy kerek. Qansha tepkilep jatsa da, Rysqulov onyń birin de istemedi. Qyńq dep dybys shyǵarmaıdy. Jansyzdan jaralǵan tulyp qap sıaqty.

Rysqulovpen taǵdyrlas bolǵan, qazir de kórshi kameralarda jatqan tutqyndardyń kóbiniń osal jeri-olar myna qorlyqqa shydamaıdy. Ras, shydaǵanynsha shydaıdy, biraq kóp uzamaı rýhy synyp, shydamnyń bel omyrtqasy kúıreıdi de, Glebovtar saltanat quryp, jeńiske jetedi. Jaýdy áshkerelep, qylmysyn «moıyndatqan» saıyn Glebovtyń sheni óse beredi. Ol osy taıaýda ǵana polkovnık boldy. Endigi armany general bolý. Arman da araq sıaqty-aldandyryp, sanańdy ýlandyryp, adamdy táýbasynan jańyldyryp, toıymsyzdyqqa jeteleıdi. Glebov general da bolar. Al sodan keıin: boldym, toldym dep, toqtar ma eken? Joq! Odan ary ol Ejovtyń ornyn armandamasyna kim kepil? Eger Ejovtyń ornyna erteń Glebov otyra qalsa, oǵan da tańdanýdyń keregi joq. Eger Glebov sonymen toqtap, «qanaǵat» dese...

Dúnıeniń dúnıe bolyp dóńgelenip turýy-qanaǵatta. Biraq kóp adamdar qanaǵatty bilmeıdi. Sodan da baryp qazaqtar: «Kedeı baıǵa jetsem deıdi, baı Qudaıǵa jetsem deıdi» degen maqal shyǵarǵan. «Qanaǵat qaryn toıdyrady, qanaǵatsyz jalǵyz atyn soıǵyzady» degendi de qazekem aıtqan. Qanaǵatsyz jan Qudaıdyń mansabyn armandaıdy. Dúnıeden talaı-talaı patshalar, ımperatorlar ótti. Talaı Nerondar ketti. Qoly jetpegen jeri joq, bárin de aldy. Biraq Qudaıdyń ornyn ala alǵan joq. Aınalyp kelgende, solardyń bári jendetter. Endeshe, Glebovtan nesi artyq? Glebov-jendet.

Jendet Glebov Rysqulovty mesteı qylyp tepkilep-tepkilep, aqyry óziniń silesi qatyp, ornyna baryp otyrdy da, Neımanǵa:

— Sý ákel! — dep aqyryp qaldy.

Shóldep qalypty. Qanshama kúsh ketti. Shahta astynan qaılamen kómir qazǵandaı qaljyrap kaldy. Biraq Rysqulovty uryp, tepkilegennen góri, kómir qazǵan áldeqaıda paıdaly. Qaıla qatty tıse, tas kómir qaqyrap túse beredi. Al Rysqulov...

— Áketińder! — dep aıqaılady Glebov.

Ar jaqtan esik ashylyp, eki aıdaýyl kirip kelip, Rysqulovty qap kótergendeı kóterip alyp ketti. Tiri me, ólip kaldy ma dep, bireýi eńkeıip betine qaraǵan da joq. Jaǵańdy ustap, tańdaı qaǵyp, tań qalatyn nesi bar? Jendetter Sokratty da aıamaǵan. Sokrat adamzattyń ary ǵoı. Sony da qıanat qylǵan. Oǵan da ókimetke qarsy shyqtyń degen. Ókimetti qulatpaqshy boldyń degen. Aqyry ólim jazasyna buıyrǵan. Dostary Sokratqa: «Qashyp ket, kómekteseıik», — deıdi ǵoı. Sonda Sokrat: «Nemene, ol jaqta adam ólmeı me eken?» — degen.« — Nege ólmesin, óledi ǵoı». — Onda aıyrma qaısy? Túrmede ól ne, qashyp ketip ól ne, báribir emes pe?»

Jendetter Sokratqa ý berip óltirdi.

Solaı. Jendetter qaı zamanda da qatygez. Biraq solardyń bári jıylyp, Lýbánkadaǵy jendetterge jetken joq... Adamdy azaptaýǵa kelgende, Lýbánkadaǵy jendetter, tek baıaǵy jýan-jýandardyń bir ádisin qoldana almaı júr. Jýan-jýandar qolǵa túsken tutqyndy uryp-uryp qana qoımaıdy. Shashyn ustaramen taqyrlap sypyrady da jańa soıylǵan túıeniń kón terisimen basyn kepeshtep, aıdalaǵa, shólge, shildeniń shaqyraıǵan kúniniń astyna aparyp tastaıdy. Kón keýip, kepesh tartylady. Al adam sorlynyń shashy óspeı turmaıdy. Óseıin dese tas bop qatqan kón terini tesip óte almaıdy. Sodan qaıyrylyp baryp, adamnyń bas súıegin tesip ósetin kórinedi. Sonda baryp, adam aqylynan adasady. Adasqany sonsha, óziniń atyn da, týǵan ákesin de, sheshesin de umytady. Qulaq kesti qul bolady, asyrandy ıtte de es bolýy múmkin. Al álgi máńgúrtte ıt qurly es bolmaıdy.

Eger Lýbánkadaǵy jendetter osy tásildi úırense, kez kelgen adamdy máńgúrt qylyp, máseleni op-ońaı shesher edi. Máselen, Glebov Rysqulovqa:

— Túrkıanyń shpıonymyn de, — dese, ol oılanbastan:

— Túrkıanyń shpıonymyn, — der edi.

— Japonıanyń shpıonymyn de, — dese,

— Japonıanyń shpıonymyn, — der edi. Germanıanyń shpıonymyn, — deısalar edi. «Apyr-aı, aıttym-aý», — dep qynjylyp, qysylmas edi. Óıtkeni máńgúrtke báribir.

Adamdardy máńgúrt jasaýdyń bul tásilin NKVD bilmeıdi dep aıtý da qıyn. Onyń bilmeıtini jerdiń astynda. Múmkin, ol bul ádisti álsiz, áljýaz sanaýy. Odan da soraqy, soıqandary bar emesine kimniń kózi jetedi? Batystyń bir gazeti Gıtler óz jaýlaryn jazalaý úshin, NKVD — niń tásilin úırenip júr dep beker jazbaǵan shyǵar. Qandysheńgel qatygez Gıtlerdiń ózi úırense... onda Glbovtarǵa aqyl aıtyp keregi ne?

***

— Gýnıb taýyna shyǵyp alyp, Qoryqmasov ekeýiń Shamıldiń árýaǵyna arnap duǵa qylǵandaryń ras qoı? — Glebov bul joly kútpegen qyrdan soqty.

— Shamıldi eske alǵanymyz ras, biraq duǵa oqyǵan joqpyz. Bilmesek, nesin oqımyz?

— Musylman emessińder me? Nege bilmeısińder?

— Biz orystanǵan musylmandarmyz. Duǵa bilmeımiz.

— Mine, taǵy da jalǵan aıttyń, Rysqulov. Sen tipti Túrkistanda

— Musylman partıasy», «Musbúro» degendi de qurǵan jok pa ediń? Sol úshin Stalın joldastyń ózi saǵan jazbasha eskertý jasamap na edi?

— Durysy: RKP(b)-nyń musylman búrosy. Ol komýnıser partıasy. Onyń dinge qatysy joq.

— Al Túrik partıasy she? Sen qurǵan Túrik partıasy, Túrki Respýblıkasy-ol ne?

Rysqulovtyń aldynan san ret shyqqan suraq. San ret túsinik te bergen. Túsindire almaıdy. Túsingisi kelmeıdi. Túrkistandy túrik tildes halyqtar mekendeıdi. Túrik degen ataýdan nege qorqasyńdar deıdi. Túsinbeıdi. Túrik degen qazirgi Túrkıa emes. Qazirgi Túrkıa sol baıaǵyda ótken Uly Túrik memleketiniń bir synyǵy ǵana. Uly Túrik memleketi-ólgen býra. Óli býranyń bas súıeginen tiri atańdar nege úrkedi? Túsinbeıdi.

Túsindire almaıdy. Túrik degen sóz bárine qubyjyq kórinedi.

— Solaı ataý kerek boldy, — dedi Rysqulov birtúrli qulazyp.

— Jón-jón, — dep Glebov qunjyndap qaldy. Bul Rysqulovtan alǵan tuńǵysh «oń» jaýaby edi. Neıman da asyǵys jazyp, qaǵazǵa túsirip jatty. — Al, alǵashqy áńgimege qaıta oralaıyq.

Gýnıb taýynyń basynda Qoryqmasov ekeýiń Shamıldiń arýaǵyn atap turyp, ne dep anttastyńdar?

— Anty nesi? Qandaı ant? Biz bozbala Gersen men Ogarev emespiz ǵoı, Vorobev taýyna shyǵyp alyp, patshany qulataıyq, elge bostandyq alyp bereıik dep anttasatyn.

Glebov óz suraǵyna ózi ókinip qalǵandaı boldy. Qaıdaǵy Gersen men Ogarev týraly saırap ketken Rysqulovtyń tapqyrlyǵynan óziniń óresi tómen ekenin amalsyz moıyndap, pushaıman hal keshkendeı Neımanǵa qarady. Al Neıman bilimdi. Ol jaýapqa ishinen súısinip, kúlimsirep qoıdy. Alǵyrlyqqa alǵyrlyq tanyta almaǵan jendet, árıne, ashýǵa basady. Ol óshin dúleılikpen alady.

— Sen óıtip bultalaqtatpa, kázzap! Sonda, Gýnıb taýynda Túrkıa jaqqa qarap turyp, qol jaıǵandaryń qaıda? Túrkıa arqyly Anglıa men Germanıaǵa syıynyp, Keńes ókimetine qarsy jasyryn áreket jasamaq bolǵandaryń qaıda? Ol ne, ant emes pe?

— Sandyraq! — dedi Rysqulov. Glebov óńkıip túregeldi.

— Ura ber! — dedi Rysqulov. — Urǵannan basqa qolyńnan ne keledi?

— Qatelesesiń, Rysqulov, — dedi Glebov kenet myrs etip. — Saǵan endi qol bylǵamaımyn. Bilip qoı. Biraq basqa amal tabylady. Ábden tabylady. — Shaqyr Qoryqmasovty! — dep aıdaýylǵa ars etti.

Endi Rysqulov tosyldy. «Bul ıt Qorykmasovty syndyrǵan eken ǵoı, — dedi. — O da baıaǵy Sultan-Ǵalıev sıaqty synǵan eken ǵoı. Sonyń aýzymen meni kinálamaq qoı. Qaıran Qoryqmasov».

Qoly kisendeýli Qoryqmasov kirdi. Qoryqmasov ekenin kúni buryn bilmese, Rysqulov ony tanymas edi. Al Qoryqmasov Rysqulovpen bettesýge kele jatqanyn bilmese kerek, bir degennen tanı almady. Tosylyp turyp-turyp, álden ýaqyttan soń:

— O, Turar! Baýyrym, armysyń, — dedi. — Seni de qorlapty ǵoı, kópeı oǵyldary.

— Molchat! — dedi Glebov. — Jabaıylar tilinde sóılesýge ruqsat joq.

Qoryqmasov Neımanǵa burylyp:

— Myna sózin jazyp qoıyńyz, — dedi. — «Jabaıylar tilinde sóılesýge ruqsat joq!»

— Molchat!

Glebov ústeldiń ústindegi papkadan qaǵaz aldy. Oqı bastady:

«Bıyl, ıaǵnı 1937 jyly 20-mamyrda Rysqulov ekeýmiz ımam 11 Shamıl orystarmen soǵysqan jerlerdi araladyq. Sapar sońynda ısi túrik násilderin astyrtyn biriktirýge Shamıl arýaǵy aldynda ant beristik. Sóıtip, Shamıl jete almaǵan maqsatqa biz jetýge sóz baılastyq... Tergeý barysynda osy aıtqanymdy rastap, qol qoıamyn. Qoryqmasov!»

Glebov paraqty Qoryqmasovtyń kóz aldyna jaqyndatyp:

— Seniń qolyń ǵoı? — dedi.

— Meniń óligimniń qoly, — dep Qoryqmasov keýdesin kórikteı kerip, qasqaıa qaldy. — Meni óltirip, es-túsimnen tandyryp qoıdyrǵan qol.

— Qoryqmasov! — dep yrjıdy Glebov qolapaısyzdaý qımyldap. — Ólgen adam qol qoıa ala ma? Ne dep tursyń?

— Senbe, Turar! Bular áli saǵan da solaı qol qoıdyryp, soryńdy qaınatyp, sorpańdy iship, soǵan mas bolady. Senbe, Turar!

— Senbeımin, — dep sybyrlady Rysqulov.

— Áket!- — dep aıqaılady Glebov.

Aıdaýyldar Qoryqmasovty bileginen tarta bergende, Qoryqmasov qumyq pen qazaqqa ortaq jyrdy zarlana ańyratty:

Arǵymaqtaı asaý erlerge

Ázireıil buǵalyq salǵanda,

Aıaly qoldaryn jaıyp,

Aıyr tizeden júginip,

Jaratqanǵa tileý tilep jalbarynsa —

Boljaldy kúnnen oza almas.

Táńir jazǵan jazýdan

Taqta otyrǵan patsha da bolsa oza almas...

Ázireıil azý tisti, ash kózdi

Bos qaıtar ma jan alýǵa kelgen son,

Dúnıede esh ókinishim qalmady,

Jylamańyz maǵan endi ólgen soń...

— Áket! — dep aqyrdy Glebov.

Qoryqmasov Rysqulovpen osylaı baqul bol aıtysty. Osylaı qoshtasty. Atadan asyl týǵan azamat eken, aıylyn jımady. Rysqulovqa bul sabaq boldy. Arǵymaqtaı asaý erler. Ázireıil buǵalyqtady. Dúnıede bári de ólsheýli. Ásirese ómir ólsheýli. Ólsheýli ómir bitken soń Táńirige qansha jalynsań da talqanyń taýsylady. Táńiri qol jaıyp jalbarynǵannyń báriniń aryzyn oryndaı berse, Táńiri bola ma?! Jalpaqshesheı jalpańdaǵan birdeńe bolady daǵy.

Rysqulov Qoryqmasovtyń jyr qoshtasýyna jyrmen jaýap bere almaǵanyna ókindi. Myna jendetter: «Hosh, qaıyr!» — deýge de mursha bermedi. Qoryqmasov Rysqulovty «áshkereleýge» jaramaıtyn bolǵan soń,tez alyp ketti. «Jabaıylardyń»tilinde jyr tógip, azaptyń ózin poezıaǵa aınaldyryp jibergen Qoryqmasov qolshoqpar bola qoımasyna Glebovtyń kózi jetti.

Glebov Rysqulovty tyrp etkizbeı, dáleldermen matap tastaý úshin, kýálerdi kóbirek shaqyrmaqshy edi, endi oılanyp qaldy. Faızolla Hodjaevpen bettestirmekshi edi, Rykovpen júzdestirmekshi edi. Qoryqmasov bul josparyn buzyp ketti. Hodjaev ta, Rykov ta Qoryqmasovsha óz qoldarynan bas tartyp, Rysqulovty jasytýdyń ornyna dem berip, rýhtandyryp ketse-odan ne paıda?

Kýálar kóp. Kýálardy qoıdaı toǵytýǵa bolady. Ákmal Ikramov, Qaıǵysyz Atabaev, Sultanbek Hojanov, Oraz Jandosov, Názir Tórequlov, Nyǵmet Nurmaqov, taǵy basqalary tolyp jatyr. Bir sátke Glebov solardyń bárin murnynan tizip qoıyp, bir daýyspen, hormen:

— Rysqulov-jaý!-degizip jamyratqysy keldi.

— Rysqulov-shpıon! — deýge eýropalyqtar da jetip jatyr: Býharın, Rykov, Rýdzýtak...

Óz oıy ózine biraz jelik berse de, Glebov munyń bárin sypyryp tastap, tyń ádiske baspaq boldy. Munyń bári Rysqulovtyń betin tyrnaýǵa jaraıtyn bireý bolsa-ol Almatydaǵy Jantoqov.

Glebov aldynda jatqan qaǵazǵa «Jantokov!» dep jýan etip jazdy da, Rysqulovty Neımanǵa qaldyryp, ózi kabınetten shyǵyp ketti. Shyǵyp bara jatyp:

— Ne tilegi bar eken, sura, — dedi.

Neıman bastyqtyń aıtqanyn oryndaýshy. Glebov-bastyq. Memlekettik Qaýipsizdik Bas Basqarmasynyń tórtinshi bóliminiń bastyǵy. Al Neıman-operýpolnomochennyı. Eger Glebovtaı qatal, qatygez bolsa, naǵyz ósetin kezi osy tús. Mansapqorlar, shenqumarlar osyndaı bir alasapyran kezinde, daýyldy tolqyn shaǵynda tolqynmen birge kóbik bop kóterilgen shóp-shalamsha tez kóteriledi. Tek shóp-shalam bolýǵa jara.

***

— Ne tilegi bar eken, sura,- — degen tapsyrmanyń astarynda ne jatqanyn túsine almaı, Neıman ańyryp biraz otyrdy. Únsiz otyra berý taǵy jaramaıdy. Aqyry shákirttik paryzben:

— Ne tilegińiz bar? — dedi.

Rysqulov Neımandy aıaǵandaı jáı ǵana myrs etti. Seni men meniń obalym osyndaı kezeńge tap qylǵan taǵdyrǵa dedi. Jendet bolýǵa tabıǵaty tartpaıtyn bul jigitten ne tilemek?

— Meniń Ejovqa jazǵan hatymnan jaýap bolmady, — dedi Rysqulov, nege jaýap bolmaıtynyna endi kózi jetse de.

Neıman ıyǵyn qıqań etkizdi. Neıman qaıdan bilsin? Glebovqa tapsyrýyn tapsyrǵan. Odan arǵysy buǵan beımálim.

— Árıne, ony siz bilmeısiz, — dedi Rysqulov onyń sharasyzdyǵyna ózi kináli bolǵandaı. — Tilek. Tilek joly qıyldy ǵoı. Áıtkenmen, kim bilgen? Múmkin bolsa, maǵan qaǵaz-qalam berińiz. Qyzyma hat jazaıyn dep edim.

— Bul múmkin, — dep Neıman Rysqulovqa oryndyq usyndy.

Ústindegi baıaǵy shevıot kostúmi ýmajdalǵan, kóıleginiń jaǵasy kirlegen, saqal-shashy burqyrap gúldegendeı býryldanǵan Rysqulov bir paraq qaǵazǵa qadalyp otyrdy da, hatyn bastady.

«Aınalaıyn, altynym Soná! (Nadádan týǵan qyzynyń aty Sofıa edi ǵoı, sony erkeletip Soná, Sonechka deýshi edi). Mamań ekeýińe sálem joldap otyrmyn. Densaýlyǵyń qalaı? Oqýdy qalaı aıaqtadyń? Eskendir sendermen habarlasyp turatyn shyǵar. Menen qam jemeńder. Partıa ne dese, sol bolady. Meniń denim cay. Aqyldy bol, aınalaıyn. Oqýyńdy jaqsy oqy. Árıne, turmystan taryǵarsyńdar. Ázirshe menen qaıran joq. Birdeńe etip amaldaı turyńdar, shydańdar.

Sonechka! Seniń mýzyka mektebin tastamaýyńdy qalar edim. Pıanıno úshin aqy tóleý de ońaı emes, biraq ázirshe amaldap ustaı turyńdar. Taza aýaǵa shyqpaı, qalada qamalyp qalǵanyń da janyma batady. Biraq mundaı halge dýshar bolǵan jalǵyz sen emes, búkil Rysqulovtar áýleti ǵoı, amal qansha... Qalada kári-jasy bar myńdaǵan adamdar turyp jatyr ǵoı. Qaıtkende de mamań ekeýiń tym qurysa, parkke baryp júrińder. Úıden shyqpaı tumshalanyp qalmańdar. Mamańnyń hali qalaı? Densaýlyǵy máz emes edi ǵoı. Basqa jumysqa aýysqan joq pa ?

Aınalaıyn Sonechka! Sen maǵan egjeı-tegjeıin aıtyp hat jaza gór. Árıne, beıseýbet bóten sózdiń keregi joq. Úı ishi, otbasynyń jaǵdaıyn jaz. Adres: KSRO İshki İster Halyq Komısarıaty. 590 «a» bólme. B.I. Neıman joldasqa. Al ol bolsa hatyńdy oqyp, maǵan tapsyrady. Sondyqtan konverttiń syrtyna sonyń famılıasyn jaz. Emtıhanda qandaı sabaqtan, qandaı baǵa alǵanyńdy, mýzyka sabaǵynan ne alǵanyńdy jaz! Aıtpaqshy, umytyp barady ekenmin. Demalysqa shyǵar aldynda senderge baryp, shash qyrqatyn mashınkany alyp ketip edim. Eger Seleznev suraı qalsa, mashınkany papam áketken dersiń.

Aǵań Eskendirmen kórisip turyńdar. Al, qyzym, aman bol! Táńiri saǵan jar bolsyn! Mamańa sálem aıt.

I. VII. Papa.

Paraqty búktep, syrtyna: «Máskeý, Kropotkın kóshesi, 17-úı, 61-páter. S.T. Rysqulovaǵa» dep jazdy.

Neıman hatty oqyp shyqty. Bireýdiń hatyn oqý ádeptilik emes, tipti qylmys. Biraq bul mekeme Zań degenge pysqyrmaıdy. Qaıta Neımannyń tanysqany durys. Basy artyq sóz aıtylmaýǵa kerek. Mysaly, Rysqulov janyndaı jaqsy kóretin perzentine: halim nashar. Glebov degen jendet bar. Udaıy uryp, esimnen tandyryp tastaıdy, — dep jazsa, ne bolmaq? Uıat qoı. Ólim ǵoı. Ol qyzǵa muǵalimder saǵat saıyn: sovet adamdarynan baqytty eshkim joq, — dep jaqtary talǵansha aıtpaýshy ma edi. Keńestiń zańy eń ádil zań. Oǵan dúnıede zań jetpeıdi demeýshi me edi.

Endeshe, túrmedegi ondaı-ondaı «maıda-shúıdeni» sypsyńdatyp syrtqa shyǵarmaý kerek.

Neıman hatty qarap shyǵyp, jaǵyn taıanyp otyryp qaldy. Bul neǵylǵan adam, Rysqulov? Ne istese de, ne dese de partıanyki ádil deıdi. Shyny ma? Sonda ózin kináli sanaǵany ma? Mynany Glebov oqysa-qylmysyńdy moıyndadyń demeı me. Eger Rysqulov óz qyzyna pıanınony jalǵa aqy tólep alyp berse, pıanınony basy bútin satyp alýǵa aqshasy jetpegeni me? Eskendir degen ulyn jazypty. Qyzyna Eskendirmen kezdesip tur depti. Bilmeıdi ǵoı sorly, sol Eskendiriniń qazir osy túrmede otyrǵanyn. Múmkin, jańa Glebov sonyń kamerasyna ketken shyǵar. Spektákldiń kókesi áli alda. Ony da bilmeıdi myna Rysqulov.

Qyrsyq shalǵan ne degen áýlet bul Rysqulovtar! 1906 jyly Rysqul on jasar balasymen birge Almatynyń túrmesine otyramyn. Al 1937 jyly Turar Rysqulov óziniń on jeti jasar balasymen birge Máskeýdiń túrmesine túsedi. Peshenelerine túrme degen tańba jazylǵan neǵylǵan áýlet...

***

Tutqyndalǵaly beri tuńǵysh ret túsinde Ázızasyn kórdi. Túrmesiz, tergeýshisiz, aıdaýylsyz erkin dúnıe eken deıdi. Kókshetaýda júr eken. Sirá, jumaq shyǵar. Aspany kógildirdiń kógildiri, appaq ulpa bulttary da jup-jumsaq. Alystan-alystan saǵymdanyp, kók teńiz tósinde júzgen ǵajaıyp keme sıaqtanyp Kókshe kórinedi. Ázıza ekeýi qatarlasyp sol Kókshege ushyp kele jatyr eken. Jan-jaǵyn aqsha bulttar qorshap alyp, bulardy qorǵap kele jatqan eken deıdi. Aqsha bulttar kádimgideı qyzǵylt qanat perishteler bolyp ketedi.

— Biz adambyz ǵoı, qalaı ushyp kelemiz, adamdar ushpaýshy edi ǵoı, — deıdi Ázıza.

— Bizdi perishteler qaýmalap keledi. Olar-mahabbat kıesi, bizdiń tileýlesterimiz, — deıdi Turar.

Olar Kókshege jetip, Oqjetpeske qonbaqshy bolǵanda aldarynan dáý qara peri shyǵyp, Ázızany Turardan tartyp almaqshy bolady. Ázızamen qatarlasa ushyp, qulaǵyna: — Rysqulovqa qosylma, ol senen buryn birneshe áıel tastaǵan. Árbireýinen bir-eki balasy bar, sorlaısyń, — dep azǵyrady.

Qyzǵylt qanat kógildir perishteler qara dáý ázázildi qýmaq bolady. Jan-jaǵynan shúıilip, shoqysa da qara dáý ázázil:

— Seni men Kavkaz taýyna alyp ushamyn, jumaqta turatyn bolasyń, — dep arbaıdy.

— Kóksheden artyq jumaq joq! — dep shyryldaıdy perishteler. Bir perishte Turardyń qolyna paıǵambardyń qylyshy-zulfýhardy ustata beredi. Turar zulfýharmen dáý qara ázázildi shaýyp óltiredi. Kók aspan, kógildir Kóksheni mahabbat jyryna bólep, perishteler ǵarysh ánin salady.

Rysqulov oıanyp ketip, álgibir shyryndaı tátti tústiń áserinen: «apyr-aı, adam túrmede jatyp ta baqytty bolady eken-aý!» — dep tań qaldy.

Óń men tústiń aıyrmasy ne? Tús te ómir emes pe?! Tús te ómir bolar bolsa, Rysqulov taǵy da bir baqytty sátti bastan ótkerdi. Oı, tús túlkiniń boǵy-dúr deıtinder bar. Sonda on degenniń ózi tús emes pe? Adam týady. Arada ájik-kújik áýremen biraz dáýren keshedi. Adam óledi. Týý men ólýdiń arasyn ómir dep qoıypty. Ólim degen qudirettiń aldynda adam: ne kórdim, ne bildim dep oılanýǵa shamasy keler bolsa, qandaı qorytyndyǵa keler edi? Búkil ómiriń bir kórgen tústeı-aq bolyp qysqarmaı ma? Keń dúnıe degeniń bir tarynyn qaýyzyndaı ǵana bolyp tarylmaı ma? Endeshe, sol aldamshy ǵumyr degenniń kóbi ne, azy ne-báribir.

Al jaraıdy. Jańa ǵana Rysqulov Ázızasyn qolynan ustap, qyzǵylt qanat kógildir perishtelermen birge sonoý alystaǵy Kóksheniń ústinde ushyp júrdi. Ras qoı? Al táni, eki jarym aıdan beri sý tımeı kirlegen táni, Glebovtyń taıaǵynan kók ala bolǵan denesi myna tas kamerada jatty. Sonda kógildir Kókshe aspanynyń astynda saıran salǵan nemene?

Mine, másele qaıda jatyr!

Tán degen bar. Ol kádimgi Glebovtyń taıaǵynan aýyratyn dene: aıaq-qol, bas, qulaq, kóz, muryn, taǵy basqa kákir-shúkir.

Al jan degen bar deıdi. Adam ólgende tánnen bólinip ushady deıdi. Álginde ǵana Kóksheni aralap qaıtqan sol jan shyǵar? Sál sátke Rysqulov ólgen shyǵar, jany azattyq alyp, túrmeden shyǵyp, esinde ertekteı bolyp, altyn arman aǵysyndaı bolyp, ómirbaqı kókireginde kúnshýaq bolyp jattalyp qalǵan Kóksheni aralaǵan shyǵar.

Al kádimgi sum ómirde Rysqulov baıaǵyda, ıaǵnı 1930 jyly sulý Kókshege barǵany ras. Sol jaqta praktıkada júrgen Ázıza sulýdy izdep barǵany ras. Syrtynan ǵashyq bolyp, otyzdan asqan shaǵynda da jastyqtyń jalaýyn jyqpaı, jany súıgen jas qyzdy Almatydan izdep baryp, tapqany da erlik qoı. — E, qoıshy sony, — deısalsa, alaqanyna Ázızadaı aq perishte qonar ma edi.

Rysqulov jeńistiń dámin kóp tatqan adam. Al biraq sol joly Ázızany izdep saparǵa shyqqan kúnder men Kókshege kelip Ázızany kórip, oǵan óz sezimin aıtyp, bozbalasha qyzba áýrege túsken kúnderi men túnderine bul dúnıede eshteńe teń kelmeıdi.

Kókshetaý ákimderi Rysqulov kelipti degenge shát-shálegeı bolyp, ári seskenip, ári qurmet tutyp, asty-ústine túsken. Ol kezde Rysqulovtyń portreti kósemderdiń portretterimen birge keńselerdiń, mektepterdiń qabyrǵalaryna ilinetin. Rysqulov atynda kolhozdar, mektepter bar bolatyn.

Sóıtse, Rysqulov oblys basshylarymen sharýasy joq, olardyń báıektiginen azarda-bezer bolyp, qyz izdep júr.

Ol da bir dáýren. Keıin bul jaıdy Goloshekın estip: «Toje mne gosýdarstvennyı deıatel», — dep kúldi deıdi. Gosýdarstvennyı deıatel qahar shashyp, qaqaıyp qalsyn, jar súımesin, ǵashyq bolmasyn degen bar ma? Sondaı-sondaı pasyq oıly, sasyq pıǵyldy, pysh-pysh ósekti, qatyp qalǵan partıalyq tártipti tárk etip, sol qalyptasqan qoǵamdyq qaǵıdalardan qarǵyp ótip, súıgenine qol sozý da zor erlik, ómirde qaıtalana bermes bal dáýren.

Sol joly, Túrksibti salyp jatqanda, Muhamedjan Tynyshbaevpen istes bolmasa, dostaspasa, ókimettiń rezıdensıasyn qaldyryp, Muhańnyń úıine túspese, sol arada Muhań dáneker bolyp, balasy Eskendirdi araǵa salyp árekettemese, Rysqulov Ázızaǵa jolyǵar ma edi?

Kóp adamdar óz jaryn janamalaı ótip júrip te taba almaıdy. Qudaı qosqandar ǵana qıyspas jar bolady. Rysqulovtyń mańdaıyna o basynda Ázızadaı jaryq juldyz jazylǵan eken, kesh te bolsa-jolyqty. Az jyl birge dáýren keshti. Oǵan da shúkir. Ázıza jolyqpasa, basqa áldekim tap bolar edi, kim biledi?

Sóıtip búl túnde, álde tań aldynda Rysqulov ǵajaıyp tús kórdi. Kóńili kádimgideı kóterilip qaldy. Adam-pendege baqytty bolý úshin, kóp te kerek emes qoı. Nebary tústiń ózine baıyp kaldy. Adam kóńilin Glebov ta, tas kamera da buǵalyqtaı almas eken.

Sodan Rysqulov muny jaqsy yrymǵa jorydy. Aspanda perishtelermen birge, Ázızamen birge ushyp júrý-jaqsylyq dep qoıdy. Qara dáýdi paıǵambardyń zulfýharymen shaýyp tastaǵany qandaı ondy boldy. Zulymdyq jeńiledi eken, men jeńedi ekenmin dep kádimgideı senip qaldy.

Qarańǵy qapasta bir úmit shoǵy jyltyrady. Sol shoq óship qalmasa eken dep arýaqtarǵa jalbaryndy. Baıaǵyda ótip ketken, esine sırek alatyn Domalaq anasyna sıyndy. Osy kezge deıin qyp-qyzyl komýnıs bolyp, arýaqqa sıynbaǵanyna ókindi.

ESKENDİR

Kameranyń temir esigindegi qara qulyp saldyr-gúldir etti de, álginde aspandap ushyp júrgen Rysqulov kádimgi qara jerge top ete qaldy. Tap-tar tas qapasta otyrǵanyn esine salyp, qara qulyptyń kilti shaqyr-shuqyr shıqyldap, áreń ashylǵandaı boldy. Maılap qoısa qaıtedi. Temir ekesh temir de maı tileıdi.

Qyzyq bolǵanda, kip-kishkentaı kameraǵa Glebov pen Neıman ózderi keldi. Qasynda jendetteri bar. Temir esik ashyq qaldy da, adamdardyń sulbasyn tanıtyndaı seldir sáýle tústi. Jalǵyz oryndyqqa Glebov jaıǵasty da basqalary bosaǵada turyp qaldy.

— Jaǵdaıyń jaman kórinbeıdi, Rysqulov, — dedi Glebov sálem sózdiń ornyna.

Álgi ádemi tústen rýhtanyp qalǵan Rysqulov shynynda da shıraq edi. Biraq jaýap qatqan joq.

— Seni áýre etpeıik dep ózimiz keldik, — dedi Glebov keńpeıildenip. — Úıine kelse, úıdeı ókpeńdi umyt degen. Ótkendegi azyraq túsinispestikti umytyp, jón áńgimege kósheıik. Káne, sonymen, bul joly japondar týraly syr shertiseıik. Jıyrma tórt, jıyrma besinshi jyldary Mońǵolıada boldyń. Ras qoı?

— Ras.

— Ne tapsyrmamen?

Rysqulov myrs etti. Osyndaı da suraq bola ma eken? Tekke ýaqyt alý úshin be? Mońǵolıaǵa ne tapsyrmamen barǵanyn Glebov shynnan bilmeı me?

— Komıntern atqarý komıtetiniń tapsyrmasymen Keńestik úlgidegi jańa Mońǵol ókimetin qurysý maqsatymen.

— Ony bilemiz, — dedi Glebov shydamy kete bastap. Óıtkeni bir kisilik tar qapasta ol otyryp kórmegen. Ókpesi qysyla bastady. Buryshtaǵy parashanyń ıisi de qolqany alyp bara jatyr. Tipti Glebov muńda kelgenine ókinip te kaldy. Biraq maqsatqa jetý jolynda mundaı «qurbandyqqa» shydaý da kerek shyǵar.

— Bilseńiz sol. Tuńǵysh ret búkil monǵoldyq Uly Quryltaı ótti. Sony uıymdastyrýǵa atsalystym. Uly Quryltaı Mońǵol Halyq Respýblıkasyn jarıalady, áne, soǵan baǵdarshy boldym.

Mońǵol Halyq Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy qabyldandy. Sony jazýǵa kóp kúsh jumsadym...

— Já, boldy. Bárin istegen sen ekensiń ǵoı. Áıtpese Mońǵolıanyń beti beri qaramaıtyn bolǵany da.

Olaı bolýy da múmkin edi. Óıtkeni jańa Mońǵolıaǵa qarsylar da tabyldy. Mońǵolıanyń astanasyn Qyzyl Batyr-Ulan Bator dep ataýǵa usynys jasaǵan da men.

Jetti. Jelpine berme, — dep Glebov ornynan turyp, oryndyqty teýip kep jiberdi. Qý aǵashtyń jazyǵy ne? Parashanyń qalasyna baryp qulady. — Sen óıtip Monǵolıany jarylqamaı-aq qoı. Onan da sol Mońǵolıany Qazaqstanmen, Túrkistanmen qosa Japonıaǵa qalaı satpaq bolǵanyńdy aıt.

— Qazaqstan men Túrkistannyń basyn aýyrtpa, — dedi Rysqulov jana jalanyń tónip kele jatqanyn birden sezip. — Al Mońǵolıany Japonıaǵa satqysy kelgender shynynda bolǵan. Al myna men solarmen kúreskenmin. Ekeýi eki basqa ángime.

— Mine, bul ekijúzdi sýaıttyń sózi, — Glebov mekirene kúlip qoıdy. — Aıtalyq, shynynda da Komıntern seni Mońǵolıaǵa ıgi ister úshin jiberdi delik. Al sen sol Mońǵolıadan ári ótip, Qytaıǵa ne úshin bardyn? 1924 jyly qazan aıynyń ony men on úshi arasynda qaıda boldyń? Esińnen shyǵa qoımaǵan shyǵar?

— Iá, ras. OGPÝ-diń adamdary jumysty jaman istemeıdi. Sol kúnderi Manchjýrıanyń shekarasynda bolǵanym ras. Qasymda Mońǵolıanyń premer-mınıstri Seren-Dorj, áskerı jáne syrtqy ister mınıstri Choıbalsan bolǵany da ras. Biraq biz Mońǵolıany Japonıaǵa satý úshin emes, bolashaq Monǵol Halyq Respýblıkasynyń shekarasyn qaýipsizdendirý úshin bardyq.

— Úlken-úlken esimderdi atadyń. Biraq olar saǵan qorǵan bola qoıar ma eken? Seren-Dorj qazir dál óziń sıaqty túrmede otyr. Al seni de, Seren-Dorjdy da áshkereleýshi Choıbalsan ókimet basynda. Choıbalsan áshkerelese, qaıda baryp qutylmaqshysyń, sorly. Osyny oıladyń ba?

Sorly degeni ótip ketti. Tipti jetim bala bolyp, kisi esiginde júrgende de estimegen qorlyq sóz. Bul Rysqulovtardyń namysyna tıip, shydamnan shyǵaramyn degen aram pıǵylyń bolsa, osylaı tilde. Qazir de Rysqulov sabyr tizgininen aıyrylyp qalyp:

— Kýágeriń Choıbalsan eken, aldyr sol Choıbalsandy, moınyma qoıyp bersin, — dedi.

Glebov jeksuryndaý daýyspen qarqyldap turyp kúldi. Qarsylasty jeńýdiń, júıkesin júndeı tútýdiń bir pasyq amaly-daraqy kúlki. Glebov onymen de qoımaı taǵy da:

— O, sorly, — dedi, — Choıbalsan kim, sen kim? Choıbalsannyń bir aýyz sózi jetip jatyr. Ol ony aıtty da. «Rysqulov degenderiń Japonıanyń shpıony, men ony bilemin», — dedi. Solaı dep Kremldiń ózinde aıtqan. Al onyń Kremlde kimmen sóılesetinin sen bilýge tıissiń.

— Ol múmkin emes, — dep Rysqulov daý aıtpaq boldy. Bul daýynyń dalbasa ekenine, daý aıtyp, jón sóz aıtyp, mynany ıliktire almaıtynyna, jala degenniń shegi joq, túpsiz ekenine endi kózi jetip, jigeri qum boldy. — Onda Choıbalsannyń ózi de shpıon. Óıtkeni Qytaı shekarasynda birge júrip, birge turdyq.

Asyly mundaıda tildi tistep, mylqaý bolyp qalǵannyń ózi artyq. Qazir Rysqulov shyn aıtsa da, ashýmen aıtqan bir sózi taıaq bolyp tıip, basyna sart ete qaldy.

— Áb, bálem, — dedi Glebov qýanyp ketip, — endi sen táýelsiz bir memlekettiń, bizge dos memlekettiń basshysyna til tıgizdiń be? Neıman! Jazyp qoı! Basqanyń bárin syzyp tastaǵanda, tek osy sózin úshin ǵana atylasyń, ıttiń balasy!

Glebov áýeli «ıttiń balasy» dep Rysqulovtyń uly Eskendirdi tildep edi, endi ózin boqtady. Mundaı qorlyqqa Eskendir shydamaǵan jerde ákesi qaıdan shydasyn!

— Ákeme til tıgizbe, svoloch! — dep Rysqulov qaıda otyrǵany esinen shyǵyp, shapshı tústi.

Sol-sol eken, Glebovtyń kózi tuzdanyp, eki beti talaqtaı isinip, terisine syımaı tyrsyńdap, sóz aıta almaı tutyǵyp turyp-turyp:

— B — b-basta! — dedi bosaǵa jaqtaǵylarǵa aqyryp qalyp.

Sol-sol eken, qarsy kameranyń esigi júıkeńdi julyp jegendeı shyqyrlap baryp ashyldy. Glebov Rysqulovty taqtadan ushyryp túsirdi de, jendetterdiń kómegimen dyryldata súırep, esiktiń tabaldyryǵyna alyp keldi. Qarsy kameradan da kókpardaı tartqylap áldekimdi esiktiń kózine jetkizdi. Álginiń basy salbyrap, júzi kórinbeıdi. Eki qoltyǵynan eki jendet súıemese óz aıaǵynan tura alatyn túri joq.

— Betin kórset! — dep aqyrdy Glebov qarsy kameradaǵylarǵa. Jendettiń júndes qoly tutqynnyń uzyn shashyn ýystap turyp, keri tartyp qalǵanda, kegjeń etip, álgi pendeniń basy joǵary kóterildi. Kónekteı bolyp isip ketken bettegi kózder kórinbeı jumylyp qalǵan. Álpeti adam tanymastaı.

— Tanısyń ba? — dedi Glebov Rysqulovty búıirden túıip qalyp. — Óz balandy óziń tanymaı ne kórindi saǵan kázzap!

— Es-ken-dir!-Bul Rysqulovtyń jan daýsy edi. Óli ekeni belgisiz, tiri ekeni belgisiz tulyp sıaqty denege kenet jan bitkendeı qybyr-qybyr qımyldap baryp:

— Papa... — degen ún elegizip estildi. Barbıyp isinip, bir-birine jelimdenip qalǵan erinderi áreń qozǵalǵandaı boldy.

— Myna ıtter seni ne kúıge salǵan, qulynym!

Rysqulov yshqyna umtylǵanda jendetterdiń álýetti qoldary da shydas bermeı, Rysqulovtan ajyrap qaldy.

Ekeýiniń arasy eki-aq adym edi. Eki arany tas dáliz bólip turýshy edi. Bir adamnyń denesin qaq bólip, eki jartyny eki tas kameraǵa qamaǵan eken. Endi sol qaq bólingen eki jarty bir bútin bolyp, qaıta qabysaıyn degende, tasjúrekter ál bermeı, Ryskulovty keri súırep áketti.

Adam nege aq aıý sıaqty bolmaıdy eken? Siresken kók muz, aq kardyń ústinde eki aıý kezdesip qalady. Bireýi ákesi, bireýi balasy. Biraq ekeýi bir-birine mańqıysyp qarap turyp-turyp, ekeýi eki jaqqa ajyrap kete barady. Endi qaıtyp bular myna sheksiz-shetsiz muz dúnıesinde kezdese me, kezdespeı me-belgisiz? Birin biri izdemeıdi de, saǵynbaıdy da. Tabıǵat qatal dúnıede qatal jaratqan haıýanat.

Al Rysqulov dál qazir atyp jiberse de, Eskendirin, shala-japsar bolǵan Eskendirin bir qushaqtap, baýyryna baspaqshy edi, qatygez dúnıe qos kórmedi. Ol-ol ma, jendetter Rysqulovtyń kózinshe balany tozaq otyna shyjǵyra bastady. Budan góri, Rysqulovty birden atyp-aq tastaǵany da ondy bolar edi. Biraq jendetter odan lázzat ala almas. Adam balasy qoǵamynda sadızm degen uǵym bar. Adamdy adamnyń azaptaýynan jany rahatqa batatyn sumdyqty solaı dep ataıdy. Bireý áıel súıgennen lázzat alady, bireý araq iship, nasha tartyp rahat tabady. Al sadıs naısap adamdy neǵurlym erekshe azaptasa, soǵan súısinedi. Glebovtap sol tuqymnan edi.

Glebov endi Eskendirdiń qasyna ózi bardy.

— Aıtshy, Eskendir, aqylyń bar ǵoı, mynaý ákeń nemister men japondardyń shpıony ekeni ras qoı, á? — dep aıarlana qaldy. Bala tili kúrmeýge kelmeı:

— Pa-pa, ne deıdi mynalar, ras pa? — dep áreń ún qatty.

— Senbe, Eskendir! Senbe, baýyrym! Senbe, balam! — Rysqulov ár sózin yshqyna, eń aqyrǵy sózindeı ózeýreı sóıledi.

— Men saǵan senemin, pa-pa...

Sol-sol eken, Glebov ıek qaǵyp qalyp edi, alpamsadaı jendetter Eskendirdiń qolyn burap, tyrnaqtarynyń astyna ıne suqqylaı bastady...

Balanyń beti nil tartyp, kókpeńbek bolyp, sý jutyp, tunshyqqandaı bolyp turdy da:

— Pa... — dep shyńǵyrǵanda tas meńireý qapastyń ózi qaq jarylǵandaı, azap shekken adam emes, dún-dúnıeni jaratqan Qudaıdyń ózi qorlanǵandaı, qorqaýlardyń ózin qorqytardaı úreıli estildi.

— Glebov! Balany qoı, meni azapta, jalbarynamyn, — dep jalyndy Rysqulov. Ol endi qansha bulqynsa da qımyldaı almas qoldar qursaýynda qalǵan.

— Á, solaı ma, bálem! — dep yrjıa súısindi Glebov. — Seni áli bulbuldaı saıratamyn, saıqal saıtan. Keńes ókimetimen oınaǵan qandaı bolady eken, kórseteıin saǵan.

— Glebov! Sen de áke shyǵarsyń. Sende de bala bar shyǵar. Adam edik qoı, azaptama balany, jalbarynamyn, Glebov.

— Iá, men de ákemin, mende de bala bar. Biraq biz Keńes ókimetin qulatyp, jaýlarǵa satylǵymyz kelgen joq. Bul-bul ma, Rysqulov, bul áli gúldiń sheshegi ǵana, tikenegi áli alda...

Sony aıtyp Glebov qyzmetkerlerine:

— Ittiń balasynyń shalbaryn túsirińder! — dep buıyrdy. — Qarap tur, Rysqulov, kóreıin qalaı qasarysatynyńdy!

Balanyń ábıúri ashyldy. Oǵan qarsylyq ta bildirgen joq. Sirá, esinen tanǵan shyǵar.

— Eshe komýnıs nazyvaetsá! — dep yzalandy Glebov. — Balasyn musylmandatqan. Súndetke otyrǵyzǵan. Kórdińder me? Oı ońbaǵan. Sóıte turyp, panıslamıs, pantúrkıst emespin deıdi. Aıar neme!-Jendetterine qarap: — Bastańdar! — dedi.

Jendetter balanyń balǵyn úrpine shı júgirte bastady. Baladan yshqynǵan bir dybys estildi de, úni óshti.

Rysqulov aýa jetpeı alqynyp, júregin ustap qaldy. Dúnıe astyn-ústin kóship bara jatqandaı, aıaǵynyń asty teńselip, kózi qaraýytyp, basy aınalyp júre berdi. Jendetter onyń betine sý shashty. Dáriger shaqyryp, ýkol saldyrdy.

Rysqulovtyń des bermes asaý júregi aqyrynda álsiregen eken. Anasy Qalıpa marqumnyń qursaǵynda jatqan kezden bastap-aq soqqan júrek bir sátke tynbaı, úzbeı soǵyp kele jatsa, onyń ózinde kóbinese jantalasa, alqyna soqsa, temir ekesh temir tozady, al munyń et júregi sharshamaı qaıtedi? Jasy qyryq úshke qaraǵan eken. Qyryq úsh jyl boıy qyzyl tiken keshken arpalys ómir, odan qala berse, myna Lýbánka tamuǵy, odan qala berse, ózińnen týǵan jas balanyń mynandaı azabyn kórý, bir adamnyń arqasy kótere alatyn júk emes qoı. Qaıta Rysqulovtyń jany siri eken: jańaǵydaı sumdyqtan soń, júrek qaby jarylyp ketýi de ǵajap emes edi ǵoı.

— Glebov, — dedi Rysqulov kózin ashyp, esi kirgen soń, — balanyń túk jazyǵy joq, obal degen bar, obalyn tartasyń, kúnáǵa batpa.

Glebov, eki beti alaýlap, qan kórgen qasqa tóbetteı jalańdap, kózildirigine deıin terlep ketipti.

— Súıinshi, Rysqulov! — dedi ol daraqylana kúlip. — Áıeliń bosandy. Qasynda bolyp, Kıslovodskiden ákelgen shampandy óziń ashpaǵanyń ókinishti, árıne.

Rysqulov bir sátke azap ataýlynyń bárin umytqandaı boldy. Kádimgideı áldenip, janaryna jarqyl paıda bolyp:

— Qashan, qaıda? — dedi.

— Osy jana ǵana habar jetti. Bir ókinishtisi, úıinde emes. Endi sende úı joq ekenin biletin shyǵarsyń. Býtyrka túrmesinde. Qaıyn eneń de sonda.

— Sonda qalaı, olar da jaý ma?

— Óziń qalaı oılaısyń?

— Olardyń jazyǵy joq.

— Sonda óziń ǵana jazyqty bolǵanyń ǵoı?

— Glebov, men-aq jazyqty bolaıyn. Bosat balamdy da, áıelimdi de, qaıyn enemdi de. Olardyń qylaýdaı da qylmysy joq. Sóıte ǵoı, adamgershilikten múlde ada bolmaǵan shyǵarmyz.

Glebov masattanyp, qoqılanyp qaldy. Des bermes asaýdyń ózin buǵalyqtady. Endi Ejov munyń bul eńbegin laıyqtap baǵalamaı kórsin. Ózine orynbasar etip almaı kórsin. Mansaptyń mastyǵy-altynnyń býyndaı aıar. Mansap úshin Glebov týǵan ákesin, týǵan anasyn da, tipti balasyn da aıamaıdy. Búgin-polkovnık, erteń general bolady.

Bul kezde qarsy kameranyń temir esigi jabylǵan, ólisi de belgisiz, tiri ekeni de belgisiz, Eskendir esiktiń ar jaǵynda qaldy. Júregi sýyldap, jany shyrqyraǵan Rysqulov:

— Eskendir! — dep aıqaılady, úni qarlyǵyp shyqty. Dybys bolmady.

— Eskendir, ulym meniń, jalǵyzym meniń! — dep qyryldady Rysqulov.

— Nege jalǵyz? Sende bala kóp qoı. Mine, búgin taǵy biri dúnıege keldi. Áp-ádemi qyz bala.

— Eskendir uldan jalǵyz ǵoı, — dep sybyrlady Rysqulov.

— Feodal ty, odnako! — dep Glebov qaǵytty, — Sonymen jańaǵy sumdyq qaıtalanbasyn deseń, qylmysyńdy moıyndap, protokolǵa qol qoı, Rysqulov. Osy oınaǵanymyz jeter.

— Qaı qylmysty aıtasyń, Glebov?

— Ózinde bilesiń ǵoı, aqylyń bar, jónge kel. Áýeli keńes ókimetine qarsy áreket jasaǵan ultshyl pantúrik uıymynyń basshysy ekenińdi moıynda. Soǵan qol koı. Arǵy jaǵyn odan ary jalǵastyra beremiz.

— Ondaı uıym bolǵan joq qoı, Glebov. Bolmaǵan nárseni qalaı boldy deımin.

— Ózin bil. Jańaǵy-jańaǵy ma? Odan da zoryn kóremin deseń, qol qoımaı-aq qoı.

— Glebov, men oılanaıyn, esime túsireıin, al ázir meni myna balamnyń kamerasyna qama. Ne bolmasa Eskendirdi meniń kamerama aldyr. Ólse-óligin kóreıin, ólmese birazyraq qasynda bolaıyn. Taǵdyr Rysqulovtar peshenesine solaı jazǵan shyǵar: baıaǵyda men de ákemmen birge bir kamerada jatyp edim. Endi bir sátke men de balammen birge bolaıyn. Ótinemin senen...

Glebov, jeńimpaz Glebov bir mezgil keńpeıil bolǵysy keldi me, joq álde shynnan kóńili jibidi me, Rysqulovtyń bul tilegin oryndap, Eskendirdi Rysqulovtyń kamerasyna aldyrdy da, esikke kúsheıtilgen qaraýyl qoıyp, óz kabınetine ketti. Jumysy qatty, jumystan o da sharshaıdy, biraz tynyqqysy kelgen shyǵar, sóıtip úzilis jarıalady. Joǵarǵy qabatqa kóterilip, kıimin sheship, jańbyrly sýǵa shomyldy. Óziniń tyr jalańash denesine kóz saldy. Kóz aldyna Eskendir keldi. Súndettelgen. Eskendir súndettelgen. «Ýh, basýrman» dedi. Óziniki búrik edi. Búrigin túrip, qyzaryp turǵan úrpine úńildi. Oısha shı júgirtip kórdi de, tula boıy túrshigip, dir ete kaldy da, ózine ózi «dýrak» dedi. Bir sát sezimge berilgeni úshin, ózin-ózi qatty kústanalady. Aıaýshylyq sezimdi alastap tastamaq bolyp, sýdy saryldata aǵyzyp, ústi-basyn jókemen ysqylaı berdi, ysqylaı berdi. Qudaı tazartpasa, ózin-ózi tazarta almaıtynymen isi joq. Aq seısepke oranyp otyryp, salqyn syra ishti. Jany kirip, rahattanyp otyrǵanda, kómekshi kelip: «Ejov joldas shaqyryp jatyr», — dedi.

***

Eskendirdi aldyna alyp, bylq-sylq etken basyn qushaqtap, mańdaıynan, betinen súıip, shashyn sıpalap, aımalap, óbektep, asty-ústine túsip, jany qalmady. Eskendir uzaq talmaýsyrady. Tek Rysqulov balasynyń kóbesi sógilgen tyrnaqtaryn sıpalap súıgende ǵana, Eskendir yńyrsyp, kirpigi qımyldap, kózin ashqandaı boldy.

— Men úshin tozaqqa tústiń, ulym, keshir meni.

Eskendirdiń kezergen, dombyqqan, kónekteı erni qybyrlady. Ne aıtqanyn ákesi estı almady.

— Meni estip jatyrsyń ba, ulym? — dedi Rysqulov. Balasynyń kirpigi men erni qımyldady- — Estiseń, tyńda. Ekeýmizdi bulaı birge otyrǵyza bermes. Álgi jendetter keshikpeı keler de, bizdi ajyratar. Sońdyqtan tyńdap qal: men jaý emespin. Bári jala. Biraq meniń tiri júrgenim-áldekimderge tıimsiz. Ómir degen haıýandar dúnıesinen de qatal. Ózim óshkenime ókinbeımin, biraq jazyqsyzdan jazyqsyz senderdi azapqa saldym. Janyma sol batady. Tyńdap jatyrmysyń, Eskeńdir? — Balanyń qantalaǵan erni taǵy qybyrlady. — Meni tiri qaldyrýy neǵaıbyl. Tárizi solaı. Tek protokolǵa meniń qolym qoıylmaı tur. Sol úshin myna ıtter jantalasyp jatyr. Osy ýaqytqa deıin shydap keldim. Biraq seni azaptaǵanyna shydaı almaımyn. Seni azaptan qutqarý úshin, endi nege bolsa da qol qoıyp, moınyma ala beremin. Bular seni ǵana emes, Ázızany da, Árıfany da qamap qoıypty. Ázıza bosanypty. Kishkentaı qaryndasyń bar kórinedi. Túrmede týǵan sorly. Seni qamaǵan bular Rashıdti de, Shámildi de tutqyndaǵan shyǵar. Osynshama beıkúnálardyń ne jazyǵy bar? Bárińdi tozaqqa salyp qoıǵansha, men qurban bolaıyn. Sonda seńderdi tiri qaldyrar. — Rysqulov alqynyp, ókpesi qysylǵandaı demige jótelip, sózin jalǵady: — Eskendir, baýyrym, saǵan jaqsy áke bola almadym, bilem! Kesh meni!

Eskendir yńyrsydy. Ne oılaǵanyn aıta almaıdy. Ajal aýzynan qaıtqan, bálkim, áli ajal aýzynda jatqan ulyna Rysqulov uzyn-sonar áńgime aıtyp tekke áýre bolyp otyr ma? Biraq aıtpasqa amal jok. Endi kaıtyp taǵdyr bulardyń basyn qosa ma, joq pa-beımálim? Qaıtse de qazir aıtyp qalýy kerek. Balanyń sanasyna jetpese, tym qurysa myna tas meńireý qabyrǵalar estisin.

— Eskendir, baýyrym, ulym, men ómir boıy ádildik úshin kúrestim. Kúshtileri álsizderin ezgilegen qıanatpen alystym. Uly halyq kishi halyqtardy jutyp jiberetin qorqaýlyqpen arpalystym. Aılakerler ańqaýlardy aldaıtyn qýlyq-sumdyqqa qarsy shyqtym. Ákeleri balalaryn paıǵambardaı kórip, balalary ákelerin Qudaıdaı qurmetteıtin qoǵamdy ańsadym. Meniń uranym: «Óziń ólme, ózgeni de óltirme!» edi, meniń quranym: «Ózine tilemegendi ózgege de tileme» edi. Qaıteıin, Qudaı qos kórmedi me, mine, endi osy aq jol degenim keri jol bolyp, zamana túsi surapyl tartty. Dos degenim qas boldy, altyn degenim tas boldy. Bul da bir ótpedi kezeń shyǵar. Dúnıe túzeler. Sen áli jassyń ǵoı. Myna qandy sheńgelden qutylsań, aldyńnan jaryq álem jarqyrar. Sonda myna sorly ákeńdi esińe aıanyshpen alǵaısyń. Men týraly shyndyqtyń betin shań basar, tozań turar, qat-qabat topyraqtyń astynda qalar. Sol shyndyqty arshyp alyp, meniń kinásiz kúıip ketkenimdi keıingilerge jarıalaǵaısyń. Árıfa anamyzdy bilmeımin, Ázıza tiri qalar, Ázızany, baýyr-qaryndastaryńdy qanatyńnyń astyna ala júr. Atamekeniń, altyn besigiń-Qazaqstan. Odan tamyryń úzilip qalmasyn. Qańbaq deıtin shóp bolady, qaýqıǵan shar sıaqty, tamyry osal bolady. Jel turǵanda tamyry úzilip, domalaı beredi. Usharyn jel biledi, qonaryn saı biledi. Qańbaqta Otan bolmaıdy. Sondaıynan saqtasyn. Otanyń Qazaqstan, Eskendir, estidiń be?!

Balasynyń kirpigi qımyldap, erni qybyrlady. Tyrnaǵyna qan qatqan qolymen álsiz ǵana ákesiniń qolyn sıpalady. Sonda Rysqulov jany shyrqyrap, ókirip-ókirip jylap jiberdi. İshi-baýyry eljirep, dál qazir ajal jetse de Táńirige rıza peıilmen shala-jansar ulyn qushaqtap, tasbaýyr taǵdyryna táýba aıtty. Jaraly qol, jaraly jandy sıpalap, aımalaǵany — Táńiriniń tartýy ǵoı! O, beıbaq Rysqulov, seniń jaraqat janyńdy bulaısha eshkim de aıalaǵan joq. Myna qasiret qamaq, zarly zamanda jartykesh janyńdy óbektegen adamnyń tabylǵany-beıishtiń tórine shyqqannan artyq kórindi.

Qasıetsiz uldan saqtasyn, Qudaıym.

Ákeń jaqsy kisi edi jambas jegen,

Jaqsydan jaman týsa ońbas degen... —

degendeı, Eskendir jaman ul shyqsa, ana Glebovtyń soıylyn soǵyp, Pavlık Morozov bolyp, myna kórgen qorlyqtan góri, ákesin satyp qutylar edi. Eskendir adal týǵan ardaq eken. Rysqulovtyń júregi soǵan eljiredi. O, dúnıe-aı, sonda Rysqulov, ózgelerdi jek kórgennen emes, osy joly Qudaıdan, tek Eskendirdiń tileýin tiledi. Rysquldan ul týǵan bul jalǵyz edi, budan týǵan ul Eskendir jalǵyz. «Jalǵyz uly bardyń shyǵar-shyqpas jany bar» deýshi edi. Endi osyny tiri qyla gór dep tiledi. Bul ketse-Rysqulovtar áýletiniń tuqymy úzilgendeı shyǵar. Qyz balasy biraz bar, olaryn da janyndaı jaqsy kóredi. Biraq olardan taraǵan urpaq Rysqulov bolyp jalǵasar-jalǵaspas, kim biled? Qudaı uldan sala ma, qyzdan sala ma, ár nárse ımanyna qaraı. Biraq qazir kóz aldynda jatqan ul bala amandyǵy úshin basym ketse ókinben dep bekindi Rysqulov. Eskendirdi qutqarý jolynda bále-jalanyń bárin ózine japsyryp almaqqa bel baılady.

***

Ejov eńgezerdeı Glebovtyń ıyǵynan ǵana kelgendeı edi. Qalshıyp qalǵan Glebovtyń kepıetine amalsyz basyn kóterip, tómennen joǵary qaraıdy. Tuzdaı kózi tunjyr. Oq jylannyń kózindeı sup-sýyq. Kirpik qaqpaıdy. Kirpigi de joqtyń qasy. Bul endi Ejov. Máttakam Iagodanyń ornyna kelgen Ejov. Qazir Iagodanyń ózi de tutqyn. Talaı-talaı kinásiz jandardy zar ıletken Iagoda, endi ózi de qan qusyp, zar jylap otyr. Bul zańdylyq pa, ne sonda? Adamǵa istegen qysastyǵyń, jaýyzdyǵyń aldyńnan shyǵatyny bolǵany ǵoı. Eger ómir zańy tabıǵat zańynan týyndaıtyn bolsa, munysy ádil. Tabıǵatta bári de tártippen qalyptasqan. Tártip buzylǵan jerde, tabıǵat kek almaı qoımaıdy. Bul rette, Iagodanyń beıshara halge túskeni zańdy deıik. Al Rysqulovtiki nemene? Demek, adamdar ómirinde zańdylyq ala-qula, tipti ala qol.

Ejov ejireıip qaraıdy. Glebov jylan arbaǵandaı isinip barady. Basynyń aıtaqyr qyzǵyltym qasqasynań shyp-shyp móldirep, bórtip ter shyqty. Qolyn kóterip, terin súrtýge de shamasy joq. Arbaý azabyna túsip, melshıdi de qaldy. Tutqyndardyń aldynda aıbarly, alpamsadaı Glebov qazir ózinen mansaby úlkenniń aldynda aıdahar kórgen kójekteı dir-dir etedi.

Glebovtyń bul azabynan Ejovtyń jany rahat tapqandaı. Kip-kishkentaı bolyp, úp-úlken adamdy qalshyldatyp qoıǵan qandaı lázzat!

Ol Glebovty ún-túnsiz-aq osylaı úreıge salyp qoıyp, kópke deıin til qatpady. Nege shaqyrdyńyz dep anaý suramady. Búldirip alamyn ba dep qorqady. Ejovqa unamaı qalý-quryp ketýmen bara-bar. Ne qyzmetten tómendeısiń, ne túrmeden bir-aq shyǵasyń. Iagodadan áýlıe emessiń. Al Glebov bolsa ósýdi ańsaıdy. Polkovnıkten general bolǵysy keledi, odan áriden de úmitker. Qudaı qaı jerimnen uryp qaldy dep tur. Túrli kúdik, san suraq. Ne jazyp qaldym dep ishteı bir azapqa tústi. Aýzymnan araq pen syranyń ıisi shyǵyp tur ma dep demin ishinen alady. Dem almaýǵa, aýa jutpaýǵa bolmaıdy.

Aqyrynda baryp-baryp, Ejov:

— Rysqulov? — dedi jaı ǵana, — Rysqulov.

Sóziniń aıaǵyn da aıtpaıdy, tek «Rysqulov» deıdi. Shyn aqymaq bolmasa, Glebov ony emeýrininen-aq túsinýi kerek. Túsindi de:

— Rysqulovtyń sharýasy bitýge taıaý, — dedi aptyǵyp.

— Qol, — dedi Ejov miz baqpaı, — qol.

— Áli qol qoıǵan joq, biraq búgin qoıady, Nıkolaı Ivanovıch.

— Qansha aı.

Ejov suraq lebimen de aıtpaıdy. Tek jaı ǵana «qansha aı» deıdi. Muny Glebov túsinińkiremeı sasqalaqtap kaldy.

— Ne qansha aı, Nıkolaı Ivanovıch?

Ejovtyń kózi aqshyl tartty.

— Rysqulovtan qylaýdaı jóndi jaýap ala almaǵanyńa neshe aı boldy, ońbaǵan?

Á, bu joly Ejovtyń daýsy ashshy shyqty. Shańq ete qaldy.

— Rysqulov, Rysqulov... — dep Glebov tutyǵyp qaldy.

— Ne Rysqulov, Rysqulov?

— Ony siz bilmeısiz ǵoı.

— Ońbaǵan. Men be Rysqulovty bilmeıtin?!

Ejov qorlanyp qaldy. Sup-sur adamnyń beti boz topyraqtanyp ketti.

— Men onyń minezin aıtamyn, — dep aqtaldy Glebov.

— Bul mekemede minez degen bolmaıdy, Glebov! Bul mekemede tek moıyndaý bolady. Osyǵan da óneriń jetpedi me? Biz seni ne úshin joǵarylattyq? Ras, Qoryqmasovty, Hodjaevty, Nurmaqovty «jýasyttyń». Sol úshin joǵarylattyq. Biraq myna isti bitirmeseń burynǵy kyzmetińniń bári zaıa ketedi.

— Amalyn taptym, Nıkolaı Ivanovıch. Rysqulovty balasymen kezdestirdik. Endi kónetin sıaqty. Kónedi, Nıkolaı Ivanovıch.

— Bilemin, — dedi Ejov kirpik qaqpastan. — Balasymen ekeýin bir kameraǵa jaıǵastyryp qoıǵanyńdy da bilemin. Al aıta ǵoıshy, ákesi men balasyn bir kamerada ustasyn degen qaı ýstavta, qaı erejede bar?

Glebovty qara basyp qaldy: ondaı ereje joq.

— Bul ózi áýlettik dástúr kórinedi, Nıkolaı Ivanovıch, — dep yrjıdy sasqanynan Glebov.

— Qaıdaǵy áýlettik dástúr?

— Osy Rysqulov bala kezinde ákesimen birge túrmede bir kamerada otyrypty.

— Qaı kezde?

— Sirá, patsha zamanynda.

— Al onda aıta qoıshy, Glebov, patshaǵa qarsy bolǵandar keńes ókimetine qarsy bola ma?

Glebov tosylyp qaldy.

— Aıt.

— Bolatyn bolǵany ǵoı, Nıkolaı Ivanovıch. Troskıı de, Zınovev te, Býharın de, Rykov ta patshaǵa qarsy bolǵan. Biraq Keńes ókimetine de qarsy. Mundaılardy aspan da, jer de qabyldamaıdy.

— Munyń ras, Glebov.

Glebov óziniń tapqyrlyǵyna rıza bolyp, ishteı irilenip qaldy.

— Sen Danteni oqıdy ekensiń ǵoı, Glebov?

— Tamuqtyń uńǵyl-shuńǵylyn bilý kerek qoı, Nıkolaı Ivanovıch.

— Senińshe Rysqulov qazir tamuqta otyr dep oılaısyń ba?

— Tamuqtan da ary. Onyń kózinshe balasyn qınadyq. Rysqulovtyń jany shyryldap, shyǵyp kete jazdady. Tipti dáriger shaqyrttyq.

— Al sol shyryldaǵan jany qazir jumaqty jaılaǵandaı rahatqa batqanyn bilesiń be?

— Qalaısha?

— Balasy qasynda bolsa, ony aımalap súıýdiń ózi oǵan peıishtiń tórinen artyq.

— Olardy ajyratý tipti de qıyn emes.

— Solaı, Glebov. Azaptyń eń úlkeni-zaryqtyrý. Birin-biri súıetin adamdardy zaryqtyryp, ańsatyp qoıý. Bar! Joǵal!

— Áke, — dedi Eskendir áreń sybyrlap. Papa demedi, áke dedi.

— Ne qulynym?-Rysqulov jybyrlaǵan eringe qulaq tosty. Balasynyń mańdaıy tershidi. Rysqulov ony alaqanymen sıpap súrtti.

— Ne, Eskendir, ne aıtqyń, keldi?

— Kónbe.

— Nege?

— Adal bol-sań, kón-be.

— Seni, senderdi azaptap óltiredi ǵoı, qulynym.

— Ól — tir — meı-di. Az — ap-taı ber-sin.

Rysqulov óz ulynyń munsha beriktigine tań qaldy. Ózi de ójet edi, al myna Eskendir ózinen ótken sharbolat boldy. Jaıshylyqta bilinbeıdi eken. Uly er-azamat bolyp, esi kirip, ozbyrlyqqa, qorlyqqa shydamaı, oǵan jan-tánimen qarsy qasıettiń ıesi bolǵan eken.

— Sensiz, sendersiz ómir maǵan ne kerek? Senderdi aıýandardyń aýzynda qaldyryp, tiri júrgende men qaı ushpaqqa shyǵamyn? Báribir bular endi meni syndyrmaı tynbaıdy.

Qaraýyldar temir esiktiń oımaqtaı tesiginen syǵalap, qarap-qarap qoıady. Qaraýyl qatýly, qaraýyl saq.

Rysqulov balasynyń basyn abaılap taqtaǵa súıep qoıyp, esikke baryp, qaraýyldy shaqyrdy.

— Ne? — dep jekirdi oımaqtaı tesikten kózi jyltyldaǵan saqshy.

— Bala talyqsyp jatyr, sý berińder.

Qaraýyl esikti ashyp, búıiri qabysqan qalaıy krýjkeni usyndy. Munysyna da rahmet. Rysqulov Eskendirdiń basyn kóterip, krýjkeni ernine taqady. Dombyqqan dóńbek erin kóndige qoımady. Dymqyl tıgen soń, qan qatqan erin birte-birte jipsigendeı boldy da, syzyqtap birer tamshy sý tańdaıyna áreń jetti. Rysqulov qoıarda-qoımastan taǵy da tamshylatty. Eskendirdiń kózi ashylaıyn dedi. Sýdan shamaly jutyp, ýh dedi. Qansha ólimshi etse de jas emes pe, beti beri qarap, tirile bastady.

Sýdy syzdyqtatyp túgelge jýyq ishkizgende Eskendir basyn kóterdi.

— Áke, bular menen Pavlık Morozov jasaǵysy keldi, kórip tursyń ǵoı, men kónbedim. Sen de shyda.

Bar sózi osy boldy. Kóp sóıleýge ál-dármen joq. Rysqulov balasynyń basyn keýdesine qysyp, shashynyń árbir talynan súıip, mundaı adal perzent bergenińe táýba dep taǵdyryna taýfıh etti.

— Men óz ákemdi kórgendeı bolyp otyrmyn, Eskendir, — dedi, — Rysqul atańdy aıtamyn. Sol 1906 jyly ol ekeýmiz osyndaı tas kamerada birge otyrǵanda, ol meni quddy sen sıaqty qaıraýshy edi. Osy ýaqytqa deıin meniń muqalmaı kelgenim sol qaıraqtyń qattylyǵynan shyǵar. Qaıraq qatty bolsa, pyshaq ótkir bolady. Endi mine, sen de meni qaırap otyrsyń. Ákemdeısiń. Rysqul ózi joq bolsa da kózi bar. Myń rahmet, ulym. Aqylyma azyq, boıyma qýat, júregime jiger bergenińe rahmet. Áıtpese, men álgi Glebov ıttiń aıtqanyna kóneıin dep edim. Meni ol tóbet muqalta almas, biraq syndyrar. Sen aman qalsań eken, Qudaıym-aı. Sen tiri qalsań Rysquldyń rýhy da, Turardyń rýhy da sónbes edi. Al sen joq bolsań, esil Rysqul da, men de joqpyn. Taýys-támám.

Rysqulov balasyn baýyryna qysa tústi. Osy qaýyshý arqyly óz júregin, óz janyn aýystyryp bergisi kelgendeı, qushaǵyn jazbady.

— Men osydan mert bolsam, sen aman qalsań, men seniń kóziń arqyly araılap atqan tandy, basyn araı shalǵan asqar taýdy, jasyl ormandy, zańǵar kókti, qudiretti kúndi kórermin. Sen aman qalsań, Eskendir, áıteýir bir kezde Qazaqstanǵa qaıt. Alataýǵa qara. Túlkibas -Jýaly degen el bar. Ol seniń ata-babańnyń besigi. Aqsý-Jabaǵyly degen jer bar. Arshasyn ıiske. Áýlıe-Ata, Merke degen shaharlarǵa taǵzym et. Ol meniń balalyq, jastyq ǵumyr keshken mekenim. Talǵar degen apaıtós taýdyń baýyryna baryp túne. Ol meniń kindik qanym tamǵan jurt. Sonda meniń rýhym da senimen birge bolyp, dúnıedegi eń asyl, qymbat mekenderdi kórip, meıirim qanar.

— Eskendir, estımisiń, osydan tiri qalsań, Talas degen jerdi tap. Talasty bilmeıtin qazaq joq-Biraq eki Talas bar.

Biri joǵarǵy Talas, ol qyrǵyzdyń Talasy. Biri tómengi Talas, ol qazaqtiki. Áne, sol tómengi Talasta atań Rysquldyń súıegi jatyr. 1918 jyly ózim baryp, molasyn kórdim. Qasymda Qabylbek Sarymoldaev degen jigit bar edi. Sol joly ákemniń basyna belgi ornatamyn dep ýáde berip ketip edim. Men máńgilik ólmeıtindeı, men esh zaman jamanshylyq kórmeıtindeı, áne-mine dep júrgende ólsheýli ómir shirkin maıshamnyń biltesindeı taýsylyp qalǵan eken. Baıqamappyn.

— Eskendir, estımisiń, ulym? Men ózimdi Keńes ókimetiniń tiregindeı kórip, men bolmasam, keńes ókimeti qulap qalatyndaı kórip, jumystan bas bura almappyn. Áıtpese, sol Áýlıe-Ata, Talastyń tusynan bastap, Túrksib temir jolyn da saldyrdym. Sonda birer kún ýaqyt taýyp, Rysquldyń basyna belgi ornattyrýǵa qudiretim jeter edi ǵoı. Joq, Rysquldyń molasyna tas qoıýdan góri, sosıalızmniń munarasyn aspanǵa deıin kóterý murat boldy. Baıaǵy Vavılonnyń munarasyn salǵandaı edik. Bul maqsatta biz bárin de: arýaqty da, balany da, jardy da umyttyq. Sóıtken sosıalızmniń maǵan kórsetkeni, mine, mynaý...

— Eskendir, estip jatsań, saǵan aıtar aryzym bar. Sol Rysquldyń jatqan jerin taýyp al. Onyń kózin kórgen, molasyn bilgen kári-qurtań áli bar. Qabylbek Sarymoldaev degendi jolyqtyrsań, jol kórseter edi. Biraq myna náýbetten Qabylbek aman qalar deımisiń. Suraı-suraı, tabarsyń. Atańnyń basyna belgi qoıa sal. Tasyna:

«Basyna Qudaıdan basqanyń noqtasy syımaǵan Rysqul Jylqyaıdar» — dep jazdyryp qoı. Arýaǵy rıza bolyp, seni qoldap júredi. Urpaǵym, uryǵym dep tebirenedi. Odan jaman bolmaısyń.

— Eskendir, estip jatyrsyń ba?

Eskendir yńyranyp, bas ızegendeı boldy da, qolyn taqymyna taıap, aıaǵy dir-dir etip, titirkendi. Sirá, úrpi aýyrǵan. Janalǵyshtar onyń úrpin shabaqtap tastady. Adam tániniń eń názik jeri-úrpi ǵoı. Úrpini shabaqtaǵannan góri, bas súıegińniń qaqpaǵyn alyp, mıyńdy shabaqtaǵan áldeqaıda jeńil. Úrpińdi qorlaǵany-záýzatyńdy, úrim-butaǵyńdy qorlaǵany. Biraq jendettiń saǵan búgin istegeni, erteń óziniń aldynan shyǵady desedi. Biraq ony jendetter bilmeıdi, bilgisi kelmeıdi.

— Eskendir, tyńda, balam. Men seniń aıtqan aqylyńdy alyp, boıyma tumar qylyp taǵamyn da, Glebovtyń protokolyna qol qoımaımyn. Sezemin: qol qoısam da óltiredi, qoımasam da óltiredi. Bulardyń syńaıy solaı. «Japalaqty taspen ursań da, tasty japalaqpen ursań da japalaq óledi». Áldeqalaı tiri qalsam, ony kórermin, óle ketsem-taǵdyrdyń bir ýys talqany taýsylǵany. Sonda sen, Eskendir, meniń belgisiz qalǵan múrdemdi izdep tabarsyń. Eger denemdi órtep jibermese, súıegim qalady ǵoı. Súıek kópke deıin shirimeıdi. Sony taba alsań, saýdyratyp qapqa salyp, aýzyn tigip, Talasqa, Rysquldyń janyna aparyp qoı. Rysqul Aqsý-Jabaǵylyda jatqandy armandaýshy edi, taǵdyr eken, Talas dalasyndaǵy sheńgeldiń arasynda jatyr. Men odan nesine bólineıin. Sheńgel bolsa-sheńgel bolsyn. Shengel de ǵumyry zárli, ám zarly ósimdik. Kúzdiń kúni jel turǵanda qońyraýlarynyń muńly án salǵanyn estiseń. Ómirdiń óz rekvıemi sol. Meni jerlerde mýzyka tartylmas.

Mýzykanyń keregi jok. Sheńgel qońyraýlary bárin de aıtyp jetkizedi. Kúzgi sheńgel qońyraýlary. Sovnarkom bolyp soraıyp baryp solǵansha, seniń ishinde koı baǵyp júrsemshi.

En dala, esil dala, senen alystap ketkendegi tapqanym osy ma? Qaı muratqa jetip jyǵyldym. Esil dala, arman taý, qaldy-aý bári...

Rysqulov osaldyq jasap, balasyna kóz jasyn kórsetip aldy. Eskendirdiń basyn tizesine alyp otyryp, ózinen-ózi kóz jasy yrbıyp ketkenin baıqamaı qaldy. Bir tamshy jas Eskendirdiń betine tamyp ketkende, balasy tańǵalyp, kózin ashyp, ákesine qarady da:

— Áke, jylama! — dedi.

Rysqulov yńǵaısyzdanyp, uıalyp qalatyn jaǵdaı emes. Ómir men ólim arpalysyp turǵanda uıalyp-qyzarýdyń jóni qaısy?

— Netken ádiletsizdik! — dep Rysqulov kúıip ketti. — Ne jazyǵym bar edi? Bolmaǵandy boldy dep, istemegenimdi istedi dep... Túrkıanyń, Japonıanyń, Germanıanyń shpıony ekenmin. O, atasyna náletter! Bul ne qorlaý?! Rysqulov-shpıon! Ne degen jala! Kúıelegisi kelse, qaralaǵysy kelse, basqa bir jeleý tabýǵa da bolady ǵoı. Bárinen de shpıon degeni kúıdiredi. Álde kúıdirý úshin, júıkeńdi mújip jeý úshin ádeıi qorlaı ma eken?

— Qudaıdyń ózi de paıǵambarlardy synaqqa alady eken ǵoı. Bilýshi ediń ǵoı. Ibraıym paıǵambardyń ózin kúızeltip, Qudaı odan balandy qurbandyqqa shal dep talap etpeýshi me edi. Ibraıym Qudaıdyń aıtqanyn eki etpeı, jalǵyz ulyń pyshaqpen baýyzdaıyn dep endi oqtala bergende, Qudaıdan parman kelip: — Toqtat! — demeýshi me edi. — Balany baýyzdama, bir qoshaqan shala sal! — demeýshi me edi. Iov paıǵambardy da qansha azapqa saldy. Aqyry adaldyǵyna kózi jetip, Qudaı olardy jarylqaýshy ma edi. Kim biledi... biz de sondaı shyǵarmyz.

— Munyń bárin bala kúninde marqum ájeń Elızaveta Petrovna úıretken ǵoı saǵan. Solaı bolsa ıgi edi... Eger qazirgi Qudaı

Stalın bolsa, ol meniń adaldyǵymdy synaý úshin osyndaı azapqa salyp qoısa, onda ondaı Qudaıdyń atasyna nálet! Al shyn Qudiret, shyn Qudaı bar bolyp, sonyń synaǵynda jatsam, onda men shyndyq úshin bárine de kóner edim. Biraq ondaı qaıdan bolsyń...

— Jylama dediń, Eskendir. Jaraıdy, kózimniń jasyn tyıarmyn. Al qan jylaǵan júregimniń jasyn qalaı toqtataıyn? Sheshesi bosanyp, túrmede jatsa, quıtaqandaı Sáýle qaıda qaldy? Ájesi de túrmede. Soná baıǵus ne boldy eken? Aqy tólep, jalǵa alǵan pıanınosyn da alyp qoıǵan shyǵar? Oǵan men hat jazyp edim, qolyna tıdi me eken? Sabaǵyńdy jaqsy oqy, pıanınony tastama dep edim...

— Áke, — dedi Eskendir basyn kóterip, óz boıyna ózi ıe bolǵandaı ál kirip, daýsy jigerlenip. — Áke, ýaıymshyl ekensiń ǵoı.

Rysqulov bir mezgil: «Mynaý ózi meıirimsiz bop qalǵan ba?» — dep oılady. Ózgeden meıirimsizdik kórgen jan qatygez bolady. Sonda Eskendir qaryndastarynyń halin umytqany ma? Shesheden bólek bolsa da, ákeden bir týǵan emes pe?!

— Men balajanmyn ǵoı, Eskendir. Sonány, Sáýleni qalaı aıamasqa? Maııa... Men jumystan kelgende aldymnan quldyrańdap júgirip shyǵatyn. Sáýle... qalaı endi?

— Áke, onyń bárin oılap, kúızele berseń, uzaqqa barmaısyń, kúırek bolasyń. Kúırek bolsań, ana Glebov op-ońaı syndyrady. «Shpıon» ekenińdi moıyndaısyń. Sonda sen aıap, emeshegiń ezilgen Soná, Maııa, Sáýle ómir boıy «shpıonnyń» qyzdary atanyp júrgeni jaqsy ma? Solaı ǵoı? Dúnıege túrmede týyp kelgeni taǵy bar.

— Ne dep kettiń, qulynym! Endi qaıttim? Ne isteımin sonda?

— Moıyndama. Jana meni olar azaptaǵanda esińnen tanyp, bárin moıyndap, qol qoıýǵa shaq qaldyń. Moıyndaımyn, qol qoıamyn dep ýáde de berdiń. Osaldyq osyndaı bolady. Moıyndama. Boldy.

— Aıtý ońaı, qulynym, seni tirideı soıyp, irep jatsa, men bezireıip turýym kerek pe?!

— Bezireıip qal. Sonda olar maqsatyna jete almaı, jeńiledi. Rýhanı jeńiledi. Janna D' Ark sóıtken. Ony órtep jiberse de bárin jeńdi.

Osy kezde dálizden tasyr-tusyr dybys estildi. Ázireıilder toby jaqyndap qaldy.

Adamǵa ajal tóngende janalǵysh Ázireıil tasyrlatpaı-aq, aınalasyn azan-qazan qylmaı-aq, yń-jyńsyz keledi de, keregin alyp kete beredi ǵoı.

Al endi myna Ázireıildiń qańǵyr-quńǵyr, saldyr-suldyr salyp, tasyrańdap kele jatqanyn seziný óte aýyr-aq. Áke men bala, qylyshtamasa ajyramastaı, jabysty da qaldy. «Ólimnen qoryqpa, — deıdi burynǵy bir aqsaqal, — ólgenshe ǵana qorqynyshty, ólgen soń eshteńe de sezbeısiń, túk te qorqynyshty emes». Solaıy solaı-aý, biraq qansha batyr týsań da, ajal jaryqtyqtyń túsi sýyq. Azap odan da etken.

Áke men balanyń úreıli kózderi esikke qadaldy. Temir esik qyńsylap, qınalyp baryp ashyldy. Glebov pen serikteri: tutqyndar ne istep otyr eken? — degendeı esik kózinde tosylyp turyp qalyp edi. Áke men bala daýyldan yqtaǵandaı birine-biri jabysyp, kózderi úreılene jyltyldap, miz baqpaı qalypty.

Glebov yza men ashýǵa býlyǵyp, óle jazdap kele jatqan. Osy Rysqulovtarǵa bola Ejovtyń ózinen sógis estidi. Ósemin dep júrgende óship qala jazdady. Meıirim buǵan ne kerek? Meıirimdilik munyń nesin alǵan?

— Áket ıttiń balasyn! — dep aqyrdy ol jendetterge.

Eńgezerdeı ekeý ishke kirip, Eskendirdi Rysqulovtyń baýyrynan kókparsha julyp aldy da dyryldatyp súırete jóneldi. Umtyla bergen Rysqulovty bireýi kókireginen teýip kep jiberip qulatty.

— Es-ken-dirrr! — degen zarly ún dirildep, tas qabyrǵalarda kópke deıin jańǵyryǵyp turyp aldy.

***

Rysqulovtyń burynǵy áıeli Nadá, Nadejda Konstantınovna Lýbánkadan shaqyrý qaǵazyn alǵanda kádimgideı úreılenip qaldy. Rysqulovtyń jan-jaǵyn túgel sypyryp jatqanda bul: «Aldaqashan ajyrasyp ketken áıelde nesi bar?» dep oılaıtyn. Sóıtse, qatelesipti. Glebov buǵalyqty buǵan da tastady.

Keshe ǵana Nadá óziniń Býtyrka túrmesinde jatqan kúndesi Ázızaǵa jolyǵyp, tamaq aparyp bergen. Jańa bosanǵan anaǵa qalja kerek. Túrme qaljalamaıdy. Túrme sulynyń sýyn ǵana beredi. Al Nadá Ázızaǵa qara qoıdyń qaljasy bolmasa da, semiz taýyqtyń eti men sorpasyn aparyp edi. Ázıza sodan edáýir áldenip qaldy.

— Sáýle ne boldy? — dep surady Ázıza.

— Sáýleńdi detdomǵa ótkizip jiberipti, — dep Nadá kózine jas aldy.

— Turardan ne habar?

— Eshteńe bilmeımin, Eskendir ekeýi birge kórinedi. Bar biletinim sol.

— Bizdi birazdan son etappen aıdaıtyn kórinedi. Sonda emshektegi balandy ajyratamyz dep eskertip qoıdy. Kún buryn bilip,kúder úzgende jaqsy. Soty bite salysymen etappen jóneltetin sıaqty. Sen, Nadá, bizge bola tuzaqqa túsip júrme. Kesirimiz tıip, seni de sergeldeńge salmasyn. Budan bylaı maǵan kelmeı-aq qoı. Al myna dám-tuzyńa myń da bir rahmet. Jaqsylyǵyń Qudaıdan qaıtsyn, — dep Ázıza kúndesine rahmet jaýdyrdy. Túrme adamdy qataıta ma eken, burynǵydaı jylap-syqtap, Qudaıǵa shaǵym aıtyp zarlaǵan joq.

Sol Nadá endi aıyr ıek, qasqabas polkovnık Glebovtyń aldynda otyr. Polkovnık mıdy qatyryp qaı-qaıdaǵyny kóp surady. Ata teginen bastap túk qaldyrǵan joq. Qaıda týǵany, qaıda óskeni, Rysqulovqa qalaı jolyqqany...

Aldy-artyn orap, qamap kelip, suraqtyń tirelgen jeri:

— Rysqulovpen nege ajyrastyńyz? — boldy.

— Taǵdyr solaı shyǵar.

— Siz «taǵdyr-paǵdyrdy» qoıyńyz. Naqty sebebin aıtyńyz.

— Naqty sebebi sol, Turar 1924 jyly Mońǵolıaǵa ketti. Bir jyldan astam ýaqyt kórispedik. Araǵa ázázil aralasty. Turar endi saǵan oralmaıdy. Jas ómirińdi óksitpe dedi. Aldanyp qaldym... Muny bireýler Turarǵa da jetkizipti. Ol qaıtyp kelgennen keıin yń -jynsyz ajyrastyq. Biraq ol týǵan qyzy Sofádan qol úzgen emes.

— Al endi, mynany tyńda, — dedi Glebov alaqandaryn ýqalap, — Sen Tashkentte qalǵanda, keıin Máskeýge kóshkende, Rysqulov Mońǵolıada etegine namaz oqyp júrdi dep oılaısyń ba? Sol Mońǵolıada onyń Oıýn atty mongol qyzymen turǵanyn shynnan bilmeısiń be? Keıin sol Oıýndy Máskeýge aldyryp, oqýǵa túsirgenin de bilmeısiń be? Sol Oıýn Rysqulovtan qyz bala tapqanyn da bilmeısiń be?

— Bilmeımin. Bilgim de kelmeıdi, — dep Nadá bul áńgimeni jaqtyrmaǵan qabaq tanytty.

— Sonda deımin-aý, — dep ózeýredi Glebov. — Rysqulov kúnáǵa belshesinen batsa da oǵan keshirimdi. Al sen tirideı «jesir» qalyp, azdap oınap-kúlseń, onyń keshirimsiz. Osy da ádilettik pe?!

— Oǵan tóreshi-bir Qudaıdyń ózi, — dedi Nadá sabyrmen ǵana sypaıylyq saqtap. — Adamdardyń kúnásine adam tóreshi bola almaıdy. Óıtkeni kúnásiz pende joq.

Glebov ne aıtaryn bilmeı tosylyp qaldy. Sen de kúnákarsyń dep tur ǵoı. «Myna Rysqulovtyń talaq tastaǵan qatyny qalaı-qalaı sóıleıdi», — dep, áńgimeniń óńin ózgertti.

— Ras-aý, Rysqulov sizge jat adam. Kómegi de shamaly. Áıtpese, týǵan qyzy Sonechkaǵa bir pıanıno satyp alyp berýge múmkindigi bar ǵoı. Al Sonechka pıanınony jalǵa alady.

— Jaldyń aqysyn ákesi tólep turdy, — dedi Nadá. Qaıran áıel zaty. Muny aıtpaı-aq qoıýǵa da bolady ǵoı. Glebov osy sózge jarmasa ketti.

— Jarylqaǵan eken. Jas áıelimen kýrortqa barady. Al Sonáǵa túrmeden jazǵan hatynda: «Shesheńniń densaýlyǵy máz emes edi...» — dep ótirik jan ashyǵan bolady.

— Ol qaıdaǵy hat? — dep tańdandy Nadá, — Qaıdaǵy hatty aıtyp otyrsyz?

Glebov artyq ketkenine ókindi. Rysqulov túrmede jatyp, qyzy Sofáǵa hat jazady eken, biraq ol haty Sofáǵa jetpeı, «Rysqulovtyń isi» degen qalyń papkanyń ishine súńgip ketedi eken. Bul syrdy Glebovtyń ózi aıtyp qoıdy. Muny Ejov bilse keshirmeıdi.

— Já, bul basqa áńgime. Endi negizgi máselege kósheıik. Rysqulovpen birge turǵan kezińizde onyń keńes ókimetine qarsy qandaı áreketterin baıqadyńyz-sony jasyrmaı-jappaı túgel aıtyńyz. Sol arqyly siz sosıalısik Otanǵa kómektesesiz. Ony bizdiń ókimet eleýsiz qaldyrmaıdy. Sizge laıyqty qyzmet, úı-jaı beriledi. Qyzyńyz qalaǵan mýzyka oqýyna túse alady. Tek, durys túsinińiz: bul Otan ıgiligi úshin kerek. Rysqulov sizdi qorlady, endi esesin alatyn kez keldi.

Glebovtyń «leksıasynan» keıin Nadá qaraptan-qarap otyryp, solqyldap bir jylady dersiń.

Glebov jaqtyrmaı:

— Eı, qatyn, nege jylaısyń? — dedi. Nadá solyǵyn basa almaı, oramalmen bet-aýzyn súrtip, músápir únmen:

— Jáı ásheıin, Qudaıdyń osynshama qıanatqa salǵanyna qorlanamyn, — degeni ǵoı. Durys qoı. Kóńilindegisin jasyrmaı, búrkemeı aıtty.

— Seni qorlaǵan Qudaı da emes, biz de emes, Rysqulov. Aıt sonyń zıankestik áreketterin. Sonda qorlyq sezimnen arylasyń. Sen ǵoı oǵan 1922 jyldyń kúzinde qosyldyń. Al aıtshy, jezdeń Jansha Dosmuhambetov pen Rysqulov ne týraly áńgimelesýshi edi? Estimeýiń, bilmeýiń múmkin emes qoı ekeýiniń jymysqy áreketterin.

— Estidim, bildim, — dedi kenet Nadá shıryǵyp.

— Aıt, onda, — dep Glebov qýanyp qaldy.

— Aıtsam, ol ekeýi ónerdi ólerdeı jaqsy kórýshi edi. Rysqulov mandolına tartatyn, Jansha oǵan qosylyp án salatyn. Oǵan meniń ápkem Olga Konstantınovna qosylatyn. Oı, keremet keshter edi ǵoı sol...

— Sonda ol qandaı ánder?

— Qandaı bolýshy edi, adamǵa kanat bitirip, aspanǵa sharyqtatyp alyp ketetin ǵalamat ánder.

— Mysaly?

— Mysaly, «Keshki qońyraý», «Táptıláý», «Aınamkóz...»

— Jaraıdy. Jaqsy eken, — dep úzdi Glebov. — Ay, endi ol ekeýi udaıy án sala bermeıdi ǵoı. Ara-tura ómir týraly, zaman týraly shúıirkelespeı me eken. Ekeýi de saıasattyń adamdary. Sonda olar el basqaryp otyrǵandar týraly aıtpaýy múmkin emes koı. A?

— Azamat tergeýshi, — dedi Nadá qolyn keýdesine basyp.-Meni bekerge qınaısyz. Men saıasattan múlde aýlaq adammyn. Sondyqtan Rysqulov kimmen ne týraly sóılesti-oǵan mán berip, zer salyp kórgen emespin. Sondyqtan bolmaǵandy boldy dep, estimegenimdi estidim dep Qudaıǵa kúnákar bolar jaıym joq. Ótinemin sizden, qınamańyz meni. Ári dese, Rysqulovpen irgemiz ajyrasqaly da kóp zaman ótip ketti ǵoı.

— Mine, munyń jalǵan, — dep Glebov shaqshıa qaldy. — Ótirik! Rysqulovtan irgeń aýlaq bolsa, onyń otbasyn nege úıińe kirgizdiń? Jas áıeliniń sońynan túrmege baryp, tamaq tasyp júrgenińdi biz bilmeıdi deısiń be? Nege aıarlanasyń arsyz qatyn? Namys qaıda? Óziń uly orys násilinen bola tura, baıshyl-feodal Rysqulovtyń kóp qatynynyń biri bolýǵa, tipti kúńi bolýǵa peıilsiń. Osy da aqylǵa syıa ma?

Nadá qaıtadan qapalanyp, kózine jas aldy. Betoramalyn ýystap otyryp, til qatty.

— Azamat tergeýshi, adamnyń, aıtqany bolmaıdy, Qudaıdyń degeni bolady. Rysqulovqa tısem, mańdaıdaǵy jazý shyǵar. Biraq men ókinbeımin. Al ajyrassaq — o da taǵdyrdyń isi. Soǵan bola, basyna kún týǵanda Rysqulovtyń otbasyna qol ushyn bermesem-meniń «uly orys násilinen» ekenim qaıda? Onyń nesi namys. Násil aýrýyna shaldyqsaq-jetisken ekenbiz...

— Boldy! — dep Glebov jazyqsyz áıeldi betinen shapalaqpen salyp kep jiberdi.

Jalǵanda jalǵyz jary bolǵan Rysqulovtan jemegen shapalaqty qaıdaǵy bir qanisherden jegeni janǵa batyp, Nadá baıy ólgen qatyndaı daýys qylyp, bozdap ala jóneldi.

***

Sonda Rysqulov pen Eskendir Tynyshbaev Almatydan shyǵyp, Semeı asyp, Barnaýyldatyp, Jańasibirdi aınalyp, odan Soltústik Qazaqstannyń astanasy Petropavl-Qyzyljarǵa soǵyp, Kókshetaýǵa osyndaı bir Magellannyń jolymen jetip edi-aý. Bir táýiri-Rysqulovtyń jarq-jarq etken jeke vagony bar. Tamaq toq. Rysqulov Máskeýden «Vostokkınonyń» «komandırovkasymen» kele jatyr.

Rysqulovtyń vagony Kókshetaý vokzalynyń basynda, tuıyq jolda tur. Kún jaýyn, jer laısań, asfált joq, tilersekten batpaq. Aıaǵyndaǵy týflıin aıasa da Eskendir amal joq, joryqqa shyqty. Rysqulov vagonda qaldy. Eskendir álgi qyzdy al kep izde. Suraı-suraı tapty-aý. Sóıtse, bir tatardyń úıinde páter jaldap turady eken. Qyz úıde joq eken. Keshikpeı kelip qalar dep úmittendirdi úı ıesi. Eskendir dalaǵa shyǵyp, kóshe boıyn kózimen tintip, a Qudaılap turǵanda, tileýińdi bergir Ázıza jarq etip, bir buryshtan shyǵa keldi. Aıaǵynda rezińke etik. Rezińke etiksiz júrý múmkin emes.

— Munda qaıdan júrsiń? — dep tań qaldy Ázıza.

— Seni aıttyra keldim.

— Kimge, ózińe me?

— Joq, úlke-e-en kisi.

— Kim ol «úlke-e-en» kisi?

— Júr, kóresiń.

— Osy túrimmen be?

— Altyn batpaq ishinde de jaltyraıdy.

Áýeli Ázıza biraz týlap baqty. Eskendirge: — Bireýdi jarylqamaı-aq, aldymen óziń úılenip almaısyń ba? — dep kústana aıtty.

Eskendir edáýir sasty. Sonoý Almatydan alty kún júrip jetkende, myna qyz buldanyp, shynymen kónbeı qoısa, uıat boldy-aý dep qysyldy. Ólerdegi sózin aıtyp jatyp, Ázızany úıden alyp shyqty-aý, áıteýir.

Baǵy ma, sory ma, Ázıza táýekel dep Eskendirge ilesti. Sol joly er-toqymyn baýyryna alyp týlasa, aýlaq júr dese, Rysqulovpen kórisýge kónbeı qoısa, kim biledi, Ázızanyń ómiri múlde basqa arnaǵa túser me edi, otyz jetiniń qaharyna ushyramaı, basqasha, mamyrajaı, tynysh ǵumyr kesher me edi... Sol joly... Kókshetaýǵa praktıkaǵa Náılá kelip, bul Ýkraınaǵa ketkende she... Sol joly Ýkraınaǵa praktıkaǵa ketken Náılá keıin — kimsiń-akademık Bazanova bolyp asqaqtamady ma... Náılá akademık atanǵan kezde, Ázıza Aljır deıtin elde ne kórmedi?! Taǵdyr degen tas mańdaı jazý, solaı shyǵar...

Ne deseń, o de, áıteýir sol jańbyrly jazdyń keshinde, Eskendir Tynyshbaev Ázıza Túbekqyzyn Kókshetaý stansıasynda, oqshaý jolda, jeke-dara, jarqyrap turǵan Turar Rysqulovtyń vagonyna ákelip endirdi.

Tuıyqta turǵan vagonnyń baspaldaǵyna aıaq artýdyń ózi kıyn boldy. Kúmispen qaptaǵandaı nıkeldep tastaǵan appaq tutqa, kilem, sandal men emen aǵashtan qıylǵan qabyrǵa, aınala jarq-jurq etken aına... tóbede qulpyrma kúlimkóz shamdaldar...

Áýeli kirerin kirip alyp, qalaı qaıtyp shyǵyp ketýdiń amalyn bilmeı, Ázıza basy aınalyp qalǵandaı boldy. Julyǵynan batpaq etikpen myna kilemdi qalaı baspaq? Artynan ıtermelep, júr-júrlegen Eskendir bolmasa, keri qaraı tura kep qashpaq. Eskendir onyń esin jıǵyzǵandaı:

— Etigińdi shesh te, týflıińdi kıip ada sal, — dedi.

Rysqulov ta taǵatsyzdana kútip otyr eken, shirenbeı-aq, báıek qaǵyp aldarynan shyqty. Meıman qyzdyń plashyn ózi alyp, ilip qoıdy. Asa bir iltıpatpen ótinip, Ázızany kýpege shaqyrdy. Rysqulovtyń vagony ózge vagondarǵa uqsamaıdy eken. Mynaý kádimgi úı sıaqty. As úıi, ashanasy, jatyn jeri, qonaq bólmesi, tipti bılárdyna deıin bolady eken. Qaıda qarasań da arqalyǵy bıik kreslolar. Otyra berseń bylq etip, súńgip ketesiń. Bylqyldaq dıvan, mamyq tósek...

Rysqulov ta dáýrendi súrse kerek. Ras, óz úıinde emes, qyzmetindegi kabınetinde emes, ásirese osy Túrksibti basqarǵaly beri. 1926 jyly Rykovke orynbasar boldy.

Al Rykov bolsa, marqum Lenınniń ornynda otyr ǵoı. Rysqulov patsha kezinde bastalyp, Áýlıe-Ataǵa jeter-jetpes toqtap qalǵan temir jol qurylysyn ary qaraı jalǵastyrýdy usyndy. Bul jol bitse, orasan baılyqtyń kúretamyry bolatynyn dáleldedi. Rykov aqyldy kisi edi, Stalındi kóndirdi. Kóndirip qana qoıǵan joq, jol qurylysyna qyrýar qarajat bóldirdi. Sonyń bárin Rysqulovtyń qolyna asa bedeldi ókilettikpen birge tapsyrdy. Rysqulovqa jeke vagon Rykovtyń pármenimen berildi. Eńbegine qaraı embegi dedi. Rysqulovtyń eńbegi zor edi.

Eńbegiń qansha zor bolsa da, osy bir jónsiz jarqyldaq vagon saǵan kerek pe edi, Rysqulov? Jónsiz jarqyldaqty jaqtyrmaýshy ediń ǵoı. Ákeń Rysqul minbegen vagon, babań Jylqyaıdar túsinde de kórmegen vagon. Arǵy ata-babalaryn Qaraqul, Álimbek, Alsaı-Sary,-Sálik-SHilmembet-Bekbolat-SHymyr-Dýlat-Báıdibek; qasıetti anań -Domalaq estip-bilmegen vagon. Arǵy-bergi áýletińnen mundaı astyn-ústin aınalap tastaǵan úıde kim turǵan?

Bárin Qudaı qylat ta... Áıtpese, mamyq tósek, qus jastyq pen tas tósektiń arasy bir-aq qadam bolǵany ma?

Áýrelikke jaralǵan fánı adam,

Baq pen sordyń arasy bir-aq qadam, —

deýshi edi ǵoı baıaǵylar. Osyndaı-osyndaı asyl sózderdiń bári baıaǵyda aıtylǵan. Burynǵy ata-babalar búgingi máńgúrt urpaqtarynan anaǵurlym aqyldy bolǵan-aý, sirá.

Ásire qyzylǵa qyzyqpaýshy ediń-aý, Rysqulov. Tóle bı babań aıtty degen sóz bar edi: «Jettim degen jyǵylar, toldym degen tógiler», — degen. Boldym-toldym degen jaman. Aıaz atań aıtqan jolmen júre berseń kór bolmas ediń ǵoı. «Aıaz bı, álińdi bil, qumyrsqa, jolyńdy bil» degeni qaıda áýlıe atańnyń. Ol kisi han bolǵanda da bosaǵasyna jaman shapanyn ilip qoıypty ǵoı. Al sen, Rysqulov, myna altynmen aptap, kúmispen kúptep tastaǵan vagonnyń mańdaıshasyna baıaǵy «Qyrǵyzbaev Turar» bolyp júrgendegi jyrtyq jeıdeńdi nege ilip qoımaǵansyń? Otyzdyń ortasyna kelgende, on segizdegi qyzdy izdep, qyzmetińdi tastap, Kókshege kelgenińe jol bolsyn. Aıbynyń artyq eken, eshkimge des bermegen, bas ımegen sulý qyz aldyńa ózi kelgeni-aı.

İshpeı-jemeı toıatyn ádemi ústeldiń ústine appaq dastarqan jaıyldy. Ústel ústine Ázıza Túbekqyzy týasy kórmegen taǵamdar qoıyldy. Kekiliktiń eti deısiń be, balǵyn buzaýdyń eti deısiń be, altyn tústes apelsın, banan degendi Ázıza kitaptan oqyǵany bolmasa, kózben kórip otyrǵany osy. Shokoladtyń shyryny da osynda. Altyn tústes shampan, jeńil sharap, óte qymbat konák ta bar eken. Ony Eskendirden basqasy ishken joq. Araq kórinbeıdi. Araqty Rysqulov jek kórýshi edi.

Tamaqtan dám tatyp, birer bokal shampan ishilgen soń, Eskendir: «Qazir kelem», — dep jyldam shyǵyp ketti. Sol ketkennen mol ketti. Vagonda bir qyzmetshi men Turar, Ázıza ekeýi-aq qaldy. Qyz áýeli bul ońashalyqtan seskengen. Sóıtse, onysy beker eken, Rysqulov qyzdyń úı ishin, kún kórisin, oqýyn ásirese táptishtep surady. Qazanda oqý bitirgen, qazaq zıalylary alǵashqy qarlyǵashtarynyń biri ákesi Túbek Esenǵulov marqum bolyp ketipti. Anasy Árıfa eki qyz, eki ulmen qalypty. Tuńǵyshy osy Ázıza eken. İnileri Ráshıt pen Shámil, sińlisi Nádıa áli mektep oqýshylary kórinedi. Sonymen, áli iske jarap turǵan azamaty joq, jetimekteý otbasy shalaqursaq qońyrtóbel kún keship, bir Qudaıdyń raqymyna qarap qalǵan syńaıly.

— Endi osy oqýdy tezirek bitirip, jumys istep, sheshem, eki inim men sińlime qaraılassam... — dedi qyz muńaıyńqyrap. — Áıtpese, Ráshıt oqýyn tastap, qara jumysqa turam deıdi. Oqýyn tastap ketse obal ǵoı, — dep qoıdy.

Sonda Rysqulov bir úıge áke ornyna áke bolǵysy kelgen myna jap-jas qyzdyń talabyna Qudaıdaı tabynyp, tánti boldy. Bul qyzda Qudaı bergen kórik qana emes, úlken adamgershilik minez, ımanǵa baı qasıet bar ekenin sezip, yntyq kóńili lapyldaı tústi.

Ózi jasynda joqshylyqty, jetimdikti kóp kórgen adam, myna qyzdyń jaǵdaıyn túsinedi. Qyz oǵan kedeıshiligin aıtyp shaǵynyp otyrǵan joq, bir kórgen adamnan kómek te tilep otyrǵan joq. Úlken kisi jaǵdaı surap otyrǵan soń, jasyrmaı shynyn aıtqany. Sonda Rysqulov bularǵa qalaı qol ushyn berem dep oılady. Áı-sháı joq, men senderge járdem beremin dep aıtsa, ásireńkilik bolady.

— Aǵaı, men sizden qaıyr tilegen joqpyn, — dese, ne betin aıtady.

Ras, Rysqulov qyzmet basynda otyrǵanda myń-myńdaǵan adamǵa kómegi tıdi. Áli kúnge deıin stýdentter, kemtarlar, buǵan aryz aıtyp, járdem tilep jatady. Aldy ashyq adam olardyń betin qaıtarǵan emes. Kim kóp, Rysqulovtan jaqsylyq kórdik degender kóp.

Al myna jaǵdaı bir basqa. Bul jol jińishke, óte názik jol. «Maǵan tı, baı bolasyń» deı me. Ospadarsyzdyq. Ojar qylyq. Asyly, ıtke súıek tastaǵanyń jaqsylyq emes, sol súıekti ıtpen bóliskeniń jaqsylyq. Al qalaı bólisedi? Másele osynda.

Basqasha aıtqanda, bar bolyp, baı bolyp, kemtardyń, ıakı joq-jutańnyń alaqanyna bir ýys talqan salǵanyń asyp ketken qaıyrymdylyq emes. Óziń ash otyryp, qolyndaǵy jarty japyraq nandy ózindeı ash pendemen bóliskeniń adamgershilik. Shyn jaqsylyq sol desedi. Rysqulov qazir jarq-jurq etken vagonda otyrǵanmen, ol onyń óz jekemenshigi emes, memlekettigi. Al ózinde asyp-tasyp bara jatqan baılyq ta joq. Sol qolda barynyń ózinen myna qyzǵa: «Má, shyraǵym, stýdent ekensiń» dep qalaı usynady. Rabaısyz áreket.

Jas shaǵynan aralary alshaqtaý er kisi men búldirshindeı qyzdyń arasyn ne jalǵamaq? Qandaı dáneker bar? Ol tek kóńil shyǵar. Ol tek sezim shyǵar. Seniń ókimettigiń, seniń dúnıeń bul kúrdeli iske dáneker bola almaıdy. Qyz bolsa, áli esik kórmegen, besik kórgen. Al Rysqulov bir emes, eki áıelmen otandasqan kisi. Ony qaıtip jasyrady? Jasyrýǵa kelmeıdi. Ekeýinen eki bala bar, biri ul, biri kyz bala. Kókirek shirkin tekirek tepkenmen, osyndaı-osyndaı ospaqtar tosqaýyl emes pe? Al Muhań, Muhamedjan Tynyshbaev: «Saǵan tıgen qazaqtyń qyzynyń mańdaıynyń yrysy bes eli» dep des bermeıdi.

Poıyzben pálenbaı kún júrip, alystan at arytyp, aryndap kelgen kóńil dál qazir osyny oılaǵanda: «Meniń munym qaı jelikkenim?» — degizgendeı de boldy.

Biraq qyz muny kórip, shoshyp ketip, shorshyp túsken joq. Óte ınabatty. Óte kórgendi. Ádepten ozbaı, daraqylanbaı, biraq buıyǵy bolyp, sózden de tosylmaı, sheshilip áńgime aıtyp, suraǵyna qaraı jaýabyn berip, óz qadirin ózi saqtap otyr.

— Shyraǵym, Ázıza, mine ekeýmiz tún jamylyp ońasha otyrmyz, — dedi Rysqulov jeńil sharap quıylǵan hrýstal bokaldy qolyna ustap. — Meniń kim ekenimdi de bilmeısiz. Sóıte tura, jatsynbaı, jatyrqamaı kelip, dastarqanymnan dám tatyp otyrǵanyńyzǵa dán rızamyn. Táńirim, sizge ylǵı da jaqsylyq berip, jarylqaı górsin. Siz úshin! — dep bokal túıistirgende, hrýstaldar syńǵyr-syńǵyr án salǵandaı boldy.

— Keshirińiz, men sizdi bilemin, — dedi kenet Ázıza. — Ákem marqum, udaıy aýzynan tastamaı aıtyp otyratyn.

Qazaqtan shykqan naǵyz qaıratker dep súısinip, baýyrymyz ǵoı dep maqtanatyn. Sizdi kórgenime, dámdes bolǵanyma men de qýanyshtymyn.

— Oı, janym, myń jasa, kóp rahmet!-Jaqsy sózge jan semiredi. Rysqulov lezde qanattanyp, jabyrqaýlaý kóńili jadyrap, arýaqtanyp shyǵa keldi. Adam baıǵustyń baqytty bola salýy úshin kóp te kerek emes qoı. Qyryq quraý kóńildi jamaı salsa-soǵan máz. «Meni bilgen, sony balalaryna aıtyp, qulaǵyna salǵan ákeńnen, ákeńniń arýaǵynan aınalaıyn!» — dedi ishinen. — «Átteń, sol Túbekeń tiri bolsa ǵoı», — dep te qoıdy. Sharapty tipti bul joly túbine deıin alyp jibergenin de baıqamaı qaldy. Al Ázıza bolsa, bokalǵa ernin tıgizip qana, hannan týǵan hanzadadaı bolyp, sylanyp otyr.

— Almadyńyz ǵoı.

— İshpeýshi edim, aǵa, renjimeńiz.

Rysqulov áldekimder sıaqty óńmeńdep: «al-alǵa» basqan joq. Zorlyqqa jany qas edi. Osy otyrǵannyń ózine jany jadyrap, kóńili shala mas edi. Sonda da yrymyn jasap, shampannan qyzdyń bokalyna jańalap bir-er tamyzyp qoıyp edi, endi bokaldy Ázıza kóterip:

— Aǵa, syı-sıapatyńyzǵa, úlken basyńyzdy kishireıtip, men sıaqty eleýsiz ǵana, qatardaǵy bir qaryndasyńyzdy munsha kútip, qurmettegenińizge kóp rahmet. Myna ǵumyrda áli de kórer sáýleli kúnderińiz mol bolsyn. Árdaıym jolyńyz oń bolsyn. Siz úshin, aǵa, — dedi.

Rysqulov ornynan túregelip ketti.

— Rızamyn, janym, — dedi.

Temir esiktiń qulyby saldyr-gúldir etti. Rysqulov kógildir Kókshetaýdan, jarq-jurq etken vagonnyń mamyq kreslosynan tas edenge bir-aq qulap tústi. Kózin sıpalap edi, alaqany jyp-jyly jasqa shylanyp shyǵa keldi...

***

Bul joly olar Rysqulovty urǵan joq, soqqan joq. Tek bir tas qarańǵy qýyqtaı qudyqqa túsirdi de, temir qaqpaǵyn jaýyp qoıdy. Rysqulov qudyqqa keptelip qaldy. Tipti moınyn buryp, basyn qozǵaltýǵa da shamasy kelmedi. Sálden soń, dál tóbesi muzdaı bir tamshydan tyz ete qaldy. Mirdiń oǵyndaı, sup-sýyq tamshy taǵy da tyrs etti. Úshinshi, tórtinshi, besinshi tamshy... Bir maqaý saǵat tyrs-tyrs etip, dál tóbesinen, tóbesindegi oraıdan urdy da turdy. Áýeli tulaboıy túrshigip ketse de, budan ólmespin dep oılaǵan. Keıin-keıin bir saryndy jalǵyz ǵana tamshydan zulmat kúshti surapyl soqty. Jalǵyz tamshy. Kólemi kóz jasyndaı ǵana. Salmaǵy gramǵa da jetpes. Birte-birte sol tamshy gúrziden de kúshti soıqan soqqyǵa aınaldy. Aıaǵy ala jippen býylyp, baýyzdalaıyn dep jatqan laq ta typyrlaıdy. Al munyń typyrlaýǵa murshasy joq. Áldeqandaı túısikpen, qolyn kóterip, alaqanymen basyn búrkemek bolyp edi, kepteýden qolyn shyǵara almady.

Sóıtse, kepteý qudyqty da bireý ádeıi oılap tapqan eken. Adamdy qudyqqa tikesinen tik tastap jibergennen keıin, uranyń qabyrǵalary qýsyrylyp, pendeni qol-aıaǵyn, moınyn, basyn tyrp etkizbeı qysyp, qundaqtap qoıady eken.

Ár elde, ár zamanda adamdy azapqa salýdyń neshe alýan túrin oılap tapqan. Adamnyń Alla-Qudiret bergen aqyl-oıy adamdy jarylqaýǵa emes, jazalap, azaptaýǵa aýyp ketken sıaqty. Kináli dep tapqan kisisin baǵanǵa baılap qoıyp, astynan ot jaǵyp órteıtinder bar. Urlyq-qarlyq qylǵandy áýeli bir saýsaǵyn, qylmysty qaıtalasa, ekinshi saýsaǵyn, taǵy qaıtalasa, búkil qolyn shaýyp tastaıtyndar bar. Adamdy tereń zyndanǵa tastap, aıýǵa, arystanǵa, jolbarysqa talatatyndar bar. Jerge qazyq qaǵyp, qazyqty úshkirlep, soǵan adamdy artymen otyrǵyzyp, zombylaıtyndar bar. Adamnyń eki qolyn eki attyń, eki aıaǵyn eki attyń quıryǵyna baılap, tórt atty tórt jaqqa aıdap parshalaıtyndar bar... Taǵysyn taǵylar. Tolyp jatyr.

Al adamdy jarylqaýdyń túrleri qaısy? Esińe birden túse de qoımaıdy.

Lýbánkanyń jendetteri myna tamshy tásilin ózderi oılap tapty ma, jok, álde burynnan bar amal ma-ony Rysqulov qaıdan bilsin. Biraq shamada on-on bes mınýt ótkennen keıin shydaı almaı, shyńǵyryp jiberdi. Nebary on bes mınýt, nebary quıtaqandaı, qumyrsqadaı tamshy. Soǵan da adam tózbeı me eken? Soǵan bola dardaı kisi shyńǵyryp jibere me eken? Bostandyqta júrgen beıqam sorly solaı oılaıdy. Kim de bolsań basyna ony bermeı-aq qoısyn. Ózińe tilemegendi ózgege de tileme degen Uly Kitapta. Al Lýbánkanyń jendentteri Uly Kitapty jek kóredi. Jamandyq qylǵanǵa jaqsylyq qyl deıdi Uly Kitap. Al atam qazaq tas pen urǵandy aspen ur deıdi. Shyndyq qaı jaqta?

Áýelgi tamshy Rysqulovtyń tóbesine mup-muzdaı bolyp, ınedeı qadalǵan. Muzdaı tamshylardan á degende basy da muzǵa aınala bastaǵan. Qorǵasyndaı aýyrlaǵan. Eger qudyq-qalyp tirep turmasa, ol bas endigi keýdesine sylq qulap túser edi. Qudyq-qalyp tirep tur. Rysqulovtyń áli sóne qoımaǵan sanasy sezedi: mıy da muzdap, qata bastaǵanda mıynyń qyldaı názik tamyrlary shytyr-shytyr synyp jatqandaı kórindi. Kózi shatynap, sharasynan shyǵyp bara jatqandaı qan qaqsap aýyryp, kóz tamyryn bireý qyshqashpen tartyp, sýyryp jatqandaı boldy. Solqyldata sýyrdy. Eki shekesi, mańdaıy tyrsyldap, bas súıekti kernep ketken mı, endi súıekti syndyryp, atylyp shyǵatyn sıaqtandy. Aıazdy túnde, shelektegi sý, muzǵa aınalyp, temir shelekti kernep ketkeni syman.

Mı muzdap, sana sónip, sezim ólip, keýdeden shybyn ushyp ketkendeı, dúnıe-álem qap-qarańǵy tartyp, esh jeriniń aýyrǵan-syzdaǵanyn da sezbeı, tula boıy siresip, sereıe bastaǵan tusta, mıynan bir ıneniń jasýyndaı ot jylt ete qaldy. Sónip-sónip baryp, qaıtadan jylt etti de, birte-birte ulǵaıyp, sol shoqtan ot tutanyp, alaýǵa aınalǵandaı basy ysyp ala jóneldi. Ystyǵy sonsha, endi Rysqulovtyń kaıta tirilgen sanasy álgi muzdaı tamshyny ańsap shyǵa keldi. Biraq muzdaı tamshy áli de sol bir sarynmen tyrs-tyrs uryp turǵan. Muzdaı tamshy lapyldaǵan otqa aınaldy. Bir tozaq kelesi tozaqqa ulasty. Muzdap ólgen qıyn ba, órtenip ólgen qıyn ba?

Ólim qıyn emes, ólimdi kútken qıyn. Rysqulov sol qıynnyń qıanyna shyqty. Qudaıdan ólim tiledi. Biraq adam ıtjandy degen ras eken, jany shyǵa qoımady. Qyzdyrǵan tabaǵa salyp, shyjǵyrǵannan jaman hal keshti. Úrpine bireý qyp-qyzyl, qyzǵan temir basqandaı shybyn jany shyrqyrady. Bul erkek baıǵustyń jynys múshesi nege názik jaratylǵan? Jaryq dúnıege bala týdyratyn, tuqym taratatyn qudiretti kúsh emes pe edi. Sóıtse, sol shirkin sýyqqa da, ystyqqa da shydamaı aldymen sorlaıdy eken.

Rysqulov, sirá, jan daýsy shyǵyp, aıqaılaǵan shyǵar. Biraq ony ózi bilmeıdi. Ózinde es-aqyl qalǵan joq, mı órtenip jatqanda qaıdaǵy aqyl?! Jalǵyz bir jarq ete qalǵan oı: jendetter Eskendirdiń úrpine shı júgirtkende jany osylaı qınalǵan eken-aý degen tárizdi bir túısik. Sorly áke, ózi tozaq otyna shyjǵyrylyp turyp ta balasyn umyta almasa kerek. Al uly paıǵambarymyz Muhammed-ǵalaıssalam:

«Áýeli anańa, taǵy da anańa, sodan soń taǵy da anańa, sodan keıin baryp atańa jaqsylyq jasa!» — deıdi. Solaıy solaı ǵoı, ananyń jóni tym bólek. Al Eskendirdiń anasy artyna bir qaıyrylyp qaramaı, balam bar eken-aý demeı, izim-qaıym ǵaıyp bolǵan joq pa? Álde qaradan jaratylǵan qara bala dedi me eken. Onda Rysqulovty ózi izdep kelip nege tıgen? Dúnıede biz bilmeıtin sansyz jumbaq tolyp jatyr.

Al myna tamshylaǵan sýyq sýdan ot oranǵan áke baıǵustyń óler shaǵynda da kóz aldyna Eskendir elesteıdi. Endeshe, ákeniń de ákesi bar, shesheniń de sheshesi bar shyǵar. Bári de aınalyp-aınalyp kelgende, ımanǵa baılanysty qasıet bolar. Órtenip óler shaǵynda sol qasıettiń qyltıyp belgi bergeni-aı...

Órt-jalynǵa shydaı almaı alas urdy. «Alas urdy» degen ótirik sóz. Kepteý qudyqta alas urýǵa shamasy qaıda?! Alasapyran bolǵan mıy ǵana. Mıynyń myń mıllıard kletkalary, bálkim, buryn ómir boıy tyrp etpeı, uıyqtap jatqan kletkalary ottan shoshyp oıanyp, byrs-byrs etip, kúıip ketip jatqandaı boldy. Eger adamnyń basyndaǵy myń mıllıard kletka túgel tiri bolyp, tirshilik istese, adam Qudaı bolatyn kórinedi. Onda onyń bilmeıtini joq, onda onyń qolynan kelmeıtini jok. Biraq adamdardyń bári Qudaı bolyp ketpes úshin, sonshama kletkalardyń shamalysy ǵana qyzmet qylatyn sıaqty.

Endi myna dúleı órtten Rysqulovtyń mıy botqa bolyp, burq-burq qaınaǵan kezde, sanasyna san túrli sýret kórinis berdi. Talǵar taýdyń baýraıyndaǵy topalań kókpardyń ishinen jarq etip, Rysqul kórindi. Jaratylystan kókjal kók bóri bolyp týǵan Rysqul kókpardy týlaq qurly kórmeı, ózgelerden julyp alyp, taqymyna basqan kezde, nebir palýan jigitter álgi serkeni tartyp ala almady. Bir kezde Qyzyl Jebe dodadan oqsha atylyp shyqty da, adyrnasyn aıamaı tartqan sadaqtyń jebesindeı zaýlap ala jónelgende, aýa sýyldap, jebe ysqyryp bara jatqandaı boldy.

Bul elesti Rysqulov umytyp qala jazdaǵan eken. Endi myna mıy órtenip bara jatqanda, sol sýretti saqtaǵan kletka oıanyp ketip, tutqyn sorlynyń kóz aldynan ǵajaıyp sýret súren salyp, zaýlap ótti. Sonda aldy-artyna qaramaı zymyrap bara jatqan kók bóri Rysquldyń sońynan tutqyn:

— Kóke! — dep shyryldap qoıa berdi.

Sol-sol eken, Rysqulovtyń mıynyń qaınaǵany sap tyıyldy da, qaıtadan kóziniń aldy qyraýlanyp, tula boıy kók muz qursanyp, siresip, sereıip, áýeli tyrnaqtarynan, barmaqtarynan jan kete bastady. Álgide ǵana burq-sarq qaınaǵan mıy qytyrlap, muz qatqan kódedeı syrt-syrt etip, myń mıllıard kletka endi shynydaı shytyrlap, kúırep jatty da, Rysqulov qap-qarańǵy, túpsiz tuńǵıyqqa batyp kete bardy.

Sol kezde, syrttan baqylap turǵan jendet krandy burap, tamshyny toqtatty da, qudyqtan Pycqulovtyń denecin cyypyp aldy.

ÓMİRZAIA

Búgin de kúni boıy tas tasydy. Aq teńizdiń ortasynda ózge dúnıeden adasyp qalǵan osy taqyr aralda ne kóp-tas kóp. Júzdegen tutqyn tasıdy, sonda da taýsylmaıdy.

Sol tastan tutqyndardyń bir bóligi uzynnan-uzaq qora sıaqty úı salyp jatyr. Muńda kirpish bolmaıdy. Bárin tastan salyp jatyr.

Myna turǵyzyp jatqany, ras bolsa, túrme. Túrmeniń úıleri muńda kóp, bir qalashyq. Biraq jetpeıtin kórinedi. Óıtkeni jańa tutqyndar kememen lek-legimen kelip jatyr. Jańa túrme salý kerek.

Mundaǵy bastyq: ókimetke masyl bolmaımyz, tutqyndar ózderin ózderi asyraıdy depti. Sóıtip, araldyń edáýir jerin traktormen jyrtqyzyp tastady. Jyrtqyzǵany bar bolsyn, topyraǵynan tasy kóp eken. Bastyq eki jep bıge shyqpaq boldy. Egistik jerdiń tasyn terip tazartý kerek. Ári dese, sol tastan úı salyp, túrme jasaý kerek. Áıtpese, materıkten, uly jerden, kememen kirpish tasyp, mashaqat bolasyń.

Muny oılap tapqan lager bastyǵy Nıkolaı Borısovıch Pánkov Berıanyń ózinen alǵys alǵan kórinedi. Gazet oqyǵandar Pánkov orden alypty desip júr.

Pánkov-zor deneli, aıý tulǵalas adam. Qorbıyp júrisiniń ózi jerdi dirildetkendeı. Bet-aýzy, shoń murny qyp-qyzyl bolyp, bórtip júredi. Shekesindegi qıǵash tyrtyq ásirese shodyraıyp turady. Jýan moınyna deıin qyp-qyzyl. Qystyń qyryq gradýs qaqaǵan shaǵynda da bókebaı salmaıdy. Qara tonynyń túımesin aǵytyp tastap, alshań-alshań basqanda, araldyń budan basqa qudaıy joq ekenin birden bile beresiń. Ony Pánkov ózi da maqtana aıtady. «Kóktegi Qudaı bir Qudaı, araldaǵy zamy Nıkolaı!» — dep tuzdaǵan qıardaı barbıǵan suq saýsaǵyn shoshaıtyp qoıady. Dáý bas tek denesimen birge burylady. Moıny óz betinshe burylýǵa kelmeıdi. Jabaıy qaban sıaqty.

Bir ǵalym: adamnyń minez-qulqy, bet-álpeti jegen tamaǵyna, ásirese etke tikeleı baılanysty dep ózinshe jańalyq ashypty. Múmkin, ras ta shyǵar. Pánkov ta shoshqanyń toń maıyn jeıdi. Qara nanmen qosyp, buralaqtap urady. Árıne, aıǵyr stakan araqtan soń. Oǵan qosatyny, tek pıaz ıisi, shoshqa maıynyń ıisi múńkip turady.

Álbette, Pánkov araldyń ákimi bolǵanda, onyń orynbasarlary, kómekshileri de kóp. Bári birdeı Pánkovtaı zor bolmaǵanymen, kileń áıdikter. Olar da sol Pánkovqa uqsaǵysy keledi. Ol qalaı kıinse, qalaı júrip-tursa, quzyryndaǵylar da solaı júrýge tyrysady.

Lagerdegiler kádimgi kolhozdaǵydaı brıgada-brıgadaǵa bólingen. Árqaısysynyń brıgadırleri bar. Eskendirdiń brıgadıri Holkın degen edi. Kırıl Trıfonovıch. Bul da eńgezerdeı. Bul da shoń muryn. Biraq kózi bitikteý. Bitik bolsa da yzǵarly, tuz kóz. Shashyn «bokspen» qoıdyrady. Eńbeginde ǵana kekili bar. Basqa jaǵy tyqyr. Kók tyqyr bas jelkesine qaraı qatpar-qatpar bolyp baryp jyǵylady.

Mine, osy Holkın Eskendirdiń brıgadıri. Brıgadada Eskendirden basqa qyryq toǵyz adam bar. Iaǵnı, Eskendirmen elý adam. İshindegi eń jasy osy Eskendir. Muny ustaǵanda jasy on jetide edi, endi Qudaı aman qoısa, on segizge shyqty. On segizinde ákesi Rysqulov el basqaryp edi, bul, taǵdyr eken, alystaǵy aralǵa aıdaýǵa ketip, kúndiz-túni tas tasyp júr. Jadaý topyraqtyń arasynda ne kóp-tas kóp, úı ornyndaı jerdi búgin tazalap ketseń, erteń sol jerdiń betine qaıtadan tas shyǵyp jatady. Taǵy tazalaısyń, taǵy shyǵady. Qudaıdyń qudireti shyǵar, áıtpese tas degeniń qaıta-qaıta shyǵa beretin suńǵyla shóp emes. Sonoý — so-noý alysta qalǵan, ózi shyr etip dúnıege kelgen Saıram sýda, Mankent mańynda ózbek shal qaýyn egetin. Qaýyndyqqa keıbir jyly suńǵyla shóp shyǵatyn. Sol sup-sur suńǵyla shópti qansha julyp tastasa da qaıtadan qyltıyp shyǵa beretin. Sóıtip qaýyndy azdyryp, aýrýǵa shaldyqtyrýshy edi.

Myna tastar da sondaı. Taýsylmaıdy. Taýysa almaısyń Munysy bir jaǵynan Pánkov úshin jaqsy da boldy. Qurylys materıal izdep áýre bolmaıdy. Tasty bir-birine qalap túrmeni sala ber, sala ber. Túrme degende, túrme de emes. Aıdaýdaǵylar turatyn jataqhana. Malqora tárizdes. Tastan salynǵan soń, ómiri jylynbaıdy. Áıteýir, baspana. Otyz-qyryq adam bir qoraǵa qamalady. Nar deıtini bolady. Poıyzdaǵydaı ush qatardan keledi. Tutqyndar astyńǵy, ne ortadaǵy qatarǵa talasady. Ony áli jetkender alady. Áli jetpegender eń joǵarysyna órmelep jatqany.

Túrme degende, bul araldyń ózi túrme. Bul araldan qashyp kete almaısyń. Eń jaqyn jaǵalaýǵa deıin júz shaqyrym. Oǵan qaıyqsyz, kemesiz eshkim de jete almaıdy. Al jaǵadaǵy qaıyqtardyń qaraýyly kúshti. Jaqyndasań-aq atyp tastaıdy. Ol úshin jaýapqa da tartylmaıdy.

Aınala aqshýlań teńiz. Sondyqtan da Aq teńiz dep ataǵan. Janyna jaqyndap barsań — qarakók. Alystan shýlan tartyp jatady. Al daýyldy kúnderi appaq aq kóbikke aınalady.

Ókimet qulypsyz túrmeni osylaı oılap tapqan. Bul jaǵynan keńes ókimeti janalyq ashqan joq, árıne. Muhıt pen teńiz ortasyndaǵy araldarǵa tutqyndardy aparyp tastaý árbir elde ejelden-aq bar. Aty álemge áıgili Napoleonnyń ózin Atlant muhıtyndaǵy Áýlıe Elena aralyna aparyp tastaǵan aǵylshyndar edi. Áýlıe Elena araly da myna Jetim Shaǵala aralyndaı jalańash, tóńiregi túnergen, túksıgen aral kórinedi, jaryqtyq.

Eskendir mektepte júrgende Napoleon týraly kóp oqıtyn. Ásirese Pýshkınniń Napoleonǵa arnaǵan óleńin jattap alyp, maqamyna keltire, kúńirente aıtqanda, muǵalim apaı Eleonora Davıdovna kózine jas ala jazdaıtyn. Ásirese myna bir shýmaqty tebirene aıtar edi:

Odna skala, grobnısa slavy...

Tam pogrýjalas v hladnyı son.

Vospomınanıa velıchavy

Tam ýgasal Napoleon.

Munda da, Aq teńizde de túnergen jartastar, tunjyr teńiz. Tunjyraǵan túpsiz teńiz búktetilip, yńyranyp jatyp, qabaǵy qatýly qara jartasty qaýyp alyp, jutyp jibergisi kelgendeı yzalanyp jatady. Yńyranyp, jatyp-jatyp, keı-keıde daýyl kóterilgende qara jartasqa shapshıdy-aı kelip. Jartas sonda shaıqalyp ketkendeı bolady. Bul tek aldamshy kórinis. Áıtpese' jartas bylq etpeıdi. Tek keýdesi eý-eý bolyp, ájimderinde aq kóbikter birinen soń biri jybyrlap, sónip jatady.

Nege Jetim Shaǵala? Qudaı bir-birine baılanystyryp, bir-birine táýeldi etip qoıǵan dúnıe. Shaǵalalar myna qara jartasqa uıa salady. Daýyldy kúnderi arpyldaǵan tolqyn tym asqaqtasa, sol uıalardy jutyp jiberedi. Sondyqtan shaǵala baıǵus, uıasyn tolqyn jetpeıtin bıikke salýǵa tyrysady. Teńiz bir jaǵynan oǵan jaý, bir jaǵynan-dos. Teńizsiz shaǵalanyń kúni joq. Teńiz shaǵalany asyraıdy. Maıda shabaq balyqtaryn ustap jeıdi. Al qystyń kúni teńiz siresip, muz qursaýǵa oranǵanda shaǵalalardyń qaıda ketetinin bilmeısiń.

Eskendir shaǵalalarǵa qyzyǵady. Nege osyndaı qus bolmadym eken dep armandaıdy. Qus bolsa... Ákesi Turar da elin saǵynatyn shyǵar, sol Máskeýde, han saraıyndaı úıde turyp-aq, keıde qolyna mandolına alyp, yńyldap óleń aıtar edi. Eskendir qazaqshaǵa onsha jetik bolmasa da ákesiniń ánine qulaq salyp, sózin de túsiner edi.

Basynda Qazyǵurttyń keme qalǵan,

Bolmasa keremeti nege qalǵan?

Sulý kyz, kórkem jigit bári sonda,

Apyr-aý, nege keldim sol aradan?!

Ahaý, Gúlder — aıym

Kún men aıym,

Usharǵa qanatym joq, neǵylaıyn, —

deýshi edi ákesi. Sonda, keıde kózine shipildep jas ta kelip qalatyn. Sóıtse, sonyń bári saǵynysh eken ǵoı. Úp-úlken bastyq bolǵanymen, kádimgi Rysqulov basymen onyń da qanaty joq eken ǵoı. Usharǵa kanaty joq...

Al myna dúleı teńizdiń ortasyndaǵy tas aralda qalǵan balasy she? Ákede bolmaǵan qanat balada bolýshy ma edi?!

Bala júdedi. Balany tas soryp qoıdy. Tas pen Holkınniń dobaldaı judyryǵy.

Bala baıǵus, qara jumysqa joq edi. Tıtteıinen daǵdylanbaǵan, ómiri mańdaı jipsip, qol kúshimen kún kórmegen jan myna tozaqqa shydaıtyn hali joq. Buǵan Rysqulov ta kináli shyǵar. Udaıy at ústinde júrip, ulynyń tárbıesine ýaqyty jete bermegen de shyǵar. Balany jastan, qatyndy bastan depti ǵoı babalarymyz. Balasy sábı shaǵynda Rysqulov ylǵı da syrtta júrdi. Tashkent dedi, Máskeý dedi, Baký dedi, Mońǵolstan dedi. Keıin-keıin baryp, tek Ázızanyń tusynda ǵana qosy túzelip, tútini túzý shyǵa bastap edi.

Sodan osy Eskendir aqsaýsaqtaý bolyp qalǵan. Buǵanasy bekimeı, qabyrǵasy qatpaı jatyp, birden Jetim Shaǵalanyń tasyna túsken qandaı?

Holkın tań shyraı bermeı jatyp, brıgadany aıqaılap turǵyzar edi. Tutqyndar qarakóbeńde apyl-ǵupyl asyǵa bastaıdy. Aǵash narlar syqyrlaıdy. Úshinshi qabatta jatatyn Eskendir shoshyp oıansa da, uıqysyn qımaı jata bergisi keledi. Eresekter kıinip bolǵanda ǵana, bul nardan aıaǵyn salbyratyp, esinep otyrady. Muny kózi shalyp qalǵan Holkın ony aıaǵynan súırep, jerge qulatyp túsiredi. Al kep tepkileı bastaıdy.

— Svoloch! — deıdi aýzyn toltyryp, rahattana boqtap, — Azıat! — deıdi. — Jalqaý, jabaıy ıt, — deıdi. Holkın ózi shoshqanyń maıyn shıkideı jep júrgende, Eskendir kúmis qasyqpen iship, záıtún maıyna qýyrylǵan kekilik etin altyn jıek, kókshil faıans tabaqtan jegenin bilmeıdi. Sóıte tura, jabaıy deıdi. — Ýh, nasmen! — deıdi. «Nasmen» degeni-nasıonalnoe menshınstvo. Eskendir «uly» orystyń týǵan jıeni ekenimen de jumysy joq. Orystyń jıeni edim dep ol aıtpaıdy. Ondaı jaǵympazdyqqa Qudaı jaratpaǵan tuqym. Áıtpese, sondaı týystyǵyn buldap, jámpeńdep, jaramsaqtanyp, onysymen qoımaı, qazaqty jamandap kún kórip júrgender qanshama.

Sodan Holkın balaǵa tańǵy tamaqty bergizbeı jumysqa salady. Tósekten tez turmaǵany úshin bergen jazasynyń túri sol. Jalǵyz dóńgelegi bar «tachka» degeni bolady. Sol tachkaǵa tasty úıme ǵyp salyp, balaǵa: «al, aıda» deıdi.

Tachkany oıdan qyrǵa qaraı, úı salynatyn jerge jetkizý kerek. Tas shyǵyp jatqan jer oıpańda. Jalǵyzaıaq buralań jolda tachkasy túskir, bultyń-bultyń etip, qısaıyp kete beredi. Tachkanyń qos saby bolady. Qos qoldap, keýdeńdi alǵa salyp, ilgeri ıtergende, tachka seni keri ıteredi. Qarýly qol, álýetti qaırat bolmasa, tachka seni qulatyp, ózińdi taptap ótýden taıynbaıdy.

Sol kúni Eskendir eki baryp kelýge jarady. Úshinshide ál-dármen kete bastady. Tachka bultalaqtap, saby balanyn ózin ári-beri shaıqalaqtatyp, jónge kónbeı, qyrsyq shala berdi. Sóıtip kele jatqanda, birer tas domalap túsip te qaldy. Ólip bara jatsań da tas túsirmeýiń kerek. Holkınniń buıryǵynyń bir túri osy. Jolǵa tas túsirmeı jetkiz. Túsip qalǵan tasty tachkaǵa qaıta salý múmkin emes. Ol úshin tachkanyń sabyn jerge qoıyp, qoldy bosatý kerek qoı. Al jerge qoıaıyn deseń, tachkadaǵy tastyń bári aqtarylyp, qol arbanyń ózi tómen qaraı zytady. Mine, másele qaıda!

Balanyń mańdaıynan aqqan ter moınyna qaraı aǵylady. Teńiz jaqtan soqqan ókpek jel, álgi terdi lezde qatyrady. Endi ter men jeldiń arpalysy bastalady. Ter aqqanyn qoımaıdy, jel qaqqanyn qoımaıdy. Eki ortada adam degen bıshara pendeniń jany shyrqyraıdy. Qudaı sorlatqanda, toqtap turyp qalýǵa taǵy bolmaıdy. Óıtkeni artyńnan qazdaı tizilip kele jatqan basqa tutqyndar bar. Al jalǵyz taban jol bireý-aq. Aınalyp óte almaısyń. Jan-jaǵyń jaqpar-jaqpar shoqalaq. Tachka júrmeıdi. Bir adam jolda toqtap qalsa, sońyndaǵy basqalardyń bári toqtaıdy. Al bul jaǵdaıdy Holkın kórmeı qalmaıdy. Kóredi. Bitik kóz bolsa da kóredi.

Soltústiktiń aspany túnerip turady. Holkın odan da túnerińki. Ońtústikte, Eskendirdiń týǵan jerinde aldaqashan jaz shyǵyp, órik piseıin dep qalǵan. Munda muzdyń kóbesi endi-endi ǵana sógilip, tońy endi-endi ǵana jibı bastaǵan. Jalǵyzaıaq joldyń jıegindegi tastardyń arasynan qyltıyp-qyltıyp, ilmıip qana biren-saran kókshil gúl kórinedi. Báısheshek sıaqty. Biraq báısheshekten góri súırikteý.

Anadaıdan aıqaılap, Holkın jaqyndap kelgende, álgi áljýaz ýyz gúlder onyń etiginiń jalpaq tabanynyń astynda myjylyp qaldy. Alpamsadaı neme, kele sala, Eskendirdi jaǵasynan alyp, toqpaqtaı judyryǵymen túgi úrpıgen jaqtan ala perip kep jibergende, bala joldyń jıegindegi múk basqan tasqa qalpaqtaı ushyp tústi. Arttaǵylar ý-shý. Sol-sol eken, ıesiz qalǵan tachka tasymen qosa tómen qaraı domalap baryp, kelesi tachkaǵa soqtyǵyssyn. Onyń adamy qulap qalsyn. Ol baryp arttaǵy adamǵa urynǵanda, ol da tachkasynan aıyrylyp qalsyn. Ne kerek, qaraptan-karap turyp, qazdaı tizilgen qatar umar-jumar jaırasyn. Ony kórip, Holkın endi ashýyn tyrnadan alǵan tazydaı, al kep tepkilesin Eskendirdi.

Aınala dúnıe túnergen dúleı, tutasqan muz bolsa da adamdardyń bári tilsiz tasqa aınalyp ketpegen shyǵar, eki-úsheýi júgirip kelip, balaǵa arasha tústi. Oǵan Holkın ekilenip ketti:

— Ah, vy, mat tvoıý... Halyq jaýlary! Býnt! Býnt pa bul! — dep, al kep doldansyn. Álgi eki-úsheýdi jan-jaqqa týlaqtaı laqtyryp tastady. Ózi kúshti-aq. Kúshti bolmasa, mundaı jerge bastyq bolý qaıda? Ári dese, araq pen dońyz maıynyń býy bar.

Qapsaǵaı kelgen, mosqaldaý bir kisi, ózi orysqa uqsańqyrasa da, orysshasy múkisteý shyǵyp:

— Azamat bastyq, aıasańshy, bul jas bala ǵoı, — dedi.

— Aıa deıdi, kimdi aıaımyn? Halyktyń jaýy Rysqulovtyń balasyn ba? Sen bilesiń be onyń ne istegenin? Joldas Stalınniń ózine qarsy shyqqan. Rykovpen birigip, joldas Stalınge qastandyq jasamaq bolǵan! — dep Holkın aýzynan túkirigi shashyrap ketti. — Al sen, ońbaǵan Fatkýlın, sen de jaýsyń. Ýh, ty, svoloch — Sultan-Ǵalıevshına! Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy. Qara muny jany ashı qalýyn.

Fatkýlın aıtarǵa sóz tappaǵandaı aýzy ańqıdy da kaldy, «Rysqulov» dedi ol ishinen kúbirlep. Kórmegen, biraq kóp estigen. Sultan-Ǵalıev ekeýi Stalınniń orynbasarlary desetin. Ekeýi dos eken desetin. «Eı, miskin bıshara bala, — dedi ishinen.-Sen Tulpardyń tuıaǵy ekensiń ǵoı».

Bala sony estip qoıǵandaı, sol ishteı janashyrlyqtan boıyna ál-qýat bitkendeı, tórttaǵandap ornynan tura berip edi, Holkın yzalana yshqynyp, tý syrtynan teýip kep jiberdi. Aınala turǵandar: «Ah!» — dedi. Biraq eshkim arasha túse almady. Oryndarynan qozǵalmady.

Eskendir endi betin beri burdy: júzinde balalyqtan belgi qalmapty. Betiniń túgi tikireıip ketken, tym qaharly kórindi. Endi óletin shyǵar degen bala ornynan bir-aq qarǵyp, shıraq turdy. Jerden bir kesek tasty qolyna qysa túregelgen eken, shapshyp baryp, Holkındi betten saldy-aı kep. Pildeı aýyr Holkın yrǵalyp baryp, gúrs etip, qulap tústi. Aınala turǵan tutqyńdar taǵy da: «Ah!» — dedi. Birsypyrasy báleden aýlaq dep qasha jóneldi. Dereý tachkalaryna jarmasyp, tógilip qalǵan tastaryn terip, sala bastady. Al Fatkýlın Eskendirge:

— Beker boldy, — dedi.

— Meıli, — dedi Eskendir. — Endi maǵan báribir. Rahmet sizge, — dedi. — Eki dúnıede de umytpaımyn.

***

— Rysqulov, sen balańnyń qazir qaıda ekenin bilesiń be? — dedi Glebov «Belomor» papırosynyń qorabyn qaqqylap, qaqpaǵyn ashyp, ishinen bir talyn sýyryp alyp.

— Bilemin, — dedi Rysqulov saspastan, — seniń tamuǵynda. Ejovtyń temir tyrnaǵynda.

— Qatelesesiń, Rysqulov, — dep Glebov ezýin qısaıta kúlip, sol ezýdiń qısaıyp turǵan jerine papıros qystyrdy.

Rysqulovtyń ishi qaltyrap ketti. «Óltirgen eken ǵoı», — dedi, biraq syr bermeı, tabýretkanyń bir buryshynda ǵana siresip otyrdy. Tabýretkaǵa quıryǵyńdy iliner-ilinbes qana qoıyp, shoqıyp otyrasyń, jaıǵasyp otyrý joq. Al munyń qıapat ekenin bastan keshken ǵana biledi.

Glebov papırostyń qorabyn silkiledi.

— Bilmediń, Rysqulov. Seniń mıyń sharshaǵan eken. Alǵyr ediń, suńǵyla ediń. Endi aını bastapsyń.

Álgi qorappen oınap, taǵy da quıqyljydy. Ary-beri shaıqady.

— Mine, munda, mynanyń ishinde, — dep qorapty Rysqulovtyń murnynyń ushyna tıgizip-tıgizip qoıdy. Murnyna temekiniń ıisi keldi.

Rysqulov túsinbedi. Shynynda da mıy topastanǵan shyǵar. Eskendir qoraptyń ishinde. Ol ne degeni? Óltirip, órtep jiberip, kúlin salyp aldy ma? Alǵashqyda júregi túskir sý-ý ete qalsa da, endi bárine de kóndikkendeı enjar qalyp saqtady. Ómirde ákege bala ósıet aıtqan bar ma? Balaǵa áke ósıet aıtar edi, al Eskendir bolsa Rysqulovqa: «Áke, eshteńeni moıyndama», — dedi. Bul onyń aqyrǵy sózi, ıaǵnı ósıeti. Rysqulov balanyń janyn saqtap qalý úshin Glebovtyń qaǵazyna qol qoıa jazdady. Uly aıtty: «Óltirse óltirsin, biraq qol qoıma!» — dedi. Rysqulov sodan beri talaı ólip, talaı tirildi, biraq qol qoımady.

— Bilmediń, Rysqulov, mine myna jerde, oqy, — dep papırostyń jazýyn kórsetti Glebov.

— Be — lo — mor — ka-nal, — dedi Rysqulov shala saýatty adamdaı ejelep oqyp.

— Molodes! — dedi Glebov qýanyp ketip. — Osy sen degenmen saýattysyń-eı. Ákeń álipti taıaq dep bilmegen, babań sýqarańǵy. Osy sen oqýdy qaıdan úırenip júrsiń-eı? Kim úıretken saǵan?

— Bolǵan jaqsy adamdar. Túrmede úırendim.

— Báse, báse. Seni, tek túrme ǵana túzeıdi. Jórgegiń jerkepe, turaǵyń-túrme. Sóıte tura, bılikke talasasyń. Rykovpen aýyz jalasyp, Stalın joldasty qulatqyń keldi. Rykov-Stalınniń ornyna, sen Túrkistanǵa uly han bolǵyń keledi. Solaı ǵoı? Aıt, shynyńdy!

— Sandyraq, — dedi Rysqulov selqos qana.

— Japonıa she?

— Sandyraq, — dedi Rysqulov esinegisi kelgendeı.

— Germanıa she?

— Oda.

— Túrkıa she?

Rysqulov bu joly úndemedi.

1921 jyly musylman komýnıserdiń Máskeýdegi jınalysynda osy Rysqulov: «Túrkıa azattyq úshin arpalysyp jatyr. Mustafa Kemáldyń joly-aq jol, ádilet joly», — dep edi. Sóıtken Mustafa Kemál endi Atatúrik atandy. Azattyq úshin arpalysyp, jaýlaryn jeńip, túrikterdiń árýaǵyn asyryp, óz aldyna táýelsiz, egemen memleket qurǵan adamda da arman bar ma eken? Rysqulov birtúrli muńaıyp, terezege qarady. Atatúriktiń baqytyna qyzyqty ma, álde oǵan bir kezde tileýles bolǵanyn rızalyqpen sezindi me tastaı túıilgen adam endi eljireı bastady.

Glebov shydaı almaı, Rysqulovtyń tý syrtynan kelip, papırostyń shoǵyn tóbesine basyp kep qaldy. Rysqulovtyń bir kezdegi kıizdeı qalyń shashy bul kúnde seldirep, sırep edi. Shoq tóbesin kúıdirip tústi. Biraq ol selt etpeı, otyra berdi. Glebov yzalanyp:

— Tfý, dávol! — dedi de, qońyraý shalyp, aıdaýyldy shaqyryp, aqyryp qaldy:

— Áket!

***

Kameraǵa kirip, tas tósekke jantaıyp jatyp, tóbesiniń kúıip qalǵan jerin saýsaǵymen sıpalap kórdi. Ýdaı ashydy. Ashytqany qorlyq emes. Rysqulovtyń tóbesine adam aıýanynyń temeki tuqylyn basyp, myjǵylap óshirgeni qorlyq. Biraq buǵan Rysqulov asa qorynǵan joq. Ne kórmegen bas? Nege shydamaǵan tóbe? Osydan úsh kún buryn bul tóbege sup-sýyq zárdeı tamshy da tamshylatyp qoıdy. Sodan, aqyry Rysqulov úsh kún boıy es-túsinen aıyrylyp jatty. Jany netken siri edi. Taýdaǵy tasjarǵan tuqymynan jaralǵan shyǵar. Glebovtyń kelesi synaǵynyń túri-jańaǵy. Tóbesine temekiniń shoǵyn basyp óshirdi. Biraq sóıtip turyp, Rysqulovtyń rýhyn jandandyryp ta ketti. Ony Glebov ózi sezgen joq.

Rysqulovtyń jar degende jalǵyz ul balasy tiri eken. Aq teńizge aıdaǵan eken. Aq teńizden ana bir jyly Onega kóline deıin kanal qazǵanda, aıdaýdaǵy adamdar shybyndaı qyrylǵan. Eskendirdi, árıne, kýrortqa alyp barǵan joq. Azapqa alyp bardy. Biraq myna tas kameradan táýir bolar. Múmkin, jany tiri qalar. Áıteýir, úmit ólmeıdi. Úmit ólgende Rysqulov ta óledi.

Rysqulov endi Ázızany oılady, jańa týǵan náresteni oılady. Buryn olar esine túskende ózegi órtenip ketýshi edi. Endi óıtpeıtin bolypty. Olardy azapqa salýyn salady, biraq atyp tastamas. Rysqulov solaı oılaıdy. Sodan keıin, kóz aldyna Sáýlesi keledi. Súp-súıkimdi tompıǵan bıshara. Endi ne bolar eken? Túımetaıdyń qolynda qalǵan shyǵar. Álde Árıfa alyp qaldy ma? Alpystaǵy kempirdi qamamaıtyn shyǵar. Sol birdeńe etip óltirmes. Sofá ǵoı, óz sheshesiniń qolynda... Iá, Rysqulov. Uıań buzyldy. Daýyl soqty. Qara daýyl... Kenet kóz aldyna Qyzyl Jebe mingen Rysqul tura qalyp:

— Turar! Kóter basyndy! — dep zekidi.

ÁZIZA

Máskeýden shyqqan poıyz áýeli, sirá, Rázan qalasyna toqtady. Tún ishi edi, tor terezeden ólegizigen fonarlar, ary-beri júgirgen adamdardyń sulbasy ǵana kórinedi. Ázızanyń qulaǵyna: «Rázan, Rázan» degen daýystar «Rúzan, Rúzan» bolyp estiledi. Sheshesi Árıfa: «Iýrızan býılary» degen án aıtýshy edi. Sol Iýrızan emes pe eken dep te oılady. Orys tilin jetik biletin sıaqty-aq edi, biraq «Rázan» degenniń maǵynasy ne eken dep ary oılap, beri oılap aqyry taba almady. Tutqyndaǵy áıelge onyń ne keregi boldy eken?

Biraq adam tutqynda bolǵanmen, temir torly sasyq qyzyl vagonda shóp-shalam tósenishtiń ústinde jatqanmen, oı tutqyndalmaıdy. Oıdy eshkim kisendeı almaıdy. Ókimettiń eń osal jeri sol. Ókimet soǵan yzalanatyn bolar. Oıdy tutqyndap óshirý úshin, aldymen adamdy óltirý kerek. Áne, sodan barady da ókimet óz adamdaryn óltire beredi. Ókimet oıdan jaman qorqady. Qaraýynda kileń oılaı bilmeıtin máńgúrtter bolsa, ókimet maqsatyna jetip, mereıi ústem bolar edi. Bir jamany-túrmedegiler de oılaı biledi.

Mine, ókimet tutqyndarynyń biri Ázıza da oılap kele jatyr. Qaıdaǵy-jaıdaǵy «Rázan» degen sózdiń shyǵý tegin taba almaı mıy qatty. Iýrızanmen túbirles emes pe eken dep shýbálandy. Onyń oǵan qansha zárý bolǵanyn bir Qudaıdyń ózi biledi. Odan da, baıǵus-aý, óz halińdi oılasańshy. Myna jatysyń ne jatys? Tesik-tesiginen jel qutyrynǵan jyrtyq vagon. Jaıshylyqta mal tasıtyn vagon. Endi sol mal vagonda tolǵan adam. Tósenishi ıistengen eski shóp. Ázızanyń baýyrynda alty aılyq balasy. Sýyq tımesin dep keýdesine qysa túsedi. Kıim-basy juqa, tutqyn áıelde qaıbir jylý bolady. Áıteýir, ázirge soǵyp turǵan soń, osynda bir jyly lep bar shyǵar dep kishkentaı tiri jandy júreginiń tusyna qatty qysyp alady. Al júrek muzdap qalsa ne bolady?

Júrek muzdap qalsa, baýyryńdaǵy bala da muzdap óledi. Qol toqpaqtaı muzǵa aınalady. Sodan soń, oı da toqtaıdy...

Qaıdaǵy Rázandi qaıtesiń?! Odan da Rysqulov ne boldy-sony oıla! Biraq, Ázıza ony oılaı-oılaı sharshaǵan. Taǵdyr qosqan qosaǵy óli me, tiri me-bilmeıdi. Oı, dúnıe-aı deseńshi. Kimsiń-Rysqulov, kimsiń-Rysqulovtyń áıeli Ázıza sulý edi...

Áýrelikke jaralǵan fánı adam,

Baq pen sordyń arasy-bir-aq qadam, —

deýshi edi Rysqulov. Ol ony óz ákesi Rysquldan estigen, Ryskul óz ákesi Jylqyaıdardan... sóıte-sóıte ar jaǵy, arǵy atasy áz Tóle bıge deıin, bálkim, odan da ary jalǵasa beredi. Demek baıandy baqyt joq. Baılyq degen ne, baqyt degen ne, bala degen ne? — dep surady deıdi áz Tóle bıden.

— Baılyq-alaqandaǵy muz,

Baqyt-uzatylatyn qyz,

Bala-artynda qalatyn iz, —

depti deıdi áz Tóle.

Ázıza keshe ǵana baqytty edi, keshe ǵana Kremldiń qaqpasynan ary-beri suraýsyz ótýshi edi... Endigi jatysy mynaý. Rysqulov ony ushpaqqa da shyǵardy. Rysqulov ony azap aranyna da túsirdi. «Ákemniń ólerin bilsem, bir ýys talqanǵa aıyrbastap jiberer edim» degen eken, baıaǵyda bir beıbaq. Sol aıtqandaı, zaman bulaısha saıqaldanyp shyǵa kelerin kim bilgen...

Rysqulov tiri sıaqty kórinedi. Ondaı adamdy kim ólimge qıady? Kóp bolsa, sottaǵan shyǵar. Kóp bolsa, Sibirge aıdaǵan shyǵar. Bálkim, ol da osy poıyzben kele jatqan bolar...

Úmit shirkin, oı shirkin osylaı órbıdi. Ázıza jan-jaǵyna qaraıdy. Jan-jaǵy yǵy-jyǵy adam. Bári-áıelder. Basqa-basqa, osynshama áıel jaý bolǵanda, Keńes ókimetine shynynda da haýip tóngeni ras ta shyǵar.

İrgesinde, vagonnyń qabyrǵasynda qabysyp Kúlánda jatyr. İrge jaqqa ádeıi jatqan. Ázızaǵa:

— Áı, sorlyǵar, emshekte balań bar. İrge jaqtan sýyq soǵady, men jataıyn, az da bolsa, qalqan shyǵarmyn, — degen.

Bul Kúlánda. Sultanbek Hojanovtyń jan jary. Bul da sonaý ushpaqtan myna tamuqqa qulap túsken miskin.

— Bizdi qaıda alyp bara jatyr? — dep suraıdy Ázıza.

— Sen de suraısyń-aý, men qaıdan bileıin, — deıdi Ázızadan góri kekseleý Kúlánda. — Kóp bolsa, Magadanǵa alyp barar, odan ary Amerıka asyryp jibermese, qaıda aparady? Magadanda da el turady deıdi ǵoı.

Tashkentte tursa da, Máskeýde tursa da kúndiz-túni úıinen qonaq úzilmeıtin, sonyń bárin atqaryp, qazany ottan túspeıtin qaıran Kúlánda:

— Áı, sorlyǵar, jylama, óı, ázdek neme. Baıymyzdyń arqasynda biraz dáýren súrdik. Bir ashtyqtyń bir toqtyǵy bar. Toqtyqtyń da ashtyǵy bar. Azar bolsa, sonyń qarymy shyǵar. Nege jylaısyń, óı, kóziń aqqyr? Er-azamattar kebin kıip ketken joq, kebenek kıip ketti ǵoı. Solarǵa kesiriń tıedi, jylama! — deıdi. Artynsha Ázızany qushaqtap, ózi de óksıdi. Sodan soń, aıaǵyn aýyldyń ánine ulastyryp:

Sultanbek-aý, Turar-aý,

Taýda ushqan ular-aý.

Alys ketip baramyz,

Jaıdy kim bar surar-aý, ah, —

deıdi.

Ázıza odan beter solqyldaıdy.

— Oıbý, jubatamyn dep jylatyp aldym-aý, qoı Ázıza, sabyr qyl, — deıdi. — Jylaı berme, emshegiń sýalyp qalady, qyzyndy óltirip alasyń.

Osy Kúlánda, sóıtip úlesine tıgen shıshaqpaq qorabyndaı qara nannyń jartysyn Ázızaǵa beredi. — Emshegiń sýalyp qalmasyn, sorly, — deıdi. Ony da Qudaı osy Ázıza men emshektegi alty aılyq nárestesi ólip qalmasyn dep jolserik qylǵan shyǵar. Tipti áldeqalaı basqa vagonǵa bólinip ketse de, Ázızanyń kúni ne bolaryn eshkim boljaı almasty. Óziń toıyp otyryp, ıtke súıek tastaǵanyń qaıyrymdylyq emes, óziń ash otyryp, ıtpen súıek bóliskeniń qaıyrymdylyq.

Vagonnyń tor terezesinen, jyrtyq-tesiginen tań atyp kele jatqannyń belgisi bilinedi. Bireýler: Volga, Volga desti. Sóıtse, poıyz Edilge de kelip qalǵan eken. Anasy Árıfa «Aq Idel, Aq Idel» dep udaıy yńyldap án salar edi. Sol Ak Idel osy boldy. Ázıza áli muzy sógilmegen ózenge tesikten syǵalap qaraǵanmen, shalqyp aqqan Edildi kóre almady. Sol-sol eken, Qazan, Qazan degen daýystar estildi. Bul Qazan da anasynyń aıtýynan tanys. Ákesi baryp, Árıfany alyp, az kún qyzyq dáýren súrgen. Erte ketip qaldy. Erte ketkeni de durys bolǵan shyǵar. Áıtpese, myna náýbetke aldymen ilinetinderdiń biri sol edi. Óıtkeni oqyǵan ǵoı. Joǵary bilimdi. Al oqyǵan, kózi ashyqtar ókimetke qaýipti. Bárin qynadaı qyryp jatyr.

Artynda jan jary Árıfa, uldary Ráshıd pen Shámil, qyzdary Ázıza men Nádıa qaldy. Qazir Árıfada, Ráshıd pen Shámil de túrmede. Nádıa belgisiz. Áıteýir, Ázızanyń biletini — túrmege túspegen tek Nádıa bolatyn. Bálkim, endigi ony da ustaǵan shyǵar.

Qazannyń vokzalynan, poıyzdyń tutqyn vagonynan qala kórinbeıdi. Syrtqa shyǵarmaıdy. Vagonnyń ishi adamdardyń ıis-qonysynan sasyp ketti. Erteli-kesh bir kelip, tutqyndarǵa ólmes tamaq úlestiretin qaraýyl mılısıonerlerdiń ózi muryndaryn basyp turady. Biraq pende nege kónbeıdi, tutqyndarǵa bul ıis asa bilinbeıdi.

Bir kezde vagonnyń syrǵyma esigi saqyr-suqyr syryldap ashyldy da, syrttan eki aıdaýyl ishke bir áıeldi ıterip kirgizip jiberdi de, esik syryldap qaıta jabyldy. Sol bir sátte syrttan engen sýyq aýa tutqyndarǵa jumaqtyń lebindeı bop sezildi. Bir-aq sát.

Aıdaýyldar ıterip jibergen áıel edende jatqan bireýlerge súrinip, qulap tústi. Qatyndar bajyldap, kóziń joq pa dep ony taǵy ıterip tastady. Álgi baıǵus, yǵysa -yǵysa Kúlánda men Ázızanyń qasyna jetip qulady. Kúlánda ony qoltyǵynan súıep, ózi yǵysyp, janynan oryn berdi. Beıtanys áıel vagonnyń qarańǵylyǵyna kózi úıreneıin degen shyǵar, jan-jaǵyna qarady. Tili baılanyp qalǵandaı, shoshynyp, á degende sóıleı de almady.

— Bul Qazan ba? — dep Kúlánda ony sózge tartty. Beıtanys áıel Kúlándanyń betine seskene qarap:

— Ie, ıe, Qazan. Qahar suqqan Qazan, — dedi kekeshtenip.

Sóıtse, bul Tatarstan Sovnarkomynyń qatyny eken. Aty Náfısa eken. Baıyn bes aı buryn ustap, Máskeýge áketken. Ózin taıaýda tutqyndaǵan eken, endi mine...

— Qaıa barabyz, qaıa? — deıdi baıǵus.

— Qaıda baratynymyzdy biz de bilmeımiz, — dep Kúlánda jaýap berdi.

— Sez musylman qatyny bularsyz? — deıdi Náfısa.

— Iá, — deıdi Kúlánda. — Orystanǵan musylmanbyz.

Ázızanyń bóbegi yńyrsyp qana jylaı bastaıdy. Aýrý adamnyń yńyrsýy. Jóndep jylaýǵa da shamasy kelmeıtin bolar.

— I-ı, bul kesheniń bálákáı malaıy bar? — deıdi kózi sharasynan shyǵa jazdaǵan Náfısa.

— Bar, bar, — deıdi Kúlánda. — Anasynan sút shyqpaıdy. Ash.

Sóıtse, Náfısanyń da toǵyz aılyq er balasy bar eken. Ony ózimen birge aldyrmapty. Bóbegimen birge kele jatqan Ázızaǵa qyzyqqan syńaıly.

— Sez baqytly, — deıdi Ázızaǵa. — Mınem malaıym qaldylar, ánıimde...

— Men emes, sen baqyttysyń, — deıdi Ázıza. — Myna meniń qyzym ashtan óledi, seniń balań ólmeıdi. Anańnyń qolynda qalsa, óltirmeıdi ǵoı. Meniń anam da túrmede.

Kenet Náfısa Ázızanyń kishkentaıyna qol sozyp, aldyna alyp, omyraýyn asha bastady.

— Emshegim syzdaı beredi, súti bar shyǵar, — dedi.

Ázızanyń qyzy qyńqyldaı bastap edi, súttiń ıisin sezip, tynshı qaldy da bóten áıeldiń tósine basyn tyqty.

Osylaısha tutqyndar poıyzy qasıetti Oral taýdyń beline shyǵyp, Sverdlov deıtin qaladan da ótti. Maǵjan bolsa aıtar edi:

Uzyn Oral-kún men túnniń arasy,

Arǵy jaǵy jyn-shaıtannyń ordasy,

Bergi jaǵy er túriktiń dalasy, —

dep.

Poıyz sol er Túriktiń dalasyna enteleı bettedi. Jolda talaı orman, dala, qala qaldy. Sóıtip, qazirgi Qazaqstannyń shekarasyna iligip, Petropavlovsk-Qyzyljar qalasyna kelip toqtady.

Suńǵyla Kúlánda, oqý, bilimi bıik bolmasa da, tabıǵı alǵyrlyǵy arqasynda, endi osy jerde taǵdyr deıtin taqsyrettiń bir tarmaǵy sheshiletinin ańǵardy.

— Áı, sorlyǵarlar, — dedi ol Ázıza men Náfısaǵa. — Qudaıǵa jalbarynyp kórińder. Osydan poıyz tike Sibirge tartsa-qurydyq. Onda tiri qaıtýymyz ekitalaı. Al ońǵa burylsa-Qazaqstanda qalamyz. Qansha degenmen el ǵoı-ólmespiz.

Sodan ol otyra qalyp, duǵa oqysyn. Poıyz da uzaq turyp aldy. Kúlándanyń Qudaıǵa jalbarynýy da uzaqqa sozyldy. Bir duǵany-«Álhamdúny» qaıtalaı bere me, álde sonshalyqty kóp bile me-ol jaǵy ana ekeýine belgisiz. Poıyzdyń bel temirleri saqyr-suqyr, vagon ary-beri yrǵatyla beredi.

Zaryqtyryp baryp, bir kezde qyzyl poıyz qozǵaldy-aý. Onyń qalaı tartaryn ańdyp turǵan bul úsheýi ǵana emes, búkil vagon eken, bir kezde áıelder, ásirese orystar jaǵy:

— Qazaqstanǵa kettik, — dep shý ete qaldy. Bireýleri:

— Qazaqstan-shól dala, qýrap ólemiz, — dep kúńirendi.

— Sibirde tońyp óler edik qoı, — desti bireýleri. Al Kúlánda moınyna jún oramalyn salyp:

— Iá, Kók Táńiri! Iá, arýaq! Aq jol bere gór! — dep eńirep jiberdi. Dini qattylaý, jigerli áıel Qazaqstanda ne kútip turǵanyn bilmese de, áıteýir týǵan topyraq qoı dep, aldynan bir ıneniń jasýyndaı sáýle jyltyraǵandaı ishi jylyp sala berdi. Ázıza men Náfısa ony qosyla qushaqtap, qosyla jylap, Jasaǵanǵa jalbaryndy.

Qazaq dalasy da áli qar jamylyp jatyr eken. Oıdym-oıdym ormany bar, ara-tura shoǵyr-shoǵyr, alasa úıli aýyl kórinedi. Esikteriniń aldynda ertteýli turǵan attar. Birde poıyz joldyń qaptalynan tazy ertken, túlki tymaqty, salt atty qazaq kóringende, Kúlánda:

— Baýyrym-aı! — dep aıqaılap jiberdi. Salt atty atynyń basyn irkip, poıyzǵa qarady. Biraq onyń ishinde kim baryn, qandaı qaıǵy, qandaı qasiret baryn sezbeı, ańyryp turdy da, atyn tebinip, bort-bort jelip kete bardy.

— Osyndaı elden, osynshama jerden Máskeýge ketip nemiz bar edi, — dep ókindi Kúlánda. — Qyzmet dedi, ókimet dedi bas ıelerimiz. Tipti seniń Turaryń men meniń Sultanbegim bir kezde, Tashkentte aıtysyp qalyp ta júrdi. Oıbý, sorlylar-aı deseńshi. Odan da álgi tazy ertken qazaq qusap, elde júre berseshi.

Orystyń qatyndary qosylyp alyp:

— Brodága Baıkal pereehal... — dep zarly ánge basty. Aratura dabyrlasyp, baıaǵy dekabrısterdiń áıelderin eske aldy.

— Solar sıaqty qaısar bolý kerek, — dedi bireýi.

— Olar Sibirge baılarynyń artynan barsa, altyn menen kúmiske malynyp barǵan. Sen jáleptiń neń bar, jalańbut sorly, — dedi ekinshisi.

Olardyń daý-damaıyn tyńdap otyryp-otyryp, Náfısa:

— I-ı, uıatsyzdar, ıaman súz aıtalar, — dep betin buryp áketti. — Qaryısyń, qaryısyń, ıntellıgent kibik eshe.

Onysy ras. Bulardyń arasynda qara sharýanyń qatyny joq. Bári de iri-iri qyzmetkerlerdiń, oqymystylardyń, qaıratkerlerdiń áıelderi. Iakı, ózderi oqymysty nemese aqyn-jazýshy, ártis.

Stalın men Ejov qoǵamnyń basyn kesip alyp, qur denesin qaldyrdy. Bassyzdardy basqarý ońaı. Basy jumys isteıtin aqyldy adam haýipti. Aqylynan aıyrylǵan koǵam ne bolmaq?! Alda ne kútip tur? Aınala appaq qar. Dúnıe bulyńǵyr, munar, munar, munar zaman.

Ázıza qaljyrap baryp, uıyqtap ketip edi, túsine túsiniksiz áldeneler kirdi: bulttyń ishinde ushyp júr eken deıdi. Daýyl soǵyp, ushyryp áketken deıdi. Úzdigip-úzdigip jerge túskisi keledi, túse almaıdy. Jerde Sáýle qalyp barady: mama, mama! — dep shyryldaıdy. Kip-kishkentaı, top-tompaq qoldaryn sozady. Bir ýaqytta shart etip, naızaǵaı soqqandaı boldy da, Ázıza oıanyp ketti. Sóıtse, poıyz solq etip toqtaǵan eken. Vagondar bir-birine soqtyǵysyp qalǵan eken. Orys qatyndar:

— Brevna vezet, chto lı, — dep burqyldasty.

Ázıza máńgirip otyryp, bir mezgil terezege úńilip edi:

— Aı! — dep aıqaılap jiberdi.

— Ne boldy, baıǵus-aý, — dep Kúlánda jalt qarady. Ázıza ernin tistelep, óksip jylaǵan daýsym shyǵyp ketpesin degendeı aýzyn basyp, tunshyǵyp:

— Kók — she-taý, — dedi.

Qarasa-vokzal eken, qyzyl úıdiń tóbesinde: «Kókshetaý-Kokchetav» degen jazýy bar.

— E, jaryqtyq, Kókshe, — dedi Kúlánda áýlıe kórgendeı qolyn qýsyryp, basyn ıip. — Jyndanaıyn degensiń be, nege sonsha baqyrdyń — dep Ázızaǵa urysty. Ázıza sazaryp, úndemeı qaldy. Kúlánda ókpeletip aldym ba dep, lezde meıirlenip:

— Qoı, Ázıza, ásheıin aıtam, eldi saǵynǵansyń ǵoı, — dedi.

Kishkentaı Rıda qyńqyldady. Ázıza taskereń bolǵandaı oǵan nazar da salmady. Jylaǵan balany Náfısa kóterip aldy. Tas meńireý qalpynda kóp otyrdy. Terezeden kóz almaıdy. Tek poıyz júre bergende ǵana, eńkildep te eńirep kep jiberdi. Kúlánda basynan sıpady. Orys qatyndar oqshıysyp:

— Chto s neı? — dedi.

Náfısa túkke túsinbese de, kóńili bosap:

— I-ı, ǵazız bash, ǵarıb mıskın, — dep qoıdy.

Vagonda baýyrlasyp alty táýlik jol júrgende, Náfısa Ázızanyń kim ekenin bilgen. Rysqulovty estigen eken. Onyń Sultan-Ǵalıevpen dos-jaran bolǵanyn bilgende, Ázızamen tipti apaly-sińlideı bolyp ketti.

Poıyz Kókshetaýdan uzap ketkende ǵana, Ázıza Rıdany óz qolyna alyp:

— Sol kezden qalǵan bir japyraq belgi mynaý, — dep qoıdy.

— Ne boldy, aıtsańshy, — dep Kúlánda til qatqanda baryp, sonoý bir kezde, 1930 jyly Rysqulovpen tuńǵysh ret osy Kókshetaýda, tup-týra janaǵy vokzal basynda, tuıyqta turǵan lúks-vagonnyń ishinde tanysqanyn aıtyp, syr shertti. Tipti Rysqulovtyń sondaǵy keıbir minezin sýrettep, kúlip te jiberdi.

Túkke túsinbegen orys qatyndar Ázızanyń birese jylap, birese kúlgenin kórip, bir-birine qarasyp, bireýi tipti saýsaǵymen óz basyn nuqyp ta qoıdy.

Ázıza arada «jeńgetaı» júrgen Eskendir Tynyshbaevtyń nebir qylyqtaryn eske túsirip, máz boldy.

— Qaı Tynyshbaev? — dep qaldy Kúlánda.

— Muhamedjan Tynyshbaev. Eskendir sonyń balasy.

Kúlánda ol kisini jaqsy tanıtyn bolyp shyqty.

Úsh nárse arsyz: uıqy arsyz, tamaq arsyz, kúlki arsyz. Orystar muny bilmeı me, Ázızanyń kúlgenine tań qalady. Biraq ózderi de birese jylaıdy, qosylyp óleń aıtady, saqylyqtasyp kúledi. Tutqyndar poıyzynda osyndaı ómir ázirshe eshkimdi de óltirmesten, aqyrynda Aqmola degen qalaǵa da ákep jetkizdi-aý. Vokzaldardyń bári bir-birine uqsas. «Aqmola-Akmolınsk» degen jazýy bolmasa, mynaý da Kókshetaýdyń vokzalyndaı. Poıyz yńq etip toqtaǵan soń, syrtta dabyr-dúbir kóbeıdi. Shoshaq býdennovkalar kóbeıdi. Reprodýktor daýsy sańqyldap tur. Radıo konsert berip jatyr. Tipti osy poıyzdy búkil halyq bolyp kútkendeı, perron basy gý-gý. Bul ne eken dep, tutqyndar terezege úńiledi. Biraq gúl alyp shyqqan eshkim joq. Arsyldaǵan ovcharka ıtterimen alysyp turǵan mılısıa. Bir ýaqytta syrǵyma jalpaq esik ashylyp ketti de, syrttan bir zilman daýys:

— Shyǵyndar! — dedi.

Satysy joq mal vagonnan áıelder birin-biri súıemeldep, qarǵyp túse bastady. Taza aýaǵa úırenbegen baıǵustardyń basy aınalǵandaı boldy. Kún áli edáýir sýyq eken. Baryn ústine ilip, bastaryn shandyp alǵan árýaq sıaqty tutqyndardy sapqa turǵyzyp, myltyq kezengen, arpyldaq ıt jetektegen aıdaýyldar tizbekti vokzaldyń ishine kirgizbeı, shetke alyp shyqty. Oqshaýlaý bir sary úıdiń mańdaıshasynda «ALJIR shtaby» degen jazý bar eken. Topyrlatyp soǵan kirgizdi.

— ALJIR-i nesi? — dep kúńkildesti tutqyndar.

— Afrıkada Aljır degen el bar, soǵan áketetin shyǵar, — dedi bir evreı áıel.

— Onda Sibir aınaldyrmaı-aq, Máskeýden ary nege áketpedi, — dep bireý shúbálandy.

— Sýyqtan sýyryp alyp, ystyqqa shyjǵyrmaqshy, — dep bir áıel ashý shaqyrdy.

— Ne razgovarıvat! — dep ars etti bastyq. Álgi ashýshań áıel:

— Azamat bastyq, suraýǵa ruqsat etińiz? — dedi. Bastyq oǵan yzǵarlana qarap:

— Al sura, — dedi.

— Aıtyńyzshy, bizdi Afrıkaǵa aıdaıtyndaryńyz ras pa?

— Ottama! Qaıdaǵy Afrıka? — dedi anaý túsin jylytpaı.

— Onda bul qaı Aljır?

— Aqymaq, — dedi bastyq, — ALJIR-Akmolınskıı lager jen ızmennıkov rodıny. Túsindiń be?

— Sonda biz osy qalada qalamyz ba? — dep qoımady álgi batyl áıel.

— Molchat, sýka! Tym kóp bilgiń keledi. Endi bir sóz aıtsań, karserge saldyramyn.

Sonymen, «sýkanyń» jaǵy semdi. Tutqyndardy bir-birlep ishki bólmege kirgizip jatty.

Aıaǵy talǵan Ázıza balasyn baýyryna qysyp, sýyq qabyrǵaǵa súıenip, tizesin búgip otyra bergeni sol edi:

— Rysqulova, — dep aıqaılady qolynda qaǵazy bar mılısıoner.

— Men...

— Kir ishke!

Bólmeniń ishi jyp-jyly eken. Tórdegi ústel basynda eki erkek, bir áıel otyr. Áıel de mılısıa porymynda. Erkektiń bireýi qazaq sıaqty. Basy jap-jaltyr. Qalqań qulaq. Shap-shaǵyn. Qasynda dáý orys otyr. Tórdegi qabyrǵada — Lenın men Stalınniń sýreti. Qaptal qabyrǵada-Dzerjınskıı men Ejovtyń portreti. Qarsy qaptalda — «Halyq jaýlaryna-ólim» degen úlken jazý tur. Esik jaq qabyrǵadaǵy plakatta-býdennovka kıgen, kijingen chekıs bir qolynda vıntovka, bir qolymen «halyq jaýyn» qylqyndyryp túr. Chekıs zor, al «halyq jaýynyń» úlkendigi-kúshikteı-aq.

— Rysqulova Ázıza Túbekovna, — dedi jumyrtqa bas qazaq aldyndaǵy qaǵazdy oqyp. — Durys pa?

— Durys, — dedi Ázıza.

— Qolyńdaǵy kimniń balasy?

— Ózimniń balam.

— Famılıasy kim?

— Rysqulova.

— Aty?

— Rıda.

— Ákesiniń aty.

— Turar.

Dáý orys qozǵalaqtap:

— Tot samyı, — dedi. Jumyrtqa bas:

— Dál ózi, — dedi. Sodan soń, Ázızaǵa qarap:

— Nárestege obal ǵoı, famılıasyn ózgertpeısiń be? — dedi jany ashyǵan bolyp.

— Nege? — dedi Ázıza shoq basqandaı.

— Bul baıǵus bala erteń ósedi, halyq jaýynyń famılıasyn alyp júrgeni aýyr bolady, qorlanady ǵoı. Mańdaıyna qarǵys tańbasyn basyp qoıǵandaı...

Ázıza áldeqalaı árýaqtanyp ketti. Kimniń aldynda turǵanyn da umytqandaı. Tergeýshi qazaqty tuńǵysh ret kórip, ishi buratyn shyǵar dep úmittenip edi, jany ashyǵan túri mynaý.

— Al men aıtsam, Rysqulovtyń famılıasyn alyp júrý zor maqtanysh, — dedi Ázıza arqalanyp. Áıel chekıs tyjyrynyp:

— Ish ty, — dedi.

— Já, óıtip qyzbalanbańyz, — dedi qazaq chekıs bas terisine deıin qyzǵyltym tartyp. — Aıaǵandy bilmeseń, ańyrap qalasyń. Qyzyńdy detdomǵa ótkizemiz.

— Joq! — dep shyńǵyryp jiberdi Ázıza. — Men tirimin ǵoı. Meni óltirseńder, sonda ótkizińder!

— Aıqaılama! — dep qyzǵyltym bas chekıs aqyryp qaldy. Qatyn daýysty neme, úni shańq etti.

— Týmaı jatyp munyń ne jazyǵy bar, aǵataı-aý.

— Oryssha sóıle! — dep shińkildedi qazaq chekıs. — Jazyǵy sol-halyq jaýynyń tuqymy. Kámeletke jetken soń, bul da túrmege alynady. Bilmeısiń be? Úkim solaı.

— Qudaıdan qoryqsańdarshy...

— Boldy! Senen basqa da kezek kútip turǵandar kóp. Habarlaımyn. ALJIR-de bolasyń. Mamandyǵyń bar ma?

— Ba-a-ar.

— Qandaı?

— Ma-a-al dár-i-ge-ri...

— Kak raz, — dep qaldy dáý orys.

— ALJIR-de mal fermasy bar. Sen kereksiń. Al ana balańdy myna kisige tapsyr, — dep áıel chekısi kórsetti. — Polına Karpovna, qyzyn alyp, Osakarovka detdomyna ótkizesiz.

— Qup bolady, — dep Polına Karpovna ornynan túregeldi.

— Bermeımin! — dep Ázızanyń jan daýsy shyqty. Chekıs áıel Ázızany shapalaqpen betten tartyp-tartyp jiberdi de, qundaqty onyń qolynan julyp aldy. Mundaı soqqy kútpegen Ázıza áýeli eseńgirep, sodan son balasyna qolyn soza umtyldy.

— Aınalaıyndar-aý, aıasańdarshy! Baıymdy aldyńdar, anamdy, baýyrlarymdy, tunǵysh qyzymdy da aldyńdar... Eskendir-SHýrıkti de aldyńdar. Jalǵyz japyraq kishkentaı náresteni de qımaısyńdar ma-a-a...

Alty aılyq Rıda túrmede týyp, bále kórgen emes pe, beti eresek adamdaı ájimdi, kózin muń basyp, aýzy kemseńdep, tyrbańdap, kishkentaı ǵana aryq qolyn álsiz sozyp, jylaýǵa da shamasy kelmeı, málish qozy mańyraǵandaı, jaı ǵana yńyrsydy.

***

Tutqyn áıelderdi Aqmoladan ALJIR-ge jaıaý aıdady. Chekıser men mılısıonerler bireýleri shanaǵa, bireýleri atqa mingen. Qys boıy jatyp, nyǵyzdalǵan qasat kar kún sál-pál jylyǵan soń, solqyldaı bastaǵan. Sodan da júrý qıyn. Qardan bir aıaǵyńdy sýyryp ala berseń, kelesi aıaǵyn kúmp etip, túsip ketedi. Júris baıaý. Bári de bir izben ilbip keledi. Ásirese iz salýshyǵa qıyn. Sondyqtan aıdaýyl aldyńǵy adamdy kezek-kezek almastyryp otyrady. İz salar kezek Náfısaǵa jetkende, keshegi Tatarstan Sovnarkomynyń qatyny kópke shydamaı qulap qaldy. Aıaǵyndaǵysy juqa etik eken, baıǵus, toıǵa baramyn dep oılady ma, úıinen qystyq etik te kıip shyqpapty. Bálkim, shamasyn keltirmegen de shyǵar. Qulap qalǵan Náfısany aıdaýyldar shanaǵa laqtyryp tastady.

Kezek Kúlándaǵa kelgende ol onsha sharshamasa da, Náfısa qusatyp shanaǵa salar ma eken dep, bir jaǵyna qısaıyp baryp, qulaı ketip edi, aıdaýyl aıamastan myltyqtyń dúmimen perip-perip jiberip, qoltyǵynan julqyp túregeltti. Kúlándanyń izimen kele jatqan Ázıza shydaı almaı:

— Áı, kórgensiz, urma! — dep aıqaılady-aı. Keń dala. Daýys eshbir tosqaýyl kórmeı alysqa-alysqa ketti. Ázıza Ázızaǵa uqsamaıdy. Burynǵydaı jylaýyq emes. Aıdaýyl:

— Ýh ty, blá... — dep buǵan da umtyla bergende, Ázıza qarýly ǵoı:

— Má saǵan blá... — dep aıdaýyldy kókireginen perip kep jiberip edi, anaý qar ústine tyrań etip, qulap tústi. Muny kórgen tyrnadaı tizbek, orysy bar, qazaǵy, evreıi bar-barlyq áıel al kep kúlsin. Qudaı kúlki bermeı qoısa, adam jarylyp óler edi. O dúnıedegi tozaqty kórip qaıtqan eshkim joq, biraq, ras bolsa, tozaqta da adamdar bir-birine ot shashyp oınap, kúle beretin kórinedi.

Biraq bul jaryq jalǵanda kúlki az da, jylaý kóp. Múmkin, jaratylys solaı ma? Nege áıtpese anasynyń qursaǵynan shyqqanda bala kúlip shyqpaıdy, jylap shyǵady? Bul dúnıege kelgenine renjigendeı syńaı tanytady. Anasynan kúlip týǵan bir bala bar ma? Ázir ondaıdy eshkim estigen de, kórgen de joq.

Áıelderdiń álgi qyran kúlkisi uzaqqa barmady. Aıaǵy aspannan kelip qulap qalǵan aıdaýyl ústiniń qaryn qaǵa-maǵa qaıta turdy. Jerden vıntovkasyn kóterip aldy. Ázızaǵa qaraı kezene bergende jurt shý ete qaldy. Attyń ústinde kele jatqan ulyq chekıs:

— Bobrov! Perestan balovatsá! — dep aıqaılady. — Odan da ol asaý qatyndy aldyna qoı. Osydan ALJIR-ge jetkenshe jol salsyn. Kóreıik kúshin.

Ázıza tyrna tizbektiń aldyna shyqty. Maltyǵyp keledi. Qaraıǵan bar ma dep moınyn sozady. Qardan bıik shoq-shoq qaraǵannan basqa qaraıǵan kórinbeıdi. Aspanǵa úńilip edi, o da úńireıip tur. Sýyq bult túksıedi. Aspandy bult basqanda Qudaı Jerdiń betin qalaı kóredi? Qarǵys atqyr qara bult. Ol bolmasa Qudaı myna kúnásiz Ázızanyń osynshama qorlyq kórgenin baıqap qalyp, meıirimi túser edi...

Aldyǵa úzdigip qadala qaraı bergen soń, kózi buldyraı bastady. Shoq-shoq qaraǵan jaıylyp júrgen qoı sıaqty bolyp ketedi. Keıde shoqy-shoqy bıik taý tárizdi bop kórinedi. Máskeý túbindegi Klázma ormanynda shańǵy teýip úırengeni qandaı ońdy bolǵan. Kópke deıin shydap baqty. Qasarysyp keledi. Kózinen ot jarqyldaǵandaı. Artynsha munarlana bastady. Munar saǵym arasynan áldekim buǵan qarsy qushaq jaıa, teńiz keship júzip kele jatyr. Jaqyndap qaldy. Qushaǵyn aıqara jaıyp kele jatyr. Tolqyn-tolqyn qara shashy jelbirep kele jatyr. Altyn jıek kózildirigi jarq — jurq etedi.

— Tura — a-ar!!!

Ázıza qos qolyn aldyǵa soza, keýek aýany qarmap, etpetinen qýlap tústi.

TURAR

Murnyna qaraǵaı shaıyrynyń ıisi keldi. Murny áli de ıis sezedi eken. Adamnyń qara tastan aıyrmashylyǵy sezimtaldyǵynda ǵoı. Al túrme bastyqtary tutqyndy sol sezimnen aıyrýǵa nege sonsha janyn salady? Sezimnen aıyrsa-ıleýge ońaı. Aıtqanyna kóndire beredi. «Kinásin» moıyndattyra beredi.

Al Rysqulov oılaıdy: aqyrǵy maqsaty atý bolsa, jandy qınamaı-aq atyp tastaı salmaı ma? Kim kórip jatyr? Kim arasha túsip jatyr? Oıbaı, Rysqulovty tutqyndap, azaptap jatyr eken dep shyryldap, izdeý salǵan, suraý salǵan bir jan bar ma? Bar bolsa bar shyǵar, biraq ony Rysqulov bilmeıdi. Qanshama janǵa jaqsylyq jasady, bireýi aldynan shyǵyp, arasha túspegeni me...

Men mynaǵan qol ushyn berdim, mynany qaterden qutqaryp qaldym, mynaǵan járdemdestim dep Rysqulov ózi aıtpaıdy, osydan osy joly óle ketse, sońynan eshkim de aıtpaıdy. Al sonda qazaqtyń: osy jaqsylyǵyń aldyńnan qaıtsyn, Alladan qaıtsyn dep jatatyny qaıda? Bári beker bolǵany ma? Bir emes, eki emes, mıllıondy kópe-kórneý ashtyqtyń aranynan sonaý tóńkeris jyldary qutqardy. Otyz bir, otyz eki, otyz úshtiń qyzyl qyrǵynynda Stalındeı aıdahardyń aran aýzyna túsip ketýge peıil bolyp shyryldap, qazaqty qutqara gór dep hat ta jazdy, aýyzba-aýyz da aıtty.

Kimderge qyzmet qylmady? Sonoý Qıyr teristiktegi Saha baýyrlar avtonomıa surady. Stalındi kóndirip, avtonomıa alyp berdi. Qyrǵyzdardyń respýblıka bolýyna baryn salyp baqty. Káne, sonda kórgen jaqsylyǵy.

Máskeýdegi Ken ınstıtýtynan bir qazaq shákirtin oqýdan, komsomoldan qýyp jatyr eken. Ashań júzdi, sıdań boıly, bıazy jigit eken. Barar jeri, basar taýy baıaǵy, Rysqulov. Osylaı da osylaı, oqýdan shyǵardy.

— Ne úshin?

— Ákeń iri saýdager bolǵan deıdi.

— Ony kim aıtypty?

— Sóıtip Almatydan aryz túsipti.

— Tekserdi me?

— Joq.

Rysqulov, Sovnarkomnyń bir bastyǵy Rysqulov, telefonnyń qulaǵyn kóteredi. Rysqulovtyń bir telefon soqqany bir taǵdyr, ıakı myń taǵdyr.

— Alo, — deıdi ınstıtýt dırektory.

— Men Rysqulovpyn. Ana jigitke tıispeńiz. Men onyń ákesin bilemin. Ákesi iri saýdager emes, sol iri saýdagerdiń qol astynda qyzmetshi bolyp júrgen qatardaǵy qarapaıym adam edi. Balany oqýǵa qaıtyp alyńyz.

— Qup bolady, joldas Rysqulov.

Áne, Rysqulovtyń bir aýyz sózi adam taǵdyryn qalaı-qalaı sheshedi. Á, bálkim, sol stýdent oqýdan shyǵyp kete berse ne bolar edi... Á, bálkim, ol endi ınstıtýt támámdap, keıinirek el bıleıtin iri qaıratker bolar. Kim biledi? Sonda sol qaıratker Rysqulovty esine alar ma eken, áýeli. Keıin-keıin memýar jazarda Rysqulov degen azamat ótip edi. Sonyń maǵan osyndaı bir sharapaty tıip edi dep bir aýyz jyly sózin qıar ma eken. A munyń bári kisilikke, úlken parasatqa baılanysty.

Al ázir ázireıilden arashalar eshkim joq...

Murnyna qaraǵaıdyń ıisi keledi. Qaradan shyqqan tóre bop, el basqaryp turǵanda, Máskeý túbindegi Iaýza degen ózen boıyndaǵy saıajaıynda monsha bolýshy edi. Kileń qaraǵaıdan soqqan sol monshaǵa kirgende osyndaı qudiretti hosh-kúreń ıis ańqyp turar edi. Ańqandy ashyp, saraıyńdy altyn sýymen sýarǵandaı bolar edi.

Ózin bir mezgil sol monshada otyrǵandaı sezindi. Birtúrli rahat hal keshti. Sál sátten soń, sanasy qalybyna kelip, kamerada otyrǵanyna ábden kózi jetti, kóńili sý sepkendeı basyldy. Shaıyr ıisi ózi jatqan qaraǵaı tósekten shyǵady eken.

Sonda ol aýyq-aýyq, sanasy adasqaq bolyp, esi aýysyp kete beretinin ańǵardy. Jyndanyp ketýdiń aldy bolmasa neǵylsyn dep qaýiptendi. Jigerin jasytpaı, qaıraýǵa qaırat qyldy. Jiger synsa-rýh synady. Máńgúrttiń bir belgisi sol.

Qaraǵaı ıisi qýat bergendeı boldy.

— Eı, qasıetti qaraǵaı! Qarsy butaq bitetin qaısarlyǵyńnan ber, — dep tiledi. — Ómirińniń uzaqtyǵynan ber dep aıta almaımyn. Máńgi jasyl jastyǵyńnan ber dep te aıta almaımyn. Ol Qudaıdyń isi. Tek qaısarlyǵyńnan berseń bolǵany. Myna ıtter meni jasytyp, maıystyra almas bolsyn. Synsam da maıyspaı short synaıyn. Rysqulov qaraǵaı tósekke etpetinen túsip, tósekti alaqanymen sıpalap, osylaı kúbirledi.

— Eı, qasıetti qaraǵaı! Adamdar senen saltanatty saraı da salady, adam qamaıtyn abaqty da salady. Adamdar senen nárestege arnap besik te soǵady, ólikke arnap tabytta soǵady. As ishetin qasyq ta, adam óltiretin naızanyń saby da senen jasalady. Jaqsylyǵyń men jamandyǵyń egiz. Jamandyqqa senin jazyǵyń joq. Adamdar solaı oılap tapqan. Endi meniń tutqyndyq tósegim boldyń. Tabytym bola alar ma ekensiń. NKVD atylǵandardy tabytqa salyp kómer me eken... Eger NKVD atylǵandardyń bárin tabytqa salyp kómer bolsa, ókimettiń qazynasynyń beli qaıqańdap qalmaı ma? Ondaı shyǵynǵa bara qoımas. Áı, sol tabytqa saldy ne, salmady ne-báribir emes pe?! Ólgen adamǵa báribir. Tabyt-mabyt tirilerdiń tyrashtyǵy. Tabyt senin deneńdi máńgi saqtamaıdy. O da shirıdi. Báriniń aqyry-topyraq. Kádimgi jáı topyraq. Sol topyraqty basyp júrip, sol topyraqty jyrtyp, egin egip júrip, sonyń bir zamanda tiri adamnyń denesi bolǵanyn adamdar oılanyp jatpaıtyny jaman. Topyraqtan jaralǵan-topyraqqa aınalmaq! Odan basqa jol joq. Keıbir elderde ólgen adamdy órtep jiberip, kúlin sýǵa, aýaǵa shashyp jatady. Eshqaıda qashyp qutyla almaısyń. Báribir jerge túsesiń, topyraqqa qosylasyń. Sondyqtan da burynǵy monǵoldar kór qazyp, áýre bolyp jatpaǵan. Ólgenderdi aparyp tastaıtyn arnaıy saıy, jyrasy bolady. Sonda jatyp, jermen-jeksen bolyp, topyraqpen qaýyshady. Adam tánin solaı taýysady. Muny Rysqulov Mońǵolstanda kórgen.

Al jan she? Jannyń jóni bir basqa. Onyń jumbaǵy kóp. Jumbaqty sheshken eshkim joq. O dúnıe degen bar deıdi. Shyn dúnıe sol desedi. Rysqulovtyń myna qazir bastan keship jatqanynyń bári Jalǵan dúnıe kórinedi. Shyn dúnıe ádiletti sıaqty. Bále-jala, qıanat, qaraýlyq, aramdyq ataýlyǵa jol jok, qaraýyl kúshti kórinedi. Al Jalǵan dúnıede qaraýyldyń ózine qaraýyl kerek. Sonymen, Shyn dúnıe jaqsy sıaqty. Biraq sony baryp, oz kózimen kórip, qaıtyp kelgen eshkim joq. Bar tragedıa sonda. Áıtpese adamdar ajalmen arpalysyp, ólimnen qorqyp nesi bar? Myna Rysqulov syńaıly ıtqorlyq kórmeı, Qudaı-Qudaı dep sol Shyn dúnıege jóneı bermeı me? Másele qaıda?

Rysqulov qaraǵaı tósekte oń jambasyna aýnap tústi. Rahat. Glebov sýǵa tunshyǵyp ólgendeı ún qatpaıdy. Suraqqa shaqyrǵandy qoıdy. Eshkim mazalamaıdy. Osyndaıda oılanbaǵanda qaıda oılanasyń? Jalǵan dúnıeń men Shyn dúnıeńdi oılaı ber, Rysqulov. Rahat... Aı, sonda Rysqulov óziniń jaýlarynan kegin oısha bir aldy-aý deısiń...

Baıaǵyda-baıaǵyda, Talǵar taýdyń baýyrynda, Besaǵashtyń basynda, Soldat saıdyń qabaǵynda, qýraǵan arsha alaýynyń kómeski sáýlesine aq saqaly shaǵylysyp otyryp, Ahat atasy aıtar edi:

— Ázireıil degen bolady, — dep, — Hanǵa da, qaraǵa da qaramaıdy. Qudaıdan ámir bolǵan kúni kelip, janyńdy alady. Janyńdy o dúnıege alyp baryp, tergeýge salady. Jalǵan dúnıede istegen jaqsylyǵyn men jamandyq tarazynyń eki basyna túsedi. Jaqsylyǵyn kóp bolsa, peıishke kiresin. Jamandyǵyń basym bolsa, tozaqqa aıdaıdy...

Arsha aǵashy shytyrlap janady. Hosh ıisti tútini murnyńdy qytyqtaıdy. Alaý basyndaǵy balalar Ahat atanyn áńgimesin tyńdaǵanmen, túsine bermeıdi. Bala Turar sonda túsinbegen áńgime endi eresek Turardyń oıyn bılegen úlken suraqqa aınaldy.

Áset-jan, osy aýrýdan ólem bilem,

Allanyń amanatyn berem bilem, —

dep Kempirbaı qyran aıtqandaı, Rysqulov bul túrmeden shyqpas syńaıly. Ákesi Rysqul qaıta-qaıta túsine kirip, atqa minges dep, úzengisin bosata bergenine qaraǵanda, bul jaryq dúnıedegi talqany taýsylatyn da túri bar. Sonda jannyń tánnen bólinip ushatyny shyn ba, qıal ma? Másele qaıda? Al jan tánnen bólindi delik. Al ıá peıishine, ıá tozaǵyna tústi delik. Sonda sol Shyn dúnıede de ómir ólsheýli me eken, álde máńgilik pe? Eger ólsheýli bolsa, sol Shyn dúnıeden ózge taǵy da basqa dúnıe bar ma? Mine, suraq.

Isa paıǵambar áli oralǵan joq. Oralamyn dep ketip edi... Árýsálim qalasynyń janyndaǵy Golgof taýynyń basynda ony jaýlary kireshke shegelep óltirip, óligin tas tabytqa salyp, tas qaqpaqpen bastyryp tastap edi... Sol túni tańǵa jaqyn Isa paıǵambar tas qaqpany ysyryp shyǵyp, aspanǵa ushyp ketti. Adam turmaq pil kótere almas qaqpany qalaı ysyrdy, mine, eki myń jylǵa jaqyndady, áli eshkim bilmeıdi. Bul da uly jumbaq. Ańyz deıin deseń, bul «ańyzǵa» adamzattyń úshten biri senedi. Al Isa paıǵambardyń bul Jalǵan dúnıede jasaǵany ras. Mýhammed paıǵambar ony ustaz tutqany ras. Biri — hrıstıan dininiń ákesi, biri-musylman dininiń ákesi. Eki dinniń qany qosylmaıtyndaı.

Al ósıeti bir. Eń izgi ósıetter. Jaqynyńdy óltirme. Jamandyqtan aýlaq bol, jaqsylyqqa jaqyn bol. Urlyq qylma, qıanat qylma. Taza júr, taza tur. Qarip-qaserdi, jetim-jesirdi aıa...

Adamǵa-adam bol degennen basqa, bóten pıǵyly joq. Adamǵa jaqsylyqtan basqa tileri joq. Pıǵyly pasyq, nıeti qaraý, isi buzyq jandardy túzý jolǵa salmaq bolǵan. Qudaı jolyna salmaq bolǵan. Sóıtken Isa paıǵambardy ázázil azǵyrǵan adamdar kópe-kórneý ólimge qıyp jiberdi. Biraq ol buzylǵan dúnıeni túzeımin, kúnáǵa belshesinen batqan jer betine qaıta oralyp, uly Sot quramyn, jerdiń júzin lastan aryltyp, tazartamyn dep edi, áli jok... Dindarlar áli kútedi, dinsizder tolyp jatyr.

«Shyn» dúnıe degenine Qaraǵanda, onda tek shyndyq ústem bolatyn shyǵar. Myna Jalǵan dúnıede jala jabylyp, zábir kórgender Shyn dúnıede ádildikke jetetin shyǵar. O, sonda Turar Rysqulov talaı-talaı zalymdarmen esep aıyrysar edi... Stalın Shyn dúnıege sener me eken? Dinı semınarıada oqyǵan kisi ǵoı... Biraq bereke taptyrmaǵan. O, sonda, Shyn dúnıede Stalınmen kezdeser kún týsa... Biraq Stalın ázir ólmeıdi ǵoı. Ol uzaq jasaıtyn shyǵar. Meıli. Kóp bolsa júz jyl jasar. Qazir qanshada ózi? Ótken ǵasyrdan — jıyrma bir jyl, bul ǵasyrdan otyz jeti jyl — 21 +37 = 58.

Rysqulov esepke júırik edi. Endi ejiktep jatyp, Stalınniń jasyn áreń shyǵardy.

Áli elý segizde. Kóp bolsa, júz jasar. Ólgender asyqpaıdy. Qaıda asyǵady? Stalın ólgender sapyna, áıteýir bir keledi. Sonda...

Sonda ne bolaryn kóz aldyna elestete almaı, Rysqulov sol jambasyna taǵy bir aýnap tústi. Qaraǵaı ıisi eles berdi. Demek ıis qabileti áli topastanbaǵan.

Stalın muny atqyzatyn túri bar. Túri buzyq. Áldeqalaı álmeǵaıyptan bir qudiret arasha túspese, Rysqulovty óltiredi. Oǵan kózi jetti. Ólgennen soń Stalındi kútip jatady. Qansha bolsa da kútedi... Ay, Shyn dúnıege Stalın kelgenshe, Rysqulov Lenınmen nege kezdespeıdi? Iá, deseńshi. Ol jaryqtyq, Shyn dúnıeniń «eski» turǵyny emes pe? Al kezdesti delik. Sonda Rysqulovtyń Lenınge qoıatyn kinási bar ma?

Rysqulov endi oń jambasyna aýnap tústi. Ony da mise tutpaı, basyn kóterip, tósekten aıaǵyn salbyratyp otyrdy. Lenın týraly jatyp oılaý jaramas. Lenındi bir kezde paıǵambar degen Rysqulovtyń ózi edi ǵoı. Eski Tashkent bazarynda jurt odan: Lenın kim dep suraǵan. Kósem deıin dep edi, Stalın de kósem, Troskıı de kósem, Býharın de kósem. Sodan Tashkenttiń qarapaıym halqyna túsinikti bolsyn dep:

— Lenın-paıǵambar! — dep aıqaı salǵan osy Rysqulov. Sóıtip edi, túsinikti boldy da shyqty. Kedeı-kepshik, jarly-jaqybaılar alaqaılap qol soqty. Tobyrdyń arasynan bireý keńirdegin soza aıqaılap:

— Lenın musylman ba, kápir me? — dep oq teskendeı suraq qoıdy. Al myqty bolsań, jaýap berip kór! Mundaıda oılanyp, yńyranyp, yńqyldap, myńqyldap turyp alsań -ońbaısyń. Daladaǵy tobyr-zaldaǵy tyńdaýshylar emes. Tobyrdyń zańy qatal. Rysqulov sonda qatty sasty. Biraq syr bermedi. Lenın-musylman dese ótirik aıtady, kápir dese bálege qalady.

— Lenın-kedeılerdiń, kembaǵaldardyń dosy. Ol adamdardy dinine qaraı bólmeıdi. Oǵan orys ta, ózbek te, qazaq ta báribir. Adamdardyń bárin Qudaı jaratqan. Sondyqtan Lenın úshin ulttardyń bári birdeı.

— Áb-bárakálla, bárakálla!-desti jurt. Biraq álgi ala taqıa keńirdegin soza túsip, jaýapqa qanaǵattanbaǵanyn aıqaılap aıtaıyn dep edi, qalyń tobyr onyń únin óshirip jiberdi. Sóıtip, Rysqulov bir qaterden qutyldy. Suraqtan qutylarsyń-aý, al óz aryńnan qalaı qutylarsyń? Jańa týra suraqqa týra jaýap bere almaı, jaltaryp ketti. Shyndyqqa júginse-Lenın musylman dinin de, hrıstıan dinin de talqandady. Iaǵnı, dinsiz, Qudaısyz. Al álgi tobyrǵa solaı dep aıtyp kór. Tobyr seniń Rysqulov ekenińe qaramaıdy.

Qosh, Rysqulov sóıtip, Lenındi paıǵambar dedi. Jurtty sendirdi. Biraq soǵan sendi me? Iá, sendi. Lenın áýeli, tipti Qazan tóńkerisine deıin: ulttar óz taǵdyryn ózi sheshsin, óz bıligine ózderi qoja bolsyn! — dep uran tastaǵanda, Rysqulov: mine, paıǵambar dedi. Tipti Qazan tóńkerisinen keıin Fınlándıaǵa azattyq berip jibergende de: o, sózinde turady eken dedi. Sodan dámetip qalǵan Rysqulov Túrkistan men Qazaqstannyń táýelsizdigin daýlasyn. Daýlasa-daýlasa 1920 jyly mamyr aıynda aqyry Lenınniń aldyna da jetti -aý, áıteýir.

Lenın Rysqulovty týǵan baýyryndaı jarqyldap, ańqyldap qarsy alsyn. Qansha batyl bolsa da alǵashynda ımenshektep turǵan Rysqulov mynandaı aqjarqyn adamdy kórip, jolym bolady eken dep, qýanyp qalsyn. Árberden soń, kelgen sharýasyn birden baıandaı almaı, aıdaladaǵy áńgimeniń jeteginde ketsin. Lenın odan emtıhan alǵandaı, Túrkistanda sharýa, dıhan dep kimdi aıtamyz? Moldalardy qalaı qurtamyz? degen sıaqty aldamshy suraqtarmen sıqyrlap tastady. Árıne, sıqyry bar. Aldyna nege kelip, nege ketkenińdi sezbeı qalasyń. Á degende, Rysqulov túıedeı sharýamen kelip, túımedeı paıda tappaı, Lenınniń arbaýyna máz bolyp, quralaqan shyqty. Lenınniń kabınetinen shyǵyp, «Metropol» meımanhanasyna oralyp, dıvanǵa qısaıyp jatyp, álgi kezdesýdiń nátıjesin oı tarazysyna salyp, ózin-ózi qaırap: «aqymaq bolma, aldanba!» — dep túıildi.

Lenınniń aldyna taǵy bardy. Bardy da áýeli Túrkistan men Qazaqstandy biriktirý máselesin qoıdy. Túrkistan-egemen bolýyn, tipti táýelsiz bolýyn talap etti. Máskeýden jiberilgen «Túrikkomıssıa» degen qyzyl komısarlardy, ıaǵnı: Frýnzeni, Kýıbyshevti, Goloshekındi, taǵy basqalaryn Túrkistannan qaıtaryp alýdy talap etti.

— Nege? — dedi Lenın.

— Olar sol baıaǵy patshanyń general-gýbernatorlary sıaqty. Keýdemsoq. Jergilikti basshylardy, TýrkSIK-tiń ózin kózge ilmeıdi. Ákireńdep bılik aıtady. Bulardyń otarshylardan qandaı aıyrmashylyǵy bar? — deıdi Rysqulov. — Túrkistanǵa aq patshanyń ornyna qyzyl patsha kelip, báz-baıaǵysha bılep-tóstep jatqanyn kórip-bilip otyrǵan búkil Shyǵys budan keıin, Keńes ókimetine qaıtip búıregi burady? Bul deıtiniń sosıalızm ıdeıasynyń bedelin túsirip, Shyǵysty, ıaǵnı Úndistandy, Irandy, Aýǵandy, taǵy basqalaryn sosıalızmnen bezindirý.

— Iá, másele, úlken másele, — dep Lenın dóń mańdaıly basyn qısaıta qalǵan. — Jaraıdy, áketaıym, muny Polıtbúroǵa másele daıyndaıtyn komısıa quraıyq. Túrkistan týraly sizdiń Jobańyzdy da Polıtbúroda talqylaıyq. Túrikkomıssıany da tyńdaıyq. Solaı ǵoı, áketaıym? Jóni sol emes pe? Á, solaı, solaı. Endeshe, Rysqulov, áketaıym, bul atústi asyǵys sheshetin másele emes, ó — ó — t-e úl — ke-en, ó — ó — ót-e mańyzdy máseleni aqylmen, sabyrmen shesheıik.

Rysqulov qý qaraǵaı tósektiń ústine qaıtadan qısaıdy.

Túrkistan daýynyń shıeleniskeni sonsha, Polıtbúro dardaı basymen úsh ret jınaldy. Múıizderi qaraǵaıdaı-qaraǵaıdaı kósemder, jap-jas Rysqulovpen úsh kún boıy aıtysty. Sonda Rysqulov ne deıdi? Túrkistan (Qazaqstandy qosa) ımperıanyń otary bolyp, sińiri shyqqan el. Eger sosıalısik tóńkeris shyn máninde sosıalısik bolsa, ezilgen elderge bostandyq bersin. Lenın joldastyń burynǵy urandary da osylaı bolatyn. Endeshe, sol uran oryndalsyn. Túrkistan saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik jaǵynan derbes, táýelsiz el bolsyn. Óz áskeri bolsyn, óz shekarasy bolsyn. Sheteldermen derbes dıplomatıalyq qatynas jasasyn. Al RSFSR-den biz qol úzbeıik. Birimizge -birimiz járdemdeseıik. Sizdegi joqty bizden alyńyzdar, mysaly, maqta, mal. Bizdegi joqty sizden alaıyq, mysaly, tehnıka, túrli taýarlar. Ádili osy emes pe? Birimizge -birimiz kóz alartpaıyq. Tarıh aldyndaǵy ádilettik osy bolady. Áıtpese sosıalısik gýmanızm degenniń bári beker, shetel, onyń ishinde Shyǵys sosıalızmge senbeıdi.

Shyrqyraǵan shyndyqty Rysqulov osylaı aıtyp jantalasady. Biraq marqasqalar marǵaý. Onda Túrkistan Qazaqstanymen qosa áldekimderge jem bolyp ketedi-mis. Sirá, Stalın aıtqan shyǵar. Aǵylshyndar andyp júr dedi. Túrkıa da cay emes dedi. Túrkıa dese, Stalınniń denesindegi júnniń bári túrpıip shyǵa keledi, ne bálesi baryn kim biledi? Túrik dúnıesine jany qas. Onysyn, tipti keıde, jasyra almaı da qalady. Lenın Mustafa Kemálǵa qol ushyn bereıik degende, Stalın ishteı tynyp, jaqtyrmady.

Sonymen ne kerek, aqyry Lenın sheshim shyǵardy.

— Rysqulovtyń jobasy qabyldanbasyn, keri qaıtarylsyn, — dedi.

— Túrikkomıssıanyń jobasy keıbir túzetýlermen qabyldansyn, — dedi.

Dedi! Más-saǵan: «Áketaıym, kóketaıym!» Áne, Rysqulovtyń kóńili «paıǵambardan» sonda qalǵan. Endi kimge baryp shaǵynady? Quddy Sábıt Dónentaıulynyń mysalyndaı. Boztorǵaı qyrǵıdyń ústinen aryz aıtyp qarshyǵaǵa barsa, qarshyǵa qaz-úırekti qyryp salyp, qus álemin shýlatyp júr. Búrkitke barsa, belshesinen qanǵa batyp ol otyr.

Endigi bir názik úmit Komınternde shyǵar. Dál sol 1920 jyldyń jazynda Komýnıstik Internasıonaldyń II Kongresine daıyndyq júrip jatty. Lenın baıandamashy. Baıandamasynyń tezısterin ult ókilderine de jiberipti. Pikir bilmek. Munysy — demokratıa. Pikirdi Qazaqstandaǵy Ahmet Baıtursynovtan, Túrkistandaǵy Turar Rysqulovtan bilmekshi bolypty. Demokratıa!

Ahmet Baıtursynov pen Turar Rysqulov sol pikirdi birigip jazsyn. Birigip jazsaq, salmaqtyraq bolar degen shyǵar. Jazǵanda ne deıdi? Qymbatty Vladımır Ilıch, ult máselesi ońbaı tur deıdi. Keshegi otar elder sol otar kúıinde qaldy deıdi. Keshegi patsha generaldarynyń ornyna endi bólshevık generaldary kelip, eldi tozdyryp, alqymnan alyp bara jatyr deıdi. «Boqty sidikpen jýyp bolmaıdy» deıdi.

Lenın hattyń osy jerin oqyǵanda:

— Tfý, azıaty! — dep murnyn basyp, tyjyrynǵan kórinedi. Ózinde Azıanyń qany joqtaı. Tyjyrynsa tyjyryna bersin, shyndyq solaı ǵoı. Bireýi aq, bireýi qyzyl bolǵanmen, generaldyń aty-general.

Lenın bul eki arystyń aıtqan eskertpelerin eskermedi. Komıntern úmitti aqtamady.

Endi barar jer, basar taý joq.

Endigi Sot-bir Qudaı ǵana.

Lenın Qudaıdyń aldyna áldeqashan barǵan.

Rysqulov ta keshikpeı baratyn shyǵar.

Sáti tússe, ekeýi Jaratqan Qudirettiń aldynda kezdesetin shyǵar. Sonda Rysqulov ne deıdi, Lenın ne deıdi?

— Vladımır Ilıch, siz sol joly Túrkistandy tuzaqqa salyp kettińiz.

— Turar Rysqulovıch, áketaıym-aý, o ne degenińiz, tóńkerisshil Túrkistan Reseıden múlde qol úzip ketýine jol joq edi ǵoı. Siz áketaıym, Túrik respýblıkasy, Túrik kompartıasy degendi shyǵardyńyz. Marksızmge múlde jat. Sonyńyz úshin ǵana, Stalın sizdi jazaǵa usyndy. Al men qutqaryp qaldym. Máskeýge shaqyrtyp, bıik mártebeli qyzmet bergizdim. Áıtpese, Stalınniń alǵashqy qurbany Sultan-Ǵalıev emes, siz bolatyn edińiz.

— Sultan-Ǵalıevqa nege arasha túspedińiz?

— Áketaıym-aý, aýyryp qaldym. Sultan-Ǵalıevty talapaılap talqyǵa salǵanyn men tipti bilgen de joqpyn. Bilesiz ǵoı, men Gorkı degen jerde ajalmen arpalysyp jattym. Iá, tym ókinishti-aq...

— Jaraıdy, ol solaı-aq bolsyn. Al Zákı Valıdıdi nege qorǵamadyńyz? Ol kezde siz cay edińiz ǵoı.

— A — a-a, Zákı Valıdı... Ó — t-e talantty bashqurt edi, shaıtan alǵyr. Esimde, esimde... bir haty esimde: «Vladımır Ilıch, túbinde opyq jep júrmeńiz». Iá, osylaı ǵoı deımin. Osy mándes bir haty bolǵan. Opyq, Zákı kóregen eken. Opyq kóp, Turar, áketaıym, opyq degen jetip jatyr.

— Zákı áli tiri. Jalǵan dúnıede júr.

— A — a-a, solaı ma. Tiri bolsyn, tiri bolsyn. Iá, ıá, ol, aıtpaqshy, shetelge qashyp ketip edi-aý... Álgi hatty ol sonda jazǵan. Sonda jazǵan...

— Eger shyndyq dálirek bolsyn deseńiz, Zákı Sizge: « Asa qurmetti Vladımır Ilıch! Saq bolyńyz, bálkim, qaterli qatelerdiń bastaý-bulaǵynda Siz ózińiz turǵan shyǵarsyz», — dep jazyp edi ǵoı.

— A — a-a, solaı ma? Múmkin, múmkin. Men ol kezde naýqas edim ǵoı. Siz umytpapsyz, Turar Rysqulovıch... umytpapsyz... A — a-a, ony siz qaıdan bilesiz? Hat maǵan ǵana arnalǵan ǵoı.

— Sizge arnalǵanmen, Sizdiń naýqas ekenińizdi bilip, Zákı ol hattyń kóshirmesin óziniń dostaryna da joldaǵan.

— Solaı ma... Sonda men qandaı qatelerdiń basynda turyppyn, áketaı?

— Ult máselesin aýmaq-saýmaqqa aınaldyrdyńyz, Vladımır Ilıch. Siz ózińiz: «Bashqurttar uly orystarǵa senbeıdi, óıtkeni uly orystar bashqurttarǵa Qaraǵanda mádenıettileý, al sol mádenıet-tiligin bashqurttardy tonaýǵa arnady. Sońdyqtan bashqurttar úshin uly orystar «qanaýshy», «tonaýshy». Bul baǵamen kelispeýge bolmaıdy, bul zorlyqpen kúresý kerek» dedińiz. Óte ádil aıttyńyz.

Al sóıte tura, 1919 jyly 20 naýryzda bashqurttarǵa avtonomıaly azattyq berý jónindegi Kelisimge Siz, Stalın jáne Zákı Valıdı qol qoıa turyp, arada on tórt aı ótken soń, 1920 jyly 19-mamyr kúni osy Kelisimniń kúshin joıyp, baıǵus bashqurttardy qaıtadan uly orystyń tabanyna salyp berdińiz. Aýmaq-saýmaq emeı, bul ne sonda?

— Oh, saıtan alǵyr, ras-eı, shynynda da óte óreskel bolǵan, ó-t-e óreskel bolǵan.

— Óreskel is tolyp jatyr, Vladımır Ilıch. Siz Túrkistandaǵy ókilińiz Ioffege aıtqan ósıetińiz esińizde me?

— Ioffe? Ne deppin oǵan?

— «Bizdiń barlyq uly saıasatymyz úshin túzemderdiń senimine ıe bolý óte mańyzdy: úsh ese, tórt ese mańyzdy: bizder ımperıalıser emes ekenimizdi dáleldeýimiz kerek, mundaı sumdyqqa biz jol bermeımiz...» — dedińiz. Ras qoı?

— Ras-eı, saıtan alǵyr.

— Al is júzinde qandaı boldy?

— Iá, qandaı boldy?

— İs júzinde siz Túrkistannyń zańdy ókimetiniń ústinen uly orys ókimetin ornatyp qoıdyńyz. Túrkistannyń zańdy prezıdenti men bolsam, meniń ústimnen Frýnzeni, Kýıbyshevti, Goloshekındi, Tomskııdi, taǵy kimder edi, Rýdzýtakty, Bokııdy qoqyraıtyp qoıdyńyz. Aqyry men prezıdenttikten, jalpy Túrkistannan ketýge májbúr boldym. Osy ma sizderdiń «ımperıalıser» bolmaǵanyńyz?

— Áketaıym-aý, ımperıalızmniń ymyrasyz qas jaýy myna men sonda ımperıalıs bolǵanym ba?

— Ókinishke oraı, ımperıalıserdiń bas kósemi boldyńyz.

— Qalaısha?

— Ony sizge 1920 jyly qyrkúıekte taǵy da sol Zákı Valıdı jazǵan. Ashyq jazǵan. Esińizge salaıyn, mazmuny bylaı: Vladımır Ilıch, shyǵys halyqtaryna Ortalyqtyń kózqarasy-shovınısterdiń kózqarasy. Túrkistannan Rysqulovty, Bashqurtstannan Valıdıdi zorlap ketirdińiz-shyǵysta joq taptyq kúresti jasandy túrde qozdyrdyńyz. Sóıtip, ultshyl Rysqulov pen Valıdıdi ketirý arqyly orys shovınızmine adal qul bolar kadrlardy ulttar arasynan jasandy túrde ósirip, solardyń qolymen ulttardy qanaıtyn kóseý jasadyńyz. Biraq bilip qoıyńyz, Vladımır Ilıch, osy quıtyrqynyń qurbany ózińiz bolyp júrmegeısiz.-Mine, Zákıdiń sizge haty.

Solaı, Vladımır Ilıch, siz ómir boıy ımperıalızmmen, uly orystyń shovınızmimen kúrestińiz. Sóıte tura, ózińiz ımperıalıs, shovınıs bolǵanyńyzdy baıqamaı qaldyńyz. Mine, tragedıa. Siz maıda halyqtarǵa, olardan býlyǵyp shyqqan qaıratkerlerge astamdyqpen qul retinde qaradyńyz. Senbeseńiz, Sultan-Ǵalıevty tyńdańyz. 1923 jyly mamyrda Stalın Sultan-Ǵalıevty túrmege saldy. Sonda otyryp ol Ortalyq Baqylaý Komısıasyna, Stalınge, Troskııge hat jazdy. «Men kimmin? — deıdi Sultan -Ǵalıev.-Kommýnıst, revolúsıonermin be, álde saıası satqyn, arandatqysh albastymyn ba?.. Men quldyqtyń qursaǵynan shyqtym. Qanalǵandardyń ishindegi qanalǵan halyqtan shyqtym. Iá, men revolúsıonermin, biraq qul-revolúsıonermin. Men búkil ómir boıy azattyqqa umtyldym. Biraq búkil ómir boıy quldyq sezimnen aryla almadym... Qazan tóńkerisinen keıin azat shyǵarmyn dep oıladym. Biraq maǵan báribir Qulsyń dedi».

Kórdińiz be, Vladımır Ilıch, Sultan-Ǵalıev sıaqty asa iri tulǵanyń ózi Keńes ókimeti tusynda da ózin-ózi Qul sezinse, ózgelerge ne joryq?

Al Stalın Sultan-Ǵalıevtyń sońyna nege shyraq alyp tústi, sony bilesiz be?

— Joq, áketaıym.

— Endeshe, tyńdańyz. Siz jalǵan dúnıeden qaıtar aldynda, sol Gorkıde jatyp, Ósıetnama jazdyrdyńyz. Bul óte qupıa qujat edi. Ósıetnamada siz óz ýázirlerińizdiń birazyna sıpattama berdińiz. Troskıı, Býharın, Kamenev, Zınovev, Stalın... týraly. Stalın sheksiz bılikti qolyna aldy, osynysy nasyrǵa shappasa eken. Ári dese, dóreki, meırimsiz, qatal dedińiz. Mine, bul jerde siz paıǵambarsyz. Bul hatty siz sezge arnasańyz da, sizdiń ýázirlerińiz ony halyqtan, kúlli komýnıserden jasyryp qaldy. Al Sultan-Ǵalıev muny jer-jerde aıtyp júrdi. Odan keıin ony Stalın ońdyrsyn ba? Aınalyp kelgende, Sultan-Ǵalıev sizdiń ıdeıańyzdyń qurbandyǵy. Bálkim, siz tiri bolǵanda Sultan-Ǵalıevty Stalınniń qýdalaýynan qorǵap qalar ma edińiz...

— Iá, eger men tiri bolǵanda...

— Sultan-Ǵalıevtyń men týraly Stalınge ne jazǵanyn bilesiz be?

— Aıta berińiz.

— Rysqulovty Túrkistannan beker ketirdińder. Ol Túrkistandy táýelsiz etpek bolǵanda, búkil Shyǵystyń qamyn oılady. Túrkistan quldyqtan azat bolsa, búkil Shyǵys sonyń úlgisine elikteıdi dep oılady. Al sizder «pantúrkızm», Turan ornaıdy dep qoryqtyńyzdar. Turan bolsa nesi bar edi. Túrkistan, Qazaqstan, Qashqarıa, Hıýa, Buhara, Aýǵan men Persıanyń túrki bóligi bári biriger edi. Sosıalızm úshin bul qaýipti emes edi. Bul orys ultshyldyǵyna qaýipti, batys eýropalyq kapıtalızm úshin qaýipti, al revolúsıa úshin túk te qaýipti emes edi. Rysqulovty Túrkistannan ketirdińder. Al sodan ne paıda taptyńdar? Onyń ornyna orystar keldi, ıaǵnı baıaǵy otarshylar keldi. Túrkistannyń sharýasy kúızeldi, ekonomıkasy shatqaıaqtap ketti. Nátıjesinde basmashylar bas kóterdi. Basmashy degen ol tek baılar ǵana emes, Keńes ókimetinen qorlyq kórgen naǵyz kedeıler. Demek Túrkistandaǵy sosıalızm isine orasan zıan keldi. Mine, Ortalyqtyń «kóregendigi». Sultan-Ǵalıev osylaı deıdi, Vladımır Ilıch.

— Sóıte týra, ol áli tiri ǵoı.

— Tiri bolatyn. Biraq 37-niń zulmatynan qutylmas.

Qý qaraǵaı tósekte jatyp alyp, Rysqulov anaý-mynaý, áldeqandaı Glebov sıaqty sumyraı emes, Lenınniń ózimen sóılesip, oǵan shyndyqty betine basqanyna kádimgideı jeńileıip, kádimgideı qýanyp qaldy. Glebov quryp ketti. Muny mazalaǵandy qoıdy. Bálkim, sharshaǵan shyǵar. Onyń da kúni kún emes. Bolmaǵandy boldy degizý kerek, istemegendi istedim degizý kerek. Bári kerisinshe kelý kerek. Bári de Qudaıdyń isine qarama-qarsy. Qudaısyz bolýdyń ózinen de adam azatyn shyǵar. Qudaıǵa senbeseń, seni kim jaratty? Dúnıeni kim jaratty? Dúnıe-álemde nege tártip ornaǵan? Nege udaıy qar jaýyp, qys bolyp turyp almaıdy? Nemese nege udaıy jaz bolyp, shilde shaqyraıyp turyp almaıdy? Bári kezekti, birinen soń biri kezegimen kelip-ketip jatqan tirshilik. Bul tártipti ornatqan kim? Atana nálet Glebov emes qoı.

Rysqulov kózi ilinip, uıyqtap ketedi. Túsinde taǵy da Kókshetaýdy kóredi. Kógildir qol jaǵasynda Ázıza ekeýi qol ustasyp, ný qaraǵaıdyń arasyna kirip ketedi. Qaraǵaıdyń ıisine mas bolady. Máńgi jasyl qaraǵaı bularǵa ál-qýat berip, jasarta túsedi. Qaraǵaıdyń ózinen medet alǵan bular endi máńgi qartaımaıdy. Eshqashan aýyrmaıdy. Óıtkeni qaısar qaraǵaıdyń ózinen shıpa alǵan. Olar endi qaraǵaıdyń basyna uıa salyp, qusqa aınalady. Qurysyn baqtalas, baqas adamdar ómiri. Olar endi qyran bolyp ǵumyr keshedi. Ómirge qyrandar keltiredi...

Kenet jaqpar tastyń qıasynan Qyzyl Jebe mingen Rysqul shyǵa aıqaı salady:

— Turar! Minges artyma!

ÓMİRZAIA

Sodan sol Holkındi taspen uryp jyqqan soıqannan keıin, Eskendirdi Pánkov tas zyndanǵa qamatty. Árıne, sotsyz, tergeýsiz atyp tastaı salýǵa da bolatyn edi, nege ekeni belgisiz, sup-sýyq tas qapasqa qamady, balań jigit bir táýlikke de shydaǵan joq: qyzýy kóterilip, alaýlap, ajaldaı sýyq abaqtyda alaýlap, órtenip bara jatty. Lagerdiń emshisi kelip, es-tusynan aıyrylyp jatqan Eskendirdi lazaretke aldyrdy. Qos ókpe qolqamen birge qabynyp, qap-qara bolyp, úsip ketken eken.

Lagerdiń emshisi Pánkovqa: endi bul adam qataryna qosylmaıdy, ólip qalmaı turǵanda eline qaıtaryp jibereıik, — dedi. Pánkov qarq-qarq kúlip aldy da: qaıda ólgeni báribir emes pe, ony sonoý Máskeýge kim aparady? «Jetim Shaǵalaǵa» da tyńaıtqysh kerek, — dedi.

Topyraq pendege týǵan jerden buıyrsyn degen uǵym bar. Pánkovta ondaı uǵym joq. Qý súıegiń saýdyrap qaıda qalady-oǵan báribir. Imperıalyq sana adamdy otansyzdyqqa baýlıdy. Mysaly, osy Eskendirdiń atasy Rysqul baıaǵyda Bodoıbodan qashqanda, tek bostandyq tilegen joq. Noqtaly basqa bir ólim, óle ketsem-óligim týǵan jerde qalsyn dep tiledi Qudaıdan. Armany-Aqsý-Jabaǵyly edi, oǵan jete almaǵanmen, naǵashy jurty-Talastan máńgi meken tapty. Osydan bir aı buryn týǵan ákesi Turar Eskendirge ósıet aryz aıtyp, súıegimdi tapsań, Rysquldyń qasyna aparyp qoı dedi. Úmit shirkin ne degizbeıdi. Jalǵanda jalǵyz uly Eskeńdirdiń mundaı halge túsetinin Rysqulov qaıdan bilsin? Áli jas qoı, birdeńe etip, tyrmysyp-tyrbanyp ajal quryǵynan qutylyp keter dep úmit etip edi. Endi sol Eskendir qulaq estip, kóz kórmegen Jetim Shaǵala degen kishkentaı aralda qalyp barady...

Al Pánkovta otan joq. Oǵan báribir. Qarny toısa-sol jer otan. Otannan tamyry úzilip qalǵan.

***

Emhanaǵa Eskendirdi izdep kelip, kóńilin suraǵan jalǵyz jan Mırhaıdar Fatkýlın boldy. Janynda jaqynyń joqta, jer túbindegi alaqandaı aralda ajalmen arpalysyp jatqanynda, janashyr bireý tabylyp, haliń qalaı dep bir aýyz suraǵany-dúnıeniń bar baılyǵyna bergisiz olja.

— Hállar nıshek, Ýmyrzaıa, — dedi Fatkýlın eki ıininen dem alyp, eki beti alaýlap jatqan Eskendirden.

— Haldi kórip tursyz ǵoı, Mır — Haı-dar a — ǵ-a, — deıdi entigip, dem jetpeı jatqan Eskendir. — Ýmyrzaıa degenińiz ne, Mır-Haı-dar a-ǵ-a?

— I-ı, kýz nurym, ne desem eken, ýmyrzaıa ol oryssha-podsnejnık.

— A-a, báısheshek, — deıdi Eskendir qazaqshalap.

— Ýmyrzaıa tuǵyrysynda bizde, tatarlarda jyr bar.

— Aıtyńyzshy, Mır-Haı-dar a-ǵ-a.

— Ýl bık monly, sıne rasstroıt ıtárgá býlmı.

— Aıtyńyz, maǵan muńly mýzyka unaıdy. Óıtkeni ómir solaı.

— Iarı, kýz nýrym, aıtıyn.

Fatkýlın terezege qarap, kózin jumyp, jaılap bastaıdy.

Boz katlavy eregach, jır óstená

Ýmyrzaıa chyǵa, qaraǵyz,

Ýmyrzaıa chyǵa,

Ýmyrzaıa kalka

Ýmyrzaıa sýza sabaǵyn.

Boz katlavy kebek kónkúreshtán

Chyǵasym la kılá tızrák,

Ýmyrzaıa kebek,

Ýmyrzaıa kebek,

Ýmyrzaıa kebek tız úrláp...

Ýmyrzaıa bık tız úsep chyǵa

Bık az ǵana ıashı, týraep,

Ýmyrzaıa bık tız Bashyn asqa ıa,

Ýmyrzaıa sýla mońaep...

Iýk, mın ıashar ıdem ozaq, ozaq,

Mınem kılmı alaı býlasym:

Ýmyrzaıa kebek,

Ýmyrzaıa kebek,

Ýmyrzaıa kebek sýlasym...

Fatkýlınniń daýsy pás, jaryqshaqtaý bolǵanmen, shyn sezimnen shyǵyp, óziniń de keýdesine muz bop qatyp jatqan kóńil jibip shyrqaǵanda, dúnıede budan asqan ánshi joqtaı kórindi. Eskendir álgi ánniń sózderine kóbinese túsine almady. Biraq báısheshek týraly bolǵan soń, án yrǵaǵynyń ózi-aq onyń taǵdyryn aıtyp bergendeı boldy. Iaǵnı, kóktem shyǵyp, toń jibı bastaǵannan-aq, jer betine qyltıyp báısheshek shyǵady. Onyń ómirge yntyzarlyǵy sonsha, tez ósip, sabaǵy tez uzarady. Muzdy toń sekildi kúnkóristen men de tezirek qutylǵym keledi deıdi ánshi. Báısheshek sıaqty tez-tez qutylǵym keledi deıdi. Biraq báısheshek baıǵus, tez-tez ósýge asyqqanmen, ǵumyry qysqa, muńaıyp tez solady deıdi. Jok, men báısheshek sıaqty tez-tez solǵym kelmeıdi, men uzaq-uzaq ómir súrgim keledi deıdi.

Jótel qysyp, entigip jatyp, Eskendir ánniń sońǵy joldaryn ánmen qaıtalamaq boldy.

Iýk. mın ıashar ıdem ozaq, ozaq,

Mınem kılmı alaı býlasym:

Ýmyrzaıa kebek,

Ýmyrzaıa kebek,

Ýmyrzaıa kebek sýlasym...

— Joq, Mır-Haı-dar aǵa, men ómirzaıa sıaqty tez solǵym kelmeıdi.

— Durys, durys, baýyrym, seniń organızmiń jas. Aýrýdy jeńesiń, kóz nurym. Aıyǵyp ketesiń. Tek aýrýmen kúrese bil, — dep Fatkýlın qýat bergen boldy.

— Ánińizge kóp rahmet, Mır-Haı-dar a-ǵ-a. Osydan qaıtyp qaıyrly kúnder týsa, Árıfa apam túrmeden shyqsa, Rysqulovtar qaıtadan bir bas qossaq, men sizdiń osy ánińizdi aıtyp berem. Árıfa apam bárin túsindiredi.

— Ol kim-Árıfa?

— Turar Rysqulovtyń qaıyn enesi.

— O da túrmede me?

— Iá.

— O, qahar soqqan qatygez zaman! Hýsh Iskander. Meniń munda ekenimdi bilip qoısa, Holkın ońdyrmas. Sen odan bizdiń bárimizdiń kegimizdi alyp berdiń, Iskander. Biraq jany siri eken, qaıtadan jumysqa shyqty. Burynǵydaı emes, jýasyp qalǵan sıaqty. Rahmet saǵan, Iskander...

***

Eskendirdiń súıegimen Jetim Shaǵalany tyńaıtpaq bolǵan sol Pánkov lazaretke entigip, empeń basyp, ózi kelsin. Emshige:

— Eskendir Rysqulovty tez jolǵa daıynda! — dedi.

— Ne bop qaldy?

— Bilmeımin. Máskeýden pármen keldi, alyp kelińder deıdi. Eskendirdi arbaǵa mingizip, parohodqa alyp bara jatqan jolda, yldıdan órge tas tasýshylar osharyla turyp, oqshıysa qarap qaldy. Bireýi:

— Bastyqty uryp jyqsań elge qaıtarady eken ǵoı, — dedi.

— Eline qaıtara ma, álde materıkke alyp baryp ata ma? — dedi basqa bireýi.

Súldesi synyq Eskendir álsiz qolyn kóterip, qoshtasý ısharasyn jasady. Holkındi uryp, karserge túsip, qos ókpeden aıyrylmaǵanda osylardyń arasynda júre beretin be edi... Az kún taǵdyrlas bolǵan talaısyz baýyrlaryna qımas kóńil tanytty. Kóptiń arasynan álgi tatar kisisin izdedi.

— Mırhaıdar aǵa, — dep shyryldady. — Mırhaıdar Fatkýlın!

Mırhaıdar tachkanyń sabynan qolyn bosata almaı, amaly quryp, keýdesin alǵa súırep, moınyn sozyp:

— Hýsh, Iskander! Baǵyrem, hýsh! — dedi.-Rýhlar saqlasyn, hodaem saqlasyn sıne, ǵızzatlem! Átıine kýrgásh sálem aıtyrsyn...

Eskendir «átıin» — ákesin kóre me, kórmeı me, Turar Rysqulov tiri me, óli me-onymen jumysy joq. Bári de úmit dúnıesi ǵoı. Keýdeden jan shyqpaıynsha, úmit dúnıesi ólmeıdi eken. Esh zaman kózge kórinbeıtin, oq ótpeıtin, otqa kúımeıtin, máńgi joǵalmaıtyn Jan degen qudiret keýdeńnen qosh dep ushpasyn. Jan ushsa-Tán týlaq.

***

Glebov Rysqulovtyń AIYPTAÝ qorytyndysyn shyǵaryp, bárin hattap ta qoıǵan. Tek sony moıyndaımyn dep Rysqulov qol qoısa boldy. Ony Ejov quptaıdy. Vyshınskıı qol qoıady. Ýlrıh úkim shyǵarady. Aıyptaý qorytyndysy negizinen jeti tarmaqtan turady.

Birinshi. Rysqulov 1919 jyldan «Ittıhat va Tarrakı» uıymynda boldy.

Ekinshi. Enver Pasha jáne Zákı Valıdovpen baılanysta boldy. Basmashylarǵa járdemdesti. 1921 jyl.

Úshinshi. Qazaqstan, Orta Azıa, Zakavkaz, Qyrym, Bashqurtstan, Tatarstandy KSRO-dan bólip áketpek boldy. Sóıtip, býrjýazıalyq-ultshyl memleket quryp, ony Germanıa, Japonıa jáne Túrkıa bodanyna bermek boldy.

Tórtinshi. Rysqulov Rykovpen birikti.

Besinshi. Stalın, Molotov, Voroshılov, Kaganovıch joldastarǵa qastandyq jasamaq boldy.

Altynshy. Germanıanyń shpıony. 1923 jyl.

Jetinshi. Túrkıanyń shpıony.

Munyń ózi RSFSR Qylmys kodeksiniń 58-1, a, 58-2, 58-8, 58-11-statálaryna jatatyn qylmys. Osy statálar bekitilse, Rysqulovqa Atý jazasynan basqa jaza joq.

1934 jylǵy 1-jeltoqsanda qabyldanǵan Zań boıynsha, bul qylmysty is KSRO Joǵarǵy Keńesi Joǵarǵy Sotynyń Áskerı Kollegıasynyń qaraýyna jatady. Áskerı Kollegıanyń Toraǵasy armvoenúrıst Ýlrıh.

Kollegıanyń quramynda Ýlrıhten basqa brıgvoenúrıst Zaránov, I rangaly voenúrıst Kandybın, I rangaly voenúrıst Kostúshko, KSRO Prokýrorynyń orynbasary Rogınskıı bar.

Rysqulovtyń taǵdyry osy beseýiniń qolynda. Adamnyń taǵdyryn adamǵa qaratyp qoıý qıanat. Adamdy Alla jaratty, endeshe onyń taǵdyryn Allanyń ózi sheshse kerek edi. A, múmkin, Jaratqan Qudiret Rysqulovtyń taǵdyryn sheshýdi osy beseýine tapsyrǵan shyǵar. Jaratqan Qudirettiń yqtıarynsyz eshnárse bolmaıdy deıtini qaıda?

Sot jabyq bolatyn boldy. Kýálar shaqyrylmaıdy. Aıyptalýshy advokat jaldaı almaıdy. Áskerı sotta advokat bolmaǵany ǵoı. Sonymen, Rysqulovty qorǵasa, tek bir Qudaı ǵana qorǵaıdy. Odan keıin ózin-ózi ǵana qorǵaıdy. Basqa eshkim joq.

Biraq sottyń isi sozylyp tur. Sebebi-bolmashy ǵana bir ilik. Aldyn ala tergeý protokolyna Rysqulov qol qoıýy kerek. Glebovtyń osy arada zańnyń tártibin saqtaı qalýy túsiniksiz. Lýbánkada on aı otyrǵyzyp, sonshama sansyz suraq qoıyp, tom-tom suraq-jaýap jazylǵanda, sol tomdardyń ár paraǵynyń aıaǵynda Rysqulovtyń qoly turýy tıis eken. Al oǵan ol qolyn qoımaıdy. Úzildi-kesildi bas tartady. Glebov ony sýǵa da salady, otqa da salady, adam janyn qınaýdyń qansha amaly bar-bárin isteıdi, biraq tutqyn qol qoımaıdy.

Aqyrǵy maqsat bireý. Rysqulovtyń kózin qurtý. Endeshe, onyń qol qoıýynyń qansha quny bar? Ony kim tekserip jatyr? Sottyń zańdylyǵyn, tergeýdiń ádildigin tarazylap jatqan kim bar? Rysqulovtyń qolyn qoldan jasaı salý qıyn emes. Ony qaı ekspertıza zerttep jatyr? Soraqy sottyń osy bir jerde «ádilettik» saqtap, yzdıa qalýy aqylǵa qonbaıdy -aq.

Sonymen, Glebov aqyrǵy shabýyldardyń birine shyqqan. Rysqulovty kabınetine aldyryp, qoıylǵan aıyptardy pysyqtap, al endi osyny moıyndaısyń ba? — deıdi ǵoı. Jaýaptyń ornyna Rysqulov:

— Men Lenınniń ózimen sóılestim, — dedi. Glebov jalt qarap, Rysqulovtyń betine úńildi: «Aqyry aljasqan eken» dedi.

— Ne? Ne? Ne sandyraqtap otyrsyń? Qaıdaǵy Lenın?

— Iá, kádimgi Vladımır Ilıch. Ol meniń suraqtaryma jaýap bere almaı, qınalyp qaldy.

— Ne suraq qoıyp ediń?

— Vladımır Ilıch, siz áýeli ulttar bostandyǵy týraly uran tastadyńyz. Ulttar óz taǵdyryn ózderi sheshsin dedińiz. Keıin jeme-jemge kelgende bul ýádeńizden taıqyp kettińiz. Onyńyz qalaı? — dedim.

— Ol ne dedi?

— Ol bylaı ǵoı, áketaı-aý, endi bylaı... — deıberedi.

— Ońbaǵan, endi uly árýaqqa til tıgizýge shyqtyń ba? — dep ashýlandy Glebov.

— Joq, azamat tergeýshi, men bolǵan áńgimeni aıtyp otyrmyn.

— Sandalma! Lenın 1924 jyly qaıtys bolǵan. Ókinishke oraı, sen áli tirisiń. Ólgen adammen qalaı sóılesesiń?

— Joq, qatelesesiz azamat tergeýshi. Óletin adamnyń táni ǵana, al jan ólmeıdi. Anaý mavzoleıde jatqan Lenınniń sarǵaıyp, qýraǵan táni ǵana, al jany...

— Jetti, ońbaǵan mrakobes!

— Mrakobes men emes, sizsiz, azamat tergeýshi. Siz Shyn dúnıeni bilmeısiz.

— Endeshe, sol «Shyn» dúnıeni saǵynyp tursań, keshikpeı barasyń.

— Ol ras, azamat tergeýshi, siz de barasyz. Siz de ólesiz.

Glebov selk ete qaldy. Glebov talaı adamdy ólimge óz qolymen attandyrsa da, osy ózim de ólemin-aý degen oı basyna kelmepti. Sol «ólim» degen sýyq sóz endi júregine oqtaı qadaldy. Nege seskendi? Demek bul da nebary ajaldy adam ǵana eken ǵoı. Ámiri júrip, qudireti ústem bolyp turǵanda, pende shirkin, Qudaıdy umytady. Ózin ólmeıtindeı sanaıdy. Mine, bul nadandyqtyń shyńy. Al nadandyq bılegen zaman-sory qalyń zaman.

— Solaı, azamat tergeýshi.

— Ottama.

— Onyń nesi ottaý? Shyndyq qoı. Álde siz ólmeısiz be? Qudaıdan «ólmeısiń» degen kepildik alyp pa edińiz?

— Joq.-Glebovtyń aýzynan eriksiz shyǵyp ketti.

— Áne, kórdińiz be, ondaı kepildigińiz joq. Endeshe, siz ben biz áli Shyn dúnıede kezdesemiz. Meni búgin atyp tastarsyz, ne erteń... Báribir. Al sodan keıin men Shyn dúnıede sizdi kútip jatamyn. Asyqpaımyn. Jantalasyp ólmeýge tyrysarsyz. Endi kem bolsa elý jyl jasarsyz. Meıli júz jyl bolsyn. Men asyqpaımyn. Áıteýir, bir kelesiz. Áne, sonda...

— Sonda ne bolady?

— Sonda myna maǵan istegen adam aıtqysyz aıýandyǵyńyzdyń bári aldyńyzdan shyǵady.

— Hm-m, — Glebov «Belomorkanal» papırosynyń qorabyn túbinen shertip jiberip, bir talyn alyp, shyrpy tutatty. Qoly kádimgideı dirildedi. Bul pende. Nebary kádimgi ajaldy pende. Ajal týraly shyndap oıǵa qalǵan syńaıly.

Sonymen birge, ol Rysqulovtyń sóz saptaýyna tan qaldy. Buryn mundaı emes-tin. Lenınmen sóıleskeni nesi? Sandyraqtap otyr deıin dese, sóziniń qısyny bar. Biraq Lenınmen sóılesý... qısynǵa kelmeıdi. «Shyn» dúnıe degendi shyǵarypty. Munysy da qaıran qaldyrady. A, bálkim, bul «jaqsylyqtyń» nyshany shyǵar. Endi buǵan qujatqa qol qoıdyrý ońaı bolar.

— Sóıtip, Rysqulov, ekeýmiz biraz myljyńdasyp aldyq. Endi iske kósheıik. Mine, myna protokolǵa qol qoıasyń, — dep Glebov túptelgen tom-tom úsh kitapty kórsetti.

— A — a-a, — dedi Rysqulov ol kitaptarǵa selqos qarap. — Iaǵnı, Rysqulov úsh birdeı memlekettiń shpıony. Keńes ókimetin qulatpaq boldy. Bul jóninde Rykovpen sybaılas. Kósemderdiń kózin joımaq boldy, ıaǵnı terrorshy. Uly Turan memleketin qurmaq boldy, taǵysyn taǵylar. Osy ǵoı. Ony men moıyndap qol qoıýym kerek. Osy ǵoı?

— Osy.

— Jaraıdy, Glebov. Men qoıaıyn. Biraq sen Aq teńizdegi balamdy aldyr. Eskendir Rysqulovty osynda aldyr. Bir koreıin. Bir-aq ret. Áıelim Ázızany, basqa balalarymdy qınamańdar. Olardyń eshqandaı jazyǵy joq. Men qol qoıaıyn, biraq balamdy bir kórset. Sodan soń, nege bolsa da men daıyn.

Negizinde talaby durys. Ras, NKVD tutqyndarmen tájikelespeıdi. Degenmen qatygez zańnan da sańylaý tabýǵa bolady. NKVD úshin alystaǵy jatqan balany aldyrý qıyn emes.

Ras, Rysqulovty taǵy da azaptaýǵa bolady. Esinen múlde adastyrýǵa da qudiret jetedi. Ózi de adasýǵa beıim turǵan sıaqty. Biraq Glebov jalyqqan sıaqty. Ol Rysqulovqa:

— Jaraıdy, — dedi.

***

Eskendirdiń Aq teńizden oralýy osyndaı sebepten edi. Biraq ol ákesine jolyǵa almady. Rysqulovtyń aqyrǵy armany oryndalmady.

«Halyq jaýlarynyń» tizimi oqtyn-oqtyn Stalınniń aldynda jatatyn. Árıne, «halyq jaýlarynyń» qoshqarlary. Búkil Odaq boıynsha mıllıondaǵan «jaý» bolsa, onyń bárin Stalın qalaı oqyp otyrady. 1937 jyly ustalǵandar túrmelerde áli otyr. Mine, 1938 jyldyń kúzi boldy, áli jaza joq. Uzaqqa sozylǵan bul neǵylǵan tergeý, neǵylǵan sot?!

Stalınniń kóńil kúıi pás edi. Bolmashy nárseden kóńili beıjaı boldy. Dáý qara trýbkasyn tutata bergende, trýbka tars ete qaldy da, ot shorshyp, murtynyń ushyn jalap ótti. Kádimgideı kúıgen júnniń qońyrsyq ıisi shyqty.

Nege ekeni belgisiz. Álde, «Zolotoe rýno» temekisiniń ishine bireý oq-dári qosyp qoıǵan ba? Áldeqalaı aralasyp ketti me? Bul ne? Qastandyq pa? Múmkin, bireý oq atty ma?

Basy jap-jaltyr kómekshiniń záresi ketti. Stalın shegetin temekini dereý zertteýge aldyrdy. Taban astynda Ejovty shaqyrttyrdy. Sóıtip «temeki isi» bastaldy da ketti. Ol temeki qaıdan ákelinedi, kim daıyndaıdy, Kremlge kim jetkizedi, kimniń qolynan, kimniń tekserýinen ótedi-tutas tizbek qatań tergeýge túsetin boldy. Quda qalasa, qurbandyq mol bolady.

Murttyń ushy úıtildi eken dep tirshilik toqtap qalmaıdy. Stalın qusalanyp jatyp almaıdy. Ejovty qasyna alyp, «halyq jaýlarynyń» qoshqarlarynyń tizimin qolyna qalam alyp otyryp, qaıta qarap shyqty. Troskıı shet elde. Zınovev otyr. Kamenev otyr. Tomskıı otyr. Býharın otyr. Rykov, Rýdzýtak otyr. Sokolnıkov, Chýbar, Radek deıtinder otyr.

«Nasmender»degen tizimge kelip edi, eń basynda Rysqulov tur. Sultan-Ǵalıev, Faızolla Hodjaev, Ikramov, Atabaev, Qojanov... osylaı tizbektelip kete beredi eken.

Stalın Rysqulovtyń tusyna qara qalamdy batyryńqyrap biraz otyrdy. Endigi másele sol qalam qalaı qısaıady: suraq qoıa ma (?), álde úshkir tańba (Ú) qoıa ma-soǵan tirelip tur. Suraq belgisin qoısa, áli tergeý sozyla túsedi. Úshkir tańba qoıylsa-búl ómirdegi talqany taýsyldy degen sóz. Úshkir tanba (Ú) sadaq jebesinin ushy ǵoı. Sol jebe júrekke qadalmaq.

Stalın úıitilgen murtyn sıpady. Sarǵysh kózi qysylyńqyrap, qońyr qaıyspen qaptalǵan dáý esikke qadaldy. Esikten Rysqulov kirip keletindeı, sonda Stalın oǵan: «A, Túrkistannyń Shyńǵys hany, tórlet», — deıtindeı. Rysqulov oǵan: «Oqasy joq, tórge grýzınniń kinázi otyryp qalǵan eken, oqasy joq», — deıtindeı, uzaq qarady. Bir kezde bolyp edi, sondaı qaqtyǵys. Bir oıdy bir oı jeteleıdi. Kenet Stalınniń qulaǵyna: «Stalın qatelesedi!» degen ashshy sóz sańq etip jetkendeı boldy. Sondaı da bir qaqtyǵys bolǵany ras edi. Nahal, Rysqulov, nahal. Tym qurysa, «Stalın joldas» deýge bolady ǵoı. Joq, túıeden túskendeı qylyp «Stalın» deıdi. Ras, ol kezde, 1923 jyly, Stalınniń atyna «joldas» degen sózdi qospaı sóıleıtinder barshylyq edi. Troskıı ony tipti kózine ilmeıtin sıaqty bolatyn. Kamenev óte jumsaq kisi edi. Iosıf Vıssarıonovıch deıtin. Býharın kesirli, maqtanshaqtaý edi. Stalınmen ol da sanasa bermeıtin. Meıli, bular revolúsıanyń tarlandary ǵoı. Olarǵa keshirimdi de shyǵar. Al Rysqulovqa ne joq? Jasy da kishi. Nahal. O, ol ne demedi: «Túrik respýblıkasy! » dedi ǵoı. Derbes memleket quryp, jeke-dara basqaryp otyrmaqshy boldy ǵoı. «Túrik» deıdi. Kórseteıin saǵan túrikti! «Túbi birge túrikter, birigińder!» dedi ǵoı. Biz «Barlyq elderdiń proletarlary, birigińder!» dep uran tastasaq, ol «Túbi birge túrikter, bir bolyńdar!»dep qyńyraıdy. Qyryq kisi bir jaq, qyńyr kisi bir jaq. Bilemiz túrikterdi. Álemniń kún shyǵysynan kún batysyna deıin muhıttaı tasyǵan. Túrik emes halyqtardy tasyrańdap basynǵan. Shyńǵys handy monǵol degenmen, túbi túrik tektes edi... Biraq Kók Túriktiń jıǵan-tergenin shaıqap ketti. Keıinirek Aqsaq Temir, Baıazıt, Toqtamys birin-biri jep qoıdy. Olar birin-biri jutyp qoıǵany abzal boldy. Eger bul úsheýi birigip qımyldaǵanda, dúnıe júziniń kartasy qazir múlde basqa sıpatta bolar edi... Myna Rysqulov solardyń qatesin túzetpek. Qyryq quraq túrikti qaıta quramaq. Bul ma, bul myna tizimdegilerdiń bárinen de qaýipti. Ol tipti bir kezde Mustafa Kemálǵa da qol sozdy ǵoı. Endi sóıtken Mustafa Kemál-ATATÚRİK atandy.

Eger Rysqulov Atatúrikpen jalǵassa ne bolmaq?

Stalın tizimdegi Rysqulovtyń tusyna qalamyn qadap turyp, qap-qara qylyp, battıtyp «Ú» belgisin soqty. Sur jebeniń úshkir ushyn saldy.

Tirshilikte, baıaǵyda da, berige deıin de Stalın Rysqulovpen qyzmet babynda, toılarda sypaıylyq saqtap, tipti ázildesip, tipti qaljyńdasyp, tipti qaqtyǵysyp júrýshi edi. Birin-biri ólimge qımas sıaqty edi. Biraq SAIASAT degen saıtannyń isi keıde, kóbinese saıqal minezdi. Saıasatkerde jeme-jemge kelgende, meıirimnen góri, qataldyq, qatygezdik ústem bolady. Ásirese Stalın sıaqty saıasatker kimdi aıasyn...

***

Glebov Ejovtan taǵy da taıaq jedi. Ejovtyń aldynan ol tyshqannan qoryqqan pildeı bolyp, tapyrańdap, osqyrynyp shyqty. Ótken jolǵydaı emes, Rysqulovtyń «sandyraǵyn» tyńdap, alqam-salqam shaljıyp otyrǵan joq. Áýeli pıstoletin sýyryp aldy. Rysqulovtyń shekesine sup-sýyq qarýdyń ushy qadaldy. Aı-shaı joq:

— Qol qoı, ıttiń balasy! — dedi.

Áýeli qarý sýyq, qarýdy tirep turǵan adam sýyq, al osy ekeýiniń áreketimen keleıin dep turǵan ajal odan da sýyq. Rysqulov bul Lýbánkany mekendegeli beri ólim týraly talaı-talaı oılady. Oılaı-oılaı tipti sol oıǵa eti, júıkesi úırenip ketkendeı de sıaqty. «Ólemin-aý» degende burynǵydaı tula boıy túrshikpeıtin boldy. «Noqtaly basqa-bir ólim» degen bar. Soǵan boıdy da, oıdy da daǵdylandyrý kerek. Ólimniń eshqandaı da qorqynyshty emes ekenin moıyndaý lazym. Sonda jeńil bolady. Qınalmaısyń. Ólgen adamǵa eshkim úkim júrgize almaıdy. Ólim sonymen kúshti. Tirilerdiń ıttigin, pasyqtyǵyn, satqyndyǵyn, qorqaýlyǵyn, soraqylyǵyn, qıanatshyldyǵyn kózine de ilmeı, jaısań qalpynda, arystaı bop, sýlap túsip, jata beredi. Mine, pandyq, mine, tákapparlyq. Ólgen adam qor emes, tákappar. Ol Stalındi de, Ejovty da mensinbeıdi. Sonda túptiń túbinde kim utylady? Al Glebov-bıshara. Áteshtiń aýyzyndaǵy shegirtke. Bar bolǵany-palach.

Glebov miz baqpaı qalǵan Rysqulovtyń shekesin pıstolettiń sholaq ushymen nuqyp -nuqyp jiberdi. Shekesi shyǵyńqy edi. Pıstolettiń aýyzynan dóńgelenip iz qaldy.

— Ýáde qaıda? — dedi Rysqulov shimirikpeı.

— Qandaı ýáde, haıýan?

— Bala qaıda?

— Qaıdaǵy bala?

— Eskendir Rysqulov.

— A-a, men soǵan bola sógis estidim, ońbaǵan!

Glebov yzalanyp jerge bir túkirdi.

— Balań osynda. Biraq ony Aq teńizge qaıta aıdaıtyn shyǵar.

— Jolyqtyramyn dep ediń ǵoı?

— Aldymen protokolǵa qol qoı, odan keıin kóremiz.

— Balamdy kórmeı-qoımaımyn.

— Sen nebary sottalýshy qylmyskersiń. Al kylmysker talap qoıa almaıdy, túsinseńshi, bıshara!

— Men aldymen adammyn ǵoı. Sotta da sońǵy tilek degen bolmaýshy ma edi?

— A, onyń ras, ony sol sotta aıtasyń. Sot bolý úshin, myna aldyn ala tergeýdiń protokolyna qol qoı.

Rysqulov tili baılanǵandaı sileıdi de qaldy. Glebovqa qos kórinbese, Rysqulovtyń kózi birese qylılanyp, birese aqılanyp turǵandaı elestedi. Pıstoletpen nuqyp edi, selt etpedi. Ejovtyń tapsyrmasy bar. İsti bitirý kerek. Ejov ta qyzyq. Formalızm ne kerek? Protokoldy Vyshınskııge bekittirip, sotqa tapsyra salmaı ma?

Jok, óıtýge bolmaıdy. Vyshınskıı Rysqulovtyń qolynsyz isti bekitpeıdi. Ol ádil bolǵandyǵynan emes. Ejovpen ishteı baqtalas. Qazir Ejovtyń aty dúrildep tur. Dúnıe júzi biledi. Ejov dese, jarty dúnıe japyrylyp jyǵylady. Al Vyshınskııdi bireý bilip, bireý bilmeıdi. Eger Ejovtyń isinen qyl-qybyr shyǵyp jatsa, ony Vyshınskıı paıdalanyp, aıaǵynan shalýy yqtımal.

«Ný chto j, — dedi Glebov ózine-ózi. — En aqyrǵy amal qaldy». Sodan soń, meńireý tartqan Rysqulov sańyraý dep oılady ma, qatty aıqaılap:

— Rysqulov, sen aýyryp qalypsyń, dárigerge qaratý kerek. Emhanaǵa barasyń, — dedi.

Rysqulov til qatpady.

Esikten eńgezerdeı eki aıdaýyl kelip, Rysqulovty ishki túrmeniń emhanasyna alyp ketti.

***

Dárigerden góri qasapshyǵa uqsaıtyn, aq halaty kirleý, murny qolaqpandaı túkis bireý Rysqulovtyń qan qysymyn ólshegen boldy. Sheshindirip, ókpesin, júregin tyńdaǵan boldy. Kápirdiń tyrnaǵy ósken, qoly da kús-kús, dárigerdiń qolyndaı emes. Sóıtip, medsestraǵa birdeńe-birdeńe dep tapsyrma berdi. Medsestra Rysqulovtyń kók tamyryna ýkol saldy. Bar em-dom sonymen bitti de, Rysqulov aıdaýyldarmen birge Glebovtyń kabınetine qaıta oraldy.

Sol-sol eken, ózi buryn talaı azap shegip, qorlyqtyń neshe túrlisin shekken kabınet bul joly buǵan baıaǵy óziniń Sovnarkomdaǵy kabınetindeı bolyp kórinsin. Kózine ottaı basyldy-aý. Aı-shaı joq, Glebovtyń kreslosyna baryp otyryp aldy. Glebov aıaǵynyń ushynan basyp, quraq ushyp júr. Kómekshisi sıaqty. Shirkin, dúnıe ózgerip sala berdi. Kóńili kókke kóterilgendeı. Glebov súp-súıkimdi. Edenge áldeqalaı sý tógilgen eken. Oı, aıdyn-shalqar kól sıaqty, aınalasyna aqboz úıler tigilgen, shurqyraǵan úıir-úıir jylqy, bir — birimen tebisip, shaınasyp jatqan aıǵyrlar...

Adam sorly ómir boıy jumaqty izdeýmen ótedi. Sóıtse, jumaq... op-ońaı jerde eken. Aınala-jaısań jandar. Bireýge bireýdiń qysastyǵy joq. Dúnıe keń. Qyspaq joq. Astyndaǵy-kreslo emes, ıakı Qazyǵurttyń tóri, ıakı Talǵar shyńy, joq, Han-Táńiri. Aıqaılap án saldy. Oıqastatyp, Qyzyl Jebe minip, Rysqul da jetti. Bıikte, taqta otyrǵan patsha balasyna qol bulǵaıdy. «Minges Qyzyl Jebege!» — deıdi. Súp-súıkimdi, bıazy Glebov: «Turar Rysqulovıch, myna qaýlylarǵa qol qoıyńyz. Bári tekserilgen. Qatesi joq», — dep qolyn keýdesine basyp, búk túse qalypty. Ne degen kóp qaýly. Iá, mynaý Túrksib týraly... Mynaý Daǵystan avtonomıasy týraly. Myna bet-Qyrǵyzstan avtonomıasy, myna bet-Ákýtıa avtonomıasy. Mynaý Qaraǵandy shahtalaryna qosymsha qarjy bolý týraly...

— Turar Rysqulovıch, ý vas je otlıchnyı, kallıgrafıcheskıı pocherk. Chto j vy tak... Podpıshıtes po-akkýratnee, — deıdi Glebov jalynyshty únmen.

Rysqulov ár «qaýlynyń» astyna qolyn aıbaq-saıbaq qoıyp otyr edi ǵoı. Glebov sorly sodan qorqady. Ne degen taýsylmaıtyn kóp qaýly. A-a, mynaý Ázıza ǵoı! Neǵyp tursyń, Ázıza. Jaqyndasańshy beri. Qolyndaǵy qyzyń ba? Atyn kim qoıdyń?

Rıda? E, jaqsy eken. Artyna tyǵylyp turǵan kim? Sáýle? Eı, Sáýlesha, kele ǵoı, kele ǵoı. O, janym ásheıin, kishkentaı kúnim meniń. Eskendir qaıda? Úılendi? Qoıshy-eı? Qutty bolsyn. Ájesiniń qolynda? Elızaveta Petrovna ma? E, ol tiri me edi? Sheshesi? Natalá ma? Ol kelip pe? Kelgen eken ǵoı. Joǵalyp ketip edi. Natasha! Ah, kerbez sulý Natasha... Glebov, podojdı. Kórmeı tursyń ba, Natasha ǵoı mynaý. Jena moıa. Ázıza ma? Ázıza, kelshi, janym. Ókpelep qaldyń ba? Ný, Glebov, podojdı, ne toropı. Nadá ma?Toje moıa jena. Horoshenkaıa. Maııa! Maechka! Pıanınań bar ma? Joq. Glebov! Dostan Maechke pıanıno. Dostanesh. Ný, vot horosho. A eto kto eshe? Stalın? Chego tebe nado?! Tebe, chto, tron nýjen? Bogom hochesh byt? Tron na Han-Tengrı? Poshel ty, jalkıı pes! Zagýbıl Sýltan-Galıeva? Zagýbıl.

Osy jerde Glebov shoshyp ketip, Rysqulovtyń aýzyn basa qaldy. Bireý estip qoıǵan joq pa dep, alaqtap jan-jaǵyna qarady. Qumyradan jyndy shyǵaryp alyp, endi qaıtyp kirgize almaı qor boldy. Rysqulov esin jısyn dedi me, betinen shapalaqpen tartyp-tartyp jiberdi.

— Ný Glebov, ne laskaı. Ný, chto ty tak ýgodnıchaesh? Ia tebe ne devýshka. Ne lez, ne lez! — Shybyn shaqqan qurly kórmedi. — Ný, chto Stalın, zagýbıl Ilıcha? Zagýbıl. Teper hochesh byt Bogom? Bog ne na Han-Tengrı, a na Gımalaıah. Idı týda, eslı On ýstýpıt tebe svoı tron, ıdı. Ný, Glebov, ne prıstavaı. Hvatıt. Ish, kak shenok lezet. A ty, Stalın, stýpaı. Chto? Týrkı? Kakıe týrkı? Ný, chto tebe vse mereshatsá týrkı? Túrikter qyzyńnyń qoınynan shyqty ma? Neń bar túrikterde?! Kto? Magjan? Vospeval týrkov? Ty ego toje zagýbıl? Da? Ah, ty, lúdoed! Ia pantúrkıst? Kto skazal? Jantokov? Goloshekın? Ah, staryı kozel! Ýnıchtojıl sarskýıý semú, sel polovıný kazahov, vmeste s toboı Stalın, teper za mená... Stalın! Kak ty sojral trı mıllıona kazahov? Kak ty ne podavılsá? Podelılsá s Goloshekınym? Ný, da, podelılsá. Kak? Kak? Kazahı sovsem ne godılıs dlá rolı dolgovechnogo ıstorıcheskogo naroda? Eto tvoıa teorıa? Chto? Chto? Tebe nýjna byla terıtorıa? I poetomý ýnıchtojıt kazahov? Bog oshıbalsá, sozdavaıa kazahov? I ty namerevalsá ıspravıt etý oshıbký?

Glebov býynyp óle jazdady. Biraq Rysqulovtyń arynyń toqtatýǵa shamasy kelmedi. Shydaı almaı shylym tutatyp edi, Rysqulov atyp tura keldi.

— Pojar! Pojar! — dep aıqaı saldy. — Mırovoı pojar! Gorıt Reıhstag! A eto ty, Georgıı! Prıvet, drýjıshe! Ada, mys toboı otdyhalı v Krymý. Pomnú, pomnú. Slýshaı, Dımıtrov! Ia tebe ız Lýbánkı pısal pısmo. Ne doshlo? Chto? Stalın perehvatıl? I obvınıl tebá, chto ty svázan s Ryskýlovym? Ah, dermo! Meshok derma!

Glebov shydaı almaı Rysqulovty pıstolettiń dúmimen qulaq shekeden bir uryp qulatty.

***

Konsılıým Eskendir Rysqulovtyń kóp bolsa bir-aq aptalyq ómiri qaldy dep sheshti. Qos ókpesi de irkildep irip ketken. Ony emdep jazatyn eshqandaı qudiret joq. Sondyqtan, dedi konsılıým, balany túrmege qaıta salýdyń eshqandaı reti joq. Eger týǵan-týysqany bar bolsa, solardyń qolyna bergen jón. Aýrýhana oǵan endi kerek emes. Ári dese, munda onsyz da oryn jetpeı jatyr. Balany shyǵaryp jibergen durys.

Aýrýyna baılanysty dep Eskendirdi tutqynnan bosatý úkimi shyǵaryldy.

— Seni óz qolyna alatyn kimiń bar? — dep suraǵanda Eskendir kimdi ataýdy bilmeı qınaldy. Kim qaldy? Ákesi, eger tiri bolsa, túrmede. Ázıza aıdaýda. Túımetaıdyń ne bolǵanyn bilmeıdi. Nadá? Bir cay qalǵan sol shyǵar. Biraq «halyq jaýyn» ol qabyldar ma eken.

— Meniń ákemnen basqa eshkimim jok, — dedi Eskendir. — Ol ózi de túrmede. Meni sonyń qasyna aparyp qamańyzdar.

Túrme basshylary:

— Joq, ol bolmaıdy, ol múmkin emes, — dep sheshti.

— Onda meni Aq teńizge aparyp tastańyzdar.

— Onda bir nárseń qalyp ketip pe edi? Myna dert sol Aq teńizden tapqan oljań ǵoı.

— Ólgen adamǵa «Jetim Shaǵala» jaqsy meken.

— «Jetim Shaǵala» jumaq emes shyǵar.

— «Jetim Shaǵalada» ómirzaıa ósedi.

— «Ómirzaıa»? Ol ne?

— Báısheshek. Podsnejnık.

— A-a. Báısheshek barlyq jerde ósedi.

— «Jetim Shaǵalanyń» báısheshegi ózgeshe.

— Nesimen?

— Ýmyrzaıa bık tız úsep chyǵa,

Bık az ǵyna ıashı, týraep,

Ýmyrzaıa bık tız

Bashyn asqa ıa,

Ýmyrzaıa sýla mońaep.

Jótelip-jótelip, entigip-entigip áreń aıtty. Ánimen aıtty.

— Bul ándi qaıdan bilesiń?

— Sonda bir jaqsy adam úıretti.

— Tatar boldy ǵoı.

— Iá.

— «Jetim Shaǵalada» sensiz de muń kóp. Káne, kim bar seni qolyna alatyn?

Eskendir Rysqulov kóp oılandy. Kim bar? Ákesi Qazaqstanǵa jet dep edi. Onda qaı týysqan bar? Esine eshkimdi túsire almady. Túlkibas deýshi edi. Keıde Túrkibas der edi. Nege degende, o basynda Túrkibas edi, keıin-keıin Túlkibas dep ketken. «L» men «R»-dyń sóıtip shatasyp júretini bolady. Áıtpese «Taraz» emes, «Talas» deýshi edi ákesi. Tómengi Talasqa bar. Sonda babań Rysqul jatyr dep edi, ákesi. Múmkin, soǵan jetkizip salar.

— Meni Tómengi Talasqa aparyp tastańyzdar, — dedi Eskendir.

— Ol qaı jer?

— Qazaqstanda.

— Onda kimiń bar?

— Babam bar. Dedýshka. Rysqul aty.

— Shaqyrtsaq, seni kelip alyp kete ala ma?

— Joq, ol ólgen.

— E, bala, sen ne, Chehovtyń Vankasy bolaıyn dediń be? «Derevne. Dedýshke». Solaı ǵoı?

Eskendir uzaq jóteldi. Ezýinen qandy kóbik kórindi.

***

Esinde eshteńe joq. Meń-zeń. Pıstolettiń dúmi tıgen jer tompaıyp isip qalypty. Sony qolymen sıpalady. Bul qaıdan isip júr? Esine eshteńe túspeıdi. Álde sonshama uzaq uıyqtap qalǵan ba? Denesi dene emes, qur súlde. Álde ólip tirilgeni me? Álgi ólgende jan bólinip, Shyn dúnıege barady degeni qaıda? Shyn dúnıeni kere almady. Tipti eles te joq. Bul qalaı? Júregine maı kilkigendeı kóńili múlde beı-jaı. Bul qaıdan paıda boldy dep shekesindegi isikti taǵy sıpalady. Syzdap aýyrady. Álde tósekten qulap tústi me? Esinde joq.

Álde Glebov taǵy soqqylady ma? Onda biler edi ǵoı. Joq, birazdan beri Glebov qol jumsaǵan joq. Glebovty kórmegeli beri qansha kún ótti? Búgin qaı kún? Qaı aı? Álde talaı jyldar ótip ketti me? Mynaý ózi Lýbánka ma, joq álde basqa túrme me?

Jan-jaǵyna qaraıdy: baıaǵy sol tor kóz soqyr tereze. Baıaǵy sol tumshalanǵan jarymjan sham. Bosaǵada-parasha. Jalǵyz oryndyq. Basqa eshteńe joq. Sol qaraǵaı tósek. Qaraǵaı ıisi sezilmeıdi. Túk te túsiniksiz...

Sóıtip otyrǵanda aıdaýyl kelip esikti ashty.

— Júr, — dedi.

Rysqulov júre alsashy. Qısalańdap qulaı beredi. Aıaǵynyń býyndary bylq-sylq, jer tirep tura almaıdy. Aıdaýyldyń súıemeldeýimen ústińgi qabatqa áren shyqty-aý.

Úırenshikti kabınette, Glebovtyń ornynda bul joly Neıman otyr.

— Otyr, — dedi. Úni qatqyldaý.

— Oqy, — dep bir paraq qaǵaz usyndy. Rysqulov burandasy joǵalyp, bir kózi túsip qala beretin kózildirigin qolymen ustap, qaǵazǵa úńildi.

Aıyptaý qorytyndysy

dep jazylypty. Odan joǵary oń shekesine:

Bekitemin: Vyshınskıı

dep qol qoıylypty.

Aıyptaý qorytyndysy jeti tarmaqtan turady eken. Sol baıaǵy «Ittıhat», Enver Pasha men Zákı Valıdı. Qazaqstan, Orta Azıa, Kavkaz syrty, Qyrym, Bashqurtstan, Tatarstan elderin KSRO-dan bólip alý; olardy Germanıa, Japonıa jáne Túrkıa bodany etý; Rykovpen baılanys; Stalın, Molotov, Voroshılov, Kaganovıchke qarsy terror uıymdastyrmaq áreket; Germanıanyń shpıony, Túrkıanyń shpıony. Bálendeı-bálendeı statálar boıynsha is KSRO Joǵarǵy Sotynyń Áskerı Kollegıasyna tapsyrylsyn...

Rysqulov Neımanǵa qarap:

— Men protokolǵa qol qoıǵan joqpyn. Myna qorytyndy zańsyz, — dedi.

Neıman myrs etip, amalsyz adamdaı qolyn jaıdy.

— Ókinishti, árıne. Biraq qol qoıypsyz.

— Qashan?

— Ony men bilmeımin. Tergeýshi Glebov qoı.

— Glebov qaıda? Meniń qolymdy ózinshe qoıa salǵan ǵoı. Bul podlog!

— Glebov endi basqa kyzmette. Ol joǵarylap ketti. Onyń ornynda ázirshe myna menmin.

— Siz kópten beri kórinbeı ketip edińiz ǵoı?

— Iá, issaparda boldym. Bilesiz be, qaıda?

— Qaıda?

— Qazaqstanda.

— M-m. Meniń isim boıynsha shyǵar?

— Bir jaǵynan o da bar. Sondaǵy áriptesterge kómektestim.

— Mundaı syrdy men sıaqty tutqynǵa aıtýǵa bola ma? Neıman qyzaraqtap qaldy.

— Siz syr shashpaısyz.

— Rahmet senimińizge.

— Jantoqovty bilesiz ǵoı.

— Iá... Bilemin.

— Sol sizden keshirim ótindi.

— Qalaısha?

— Ol atý jazasyna buıyryldy.

— Ol da...

— Iá, ol da HALYQ JAÝY. Sizge beker jala japtym dep ókindi.

— Demek men aqpyn ǵoı?

— Joq.

— Nege?

— Kinálaryńyzdy ózińiz moıyndap otyrsyz.

— Qalaı? Men moıyndaǵan joqpyn.

Neıman tom-tom dápterlerdi alyp, Rysqulovtyń aldyna taqady.

— Mynaý sizdiń qolyńyz ǵoı?

— Iá-á... uqsaıdy. Biraq...

— Ne biraq?

— Men qol qoıýdan bas tartqanmyn. Mynaý... Meniń qolym emes. Aıbaq — saıbaq qoı!

— Jóndep qarańyz. Sizdiki. Ras, yjdaǵatsyz, yqylassyz qoıa bergensiz. Áıtpese, sizdiki. Mine, myna betterde qolyńyz túp-túzý.

Árbir bettiń sońynda «T. Rysqulov» dep tur. Asyqqanda aıbaqtatyp osylaı qoıa beretini ras. Sonda bul qalaı? Bir bet, eki bet este qalmaýy múmkin-aq bolsyn. Eki júz alpys úsh betke qol qoıǵany qalaısha esinde qalmaıdy?

— Solaı, azamat aıyptalýshy. Endi sotty kútesiz, — dedi Neıman.

— A-a...

— Ne aıtaıyn dep edińiz?

— Jantoqov...

— Iá, Jantoqov.

— Ol qalaısha... Iá, ol maǵan japqan jalasyn moıyndaǵany esepke alynbaı ma?

— Alynar ma edi, kim biledi, eger siz ózińiz aıybyńyzdy moıyndamasańyz,

— Men, múmkin, aýyrǵan shyǵarmyn. Aqyl-esim túzý bolmaǵan shyǵar.

— Ony dáriger, ekspertıza anyqtaýy kerek edi. Endi kesh. Qazir esińiz durys. Sap-saýsyz. Densaýlyǵyńyzda aýytqý boldy degen anyqtama joq. Mine, deloda joq. Demek, eshteńemen dáleldeı almaısyz.

— Adam ózine-ózi ádeıi qastandyq jasap, tezirek ólgisi kelýi de múmkin ǵoı. Meńde de... Sondaı kezen bolǵan shyǵar. Ózime ózim ne báleniń bárin úıip-tóge bergen shyǵarmyn. Bul esepke alynbaı ma?

Neıman boıyn tiktep aldy:

— Vyshınskıı joldas Zańǵa esh jerde joq jana teorıa engizdi. Iaǵnı: AIYPTALÝSHYNYŃ MOIYNDAÝY-ÁDİLETTİŃ SALTANATY. Mine, bildińiz be? Bul jańa TEORIA.

***

«Adamnyń kúni adammen». Osynda muhıttaı tereń syr jatyr. Ǵasyrlardyń eleginen ótken sóz. Sóıtip baryp, biz ǵaripke jetken sóz. Myna alasapyran zamanda osynyń rastyǵyna taǵy bir dálel boldy.

Jendetter Eskendirdi tutqyndaýyn tutqyndap alyp, endi qalaı qutylaryn bilmeı bastary qatty. Árıne, kóshege shyǵaryp tastaý nemese túrmeniń aýrýhanasynda shiritý olar úshin qıyn da emes. Biraq Ejovtyń aýzynan shyǵyp qalǵan bir aýyz sóz olar úshin zań.. Jaqyndarynyń qolyna tabys etińder degen. Janashyrlyqpen aıtylmaǵan shyǵar. Meıirim, qaıyrym degen uǵym Ejovqa jat. Áıteýir, masyldan qutyla salǵysy kelgen ǵoı. Sonymen, NKVD-niń qoly uzyn. Rysqulovqa janasty alys-jaqyn adamdardyń báriniń tizimi bar. Olardyń biren-sarany bolmasa, bári de túrmede. Túrmeden aman qalǵan Jansha Dosmuhambetovtyń jubaıy Olga Konstantınovna bar edi. NKVD soǵan habar jetkizdi. Osyndaı da osyndaı, Eskendir Rysqulovty alyp ketińiz.

Bylaı qarasan, Eskendir Olganyń eki týyp, bir qalǵany emes. Eger Eskendir týǵan sińlisi Nadányń balasy bolsa, bir sári. Rysqulovtyń Nadádan burynǵy qatyny Natalá Kolosovskaıadan týǵan bala ǵoı. Iaǵnı, Nadányń kúndesinen. Mundaıda Olga Konstantınovna: men ondaı balany bilmeımin, aýlaq júrsin dese, eshkim de kinálaı almas edi. Biraq Olga adamda jóni bólek jan edi. Bir sózge kelmeı Eskendirdi qabyldap aldy. Sińlisi Nadáǵa telefon soqty.

— Nadenka, Shýrık vernýlsá! — dep súıinshi suraǵandaı da boldy.

Alash-Orda kósemderiniń biri Jansha Dosmuhambetovtyń jıǵan-tergen jıhazy degenshe eskiden qalǵan jalǵyz kereýeti bar edi. Onyń ózi kóne zamannyń kózindeı pil súıekti tektes aq kereýet bolatyn. Aıyby, bir aıaǵy joq edi, onyń ornyna kirpish qalap qoıypty.

Qalýǵa ma, Voronej be, áıteýir bireýinde, kóp jyl jer aýdarylǵan Alash-Orda «hany» Jansha aqyry Máskeýge kelip, osy bir eki bólmeli páterge turaqtaǵan. Sábıt Muqanovtyń «Adasqandar» romanyn qazaqshadan orysshaǵa aýdaryp, ony osy Olga mashınkaǵa óz qolymen basyp, Jansha baspaǵa aparyp tapsyryp edi. Aqshasyn áne-mine alamyz-aý dep júrgende, Janshany NKVD alyp ketti. Sol ketkennen ushty-kúıdi habarsyz. Olga aýdarmanyń aqysynan dámetip baspaǵa baryp edi, qoljazba joq bolyp shyqty. NKVD quryǵy munda da jetken syńaıly.

Sóıtip, kúnkórisi shyqpa janym, shyqpa bolyp otyrǵan Olganyń bar baılyǵy-aq kereýettiń ústine Eskendir Rysqulov sýlaı túsip jatyp alsyn.

Qos ókpeden tyrnaqtaı qalǵansha tynym tappaı, jótelip jatty. Eki beti alaýlap, kózi ottaı jaınap, jaryq jalǵannyń sońǵy sáýlesin simirip, jantalasqan sát keldi. Apaly-sińlili Olga men Nadá onyń asty-ústine túsip, aýzyna sý tamyzyp, aqtyq qyzmetten aıanbady. Rysqulovqa ekeýiniń de ókpesi qara qazandaı bolsa da, onyń jalǵyz jádigeri az kún dáýrennen soń, bul dúnıeden óterde, Olga men Nadá ótken-ketken ókinishti umytyp, jandary myna miskinniń janymen jalǵasyp, osynyń janymen birge shyǵardaı shyryldady.

— Shýrıkti tiri qaldyra gór, — dep Qudaıǵa jalbarynyp-aq baqty. Biraq olardyń aryzy Qudaıdyń qulaǵyna jetken joq. Eskendir shashtyń bir qylyna ǵana ilinip turǵandaı, úzilýge jaqyn qaldy. Sonyń ózinde esinen bir tanǵan joq, tynymsyz jóteldiń ara-arasynda entigip, eki ıyǵynan dem alyp, sóılep jatty. «Jetim Shaǵaladaǵy» ótken ómirdi qıssadaı qylyp aıtyp berdi. Mırhaıdar tatar týraly asa bir asqan sezimmen tebirendi. Onyń «Ómirzaıasyn» yńyldap aıtty. Ómirde budan artyq án joq dedi. Óıtkeni ol ózi týraly edi. Kóktemde jerdiń tońy jibisimen báısheshek qyltıyp shyǵady. Tipti qardyń astynda jatyp ta shyǵa beretini bolady. Sonshalyqty asyǵady baıǵus. Nege asyǵady, tez ósip, tez ólý úshin be? «Ómirzaıa» Eskendirge arnalǵan án. Muny shyǵarǵan qandaı danyshpan?! Demek, Eskendir sıaqty qyrshyn ketkender buryn da az bolmaǵany ǵoı. Taǵdyr solaı bolǵan soń, ne ókinish?!

Qaıran Eskendir. Gúldep sheshek atqanda úsip uryp, yzǵar soqqan bıshara. A onyń bul azaptan qutylyp ketýine de bolatyn edi-aý. Glebov aıtty ǵoı Pavlık Morozov týraly. Sonyń tilin alǵanda, tiri qalatyn edi. Biraq týǵan ákesine jala jaýyp, ony ólimge qıyp jiberip, jer betinde qaıtip júredi.

Ras bolsa, adamnyń denesi-adamnyń kıimi ǵana kórinedi. Adam óldi degeni-kıiminiń ǵana tozǵany. Al jan ólmeıdi. Jan ne adam beınesinde, ne bir jándik, ne bir ósimdik beınesinde jer betine qaıta oralady. Eskendirdiń jany, sirá, ómirzaıa-báısheshek bolyp oralar. Onda taǵy da tez solady. Biraq jylda, jylda qaıtadan shyǵa beredi.

Eskendir eshqandaı jantalasqan joq. Qyń dep qınalǵanyn da bildirmedi. Tek bir sátke boı jasaǵandaı boldy. Tipti jastyqtan basyn kóterip, kóńildenip, qasynda otyrǵan eki áıeldi úmittendirip te qoıdy. Nadá qýanyp:

— Qudaıǵa shúkir, beti beri qarady, — dedi. Báleni kóp kórgen Olga úndegen joq. Ol aqyrǵy sát ekenin sezdi. Nadány aýyz úıge shaqyryp, sybyrlap:

— Baıǵus-aý, daıyndalaıyq, — dedi.

Nadá úrpıip, qorqyp qaldy.

Eskendir yń-jyńsyz jatyp, jaı ǵana júrip ketti. Tek betiniń qyzyly ońyp, bozaryp qaldy. Kúlimsirep jatqan boıy dúnıeden ótti.

Eki áıel ony Máskeý zırattarynyń birine qoımaqshy edi. Olga aıtty:

— Vagankov zıratynda Ǵanı Muratbaev jatyr, sonyń qasyna qoıaıyq, — dedi.

Sóıtse, oǵan ruqsat joq eken. Oǵan da ólgen adamnyń ataq-dańqy bolýy kerek eken. Al Eskendir bolsa «halyq jaýy». Aqyry krematorıı degenge tústi baıǵus bala. Jerden topyraq ta buıyrmady. Topyraq buıyrǵanda molasyna jylda ómirzaıa ósip shyǵatyn ba edi. Krematorıa onyń kishkentaı qumyraǵa salynǵan bir ýys kúlin alyp berdi. Eki áıel qumyranyń búıirine:

«Eskendir Turaruly Rysqulov. 1920-1938» dep jazdyrdy da, krematorıı qabyrǵasynyń bir qýysyna aparyp qoıdy.

Sóıtip, Ómirzaıa jyry taýsyldy.

TURAR

Qatty uıyqtap qalǵan eken. Ómir taýsylyp, ólim esik qaǵyp turǵanda bul qaıdaǵy uıqy? Kileń aq qaıyńnyń ishinde júr. Kóktem eken deıdi. Biraq qaı jerdiń qaıyńy? Máskeý túbindegi Iaýza ormanynda osyndaı aq qaıyńdar bolýshy edi. Sol ma? Joq, Kóksheniń Býrabaıy ma? Álde Talǵar, álde Aqsý-Jabaǵyly ma? Kileń zıpa boıly, sylań qaqqan sulý qaıyndar. Japyraqtary názik, ashań jasyl. Bir qaıyńnyń búıirinen jas tamshylap tur. Áldekim jaralap ketken eken. Kádimgi adam kóziniń jasy sıaqty móp-móldir. Japyraqtar sybdyr-sybdyr sybyrlasady. Al mynaý únsiz jylaıdy.

Sóıtip turǵanda, álgi qaıyń lezde Ázıza bolyp shyǵa keledi. Rysqulov júregi tarsyldap, qýanyp qalady. Biraq Ázıza qýanbaıdy. Buǵan qaraı qushaq jaıa umtylmaıdy. Qartaıyp, betin ájim basyp, shashy aǵaryp ketipti.

— Ázıza, nege muńaıasyń? — deıdi Rysqulov. Jaqyndaıyn dese, ornynan qozǵala almaıdy. Ázıza ún qatpaıdy. Arada túsiniksiz bir kórinister ótedi de, Ázıza qaıtadan qaıyńǵa aınalyp ketedi. Rysqulov kileń aq qaıyńnyń arasynan shyǵa almaı áli júr. Ázıza esinen shyǵyp ketti. Áldeqandaı qustar shyryldap án salady. Áldebir qus tynbastan bireýdi shaqyrady. Jaǵy sembeıdi. Úninde jalynysh, saǵynysh saryny bar. Bul da muńly.

Kenet aıaǵynyń astynan báısheshek kórinedi. Abaılamaı ózi basyp ketipti. Eńkeıip báısheshekti túzetpek bolady. Biraq sabaǵy synyp qalǵan eken, qyljıyp qaıta qulaıdy. Kenet daýyl turyp, orman shýyldaıdy. Aq qaıyndar búgilip-búgilip, japyraqtary jamyrap qoıa beredi. Rysqulov ormannan jol taba almaı, qalaı qaraı júrerin bile almaı, azynaǵan ý-shýdan úreılenip baryp, oıanyp ketedi.

— Tutqyn Rysqulov, na vyhod! — dedi aıdaýyl. Túnniń qaı mezgili? Belgisiz.

— Saǵat qansha? — dep surady Rysqulov.

— Tún ortasy boldy, — dedi aıdaýyl.

Tún ortasynda tergeýge alyp bara ma? Aıtpaqshy, tergeý bitti ǵoı. Tún ortasynda, tek atýǵa alyp baratyn shyǵar. Ólimnen qoryqpa, ólim túk te qorqynyshty emes dep ózin-ózi qansha qaırap, boıyn úırettim degenmen, tuńǵysh ret júregi sý-ý-ý etip, tula boıy qaltyrap qoıa berdi. Sileıip turyp kaldy. Tek aıdaýyl myltyqtyń ushymen ıtergende ǵana, ilbip basyp, alǵa jyljydy. Qansha aıtqanmen, talaı aılar boıy mekeni bolǵan, kóp kún azap shekken, qanshama oılar muhıtyn keshken kamera ǵoı, artyna burylyp qaraǵaı tósekke qarady. Tumshalanǵan álsiz shamǵa qarady. Olardan basqa eshkimi joq. Basqa kimmen qoshtasady? Eshkimi joq. Júzdegen, myńdaǵan adamdardy bilýshi edi, bireýi joq. Qudaıdan basqa eshkim joq. Al Qudaıdyń qalaýy osy bolsa-kónbesińe ne shara...

***

Kádimgideı úlken zaldyń ishi jap-jaryq eken. Mundaı jaryqty kópten beri kórmegen Rysqulovtyń kózi qaryqty. Qos aıdaýyldyń qaqpalaýymen tutqynnyń ornyna áreń taýyp baryp otyrdy. Kózi úırenip, jan-jaǵyna qarap edi, zalda qatar-qatar oryndyqtar bar eken. Biraq onda jan balasy joq. Tóp jaqqa qarap edi: prezıdıým ústeli qyzyl máýitimen qaptalyp o da bos túr. Prezıdıým tusyna KSRO Gerbi ilinipti. Terezeler qyzyl perdeli.

Rysqulov sotqa kelgenin túsindi. Sot emes, trıbýnal. Sottyń rásimi kóp. Advokat degen bolady, aıyptaýshy prokýror degen bolady. Kýálar shaqyrylady. Munda eshkim joq. Biraq keıinirek keletin shyǵar.

Kenet jer astynan shyqqandaı bir daýys:

— Vstat! Sýd ıdet, — dedi. Ornynan turatyn Rysqulovtan basqa eshkim joq. Qos aıdaýyl qos qaptalynda onsyz da qaqshıyp turǵan.

Túkpirdegi esikten alasa boıly, jaltyrbas kirdi. General formasy bar. Onyń sońynan birinen soń biri tizilip, tórt adam kirdi. Bári de áskerı formada.

Jaltyrbasy armvoenúrıst Ýlrıhtyń ózi eken. Ol qaq ortada. Áldekimder tom-tom qaǵazdardy ákelip qoıdy. Rysqulov ol tomdardy tanydy. On aılyq tergeýdiń jemisi. Avtor-Glebov. Biraq bul arada Glebovtyń ózi joq. Vyshınskıı de joq, Ejov ta joq. Olar óz mindetterinen qutylǵan. Olar endi basqa tutqyndarmen áýre. Qamalǵan jalǵyz Rysqulov emes qoı. Biraq munyń soty jeke ótpek. Janynda eki aıdaýyl. Aldynda-bes general.

Áskerı kollegıanyń tóraǵasy Ýlrıh formaldi túrde Rysqulovtan ómirbaıanyn surady. Rysqulov jaýap berdi.

Ýlrıh Rysqulovtyń qandaı qylmysy baryn tizip shyqty. Sol baıaǵy Vyshınskıı bekitken Aıyptaý qorytyndysyndaǵy jeti tarmaq.

— Osy qylmystaryńyzdy moıyndaısyz ba? — dep suraq qoıdy Ýlrıh.

— Jok, moıyndamaımyn, — dedi Rysqulov.

— Qalaısha? — dep Ýlrıh kózildirik astynan Rysqulovqa shuqshıa qarady. — Munda moıyndaǵan qolyńyz tur ǵoı, — dep papkalardy alaqanymen urǵylap qoıdy.

— Maǵan qoldy qalaı qoıdyrǵanyn bilmeımin. Sirá, esimnen tandyrsa kerek.

— Óıtip keńes tergeý ornyna jala jappańyz, — dedi I rangaly voenúrıst Kostúshko.

— Men keńes ókimeti úshin keýdemdi oqqa tosqan adammyn. Meniń keńes ókimetine qarsy istegen qastandyǵym joq, — dedi Rysqulov áli de áldeneden úmittenip.

— Seńderdiń bárin solaı saıraısyńdar, — dedi Vyshınskııdiń orynbasary Rogınskıı. — Sender Vyshınskıı joldastyń sózimen aıtqanda, eki aıaqty aıýansyńdar.

— Aıyptalýshy Rysqulov, sizbenen tájikelesip otyratyn ýaqyt emes. Tún ortasynan aýdy. Bar bolsa, sońǵy sózińizdi aıtyńyz, — dedi Ýlrıh jeksuryndaý kúlimsirep.

— Meniń kinám joq! Joq! Joq! — dep aıqaılap jiberdi Rysqulov. Biraq ony myna meńireý zal menen meńireý áskerı kollegıadan basqa eshkim estimedi.

— Bulardyń bári sóıtedi, — dedi Kostúshko.

Sot «keńesý» úshin zaldan shyǵyp ketti. «Keńesý» úshin. Mundaı formalızm ne kerek...

Rysqulov oryndyqty syqyrlatyp qozǵalaqtaı berse kerek, aıdaýyldyń bireýi ıyǵynan túrtip:

— Tynysh otyr, — dedi.

Ózi emes, oıy ǵoı tynyshtyq taptyrmaı bara jatqan. «Keńesýge» ketti. Á, bálkim, ishinde bir ımandysy tabylyp: «Aý, joldastar, munymyz ádiletsizdik qoı. Rysqulov aıybyn moıyndamady ǵoı», — deıtin shyǵar. Á, bilkim, atýǵa emes, aıdaýǵa kesim qabyldar. Endigi oı osy tóńirekten uzaǵan joq. Rysqulovty oı qyspaǵynda qaldyryp qınamaı, áskerı kollegıa qazdaı tizilip, lezde kaıta oraldy. Olar endi kreslolaryna otyrǵan da joq. Ýlrıh birden úkimdi oqydy.

«KSRO atynan KSRO Joǵarǵy sotynyń áskerı kollegıasy myna quramda:

ARMVOENÚRIST ÝLRIH,

BRIGVOENÚRIST ZARÁNOV,

I RANGALY VOENÚRIST KANDYBIN,

I RANGALY VOENÚRIST KOSTÚSHKO,

KSRO PROKÝRORYNYŃ ORYNBASARY ROGINSKII

ÚKİM SHYǴARDY.

MÁSKEÝ KALASY, 8-AQPAN

1938 JYLY.

Jabyq sot májilisi.

QARALDY: RYSQULOV TURAR RYSQULOVICHTYŃ İSİ. 1894 JYLY TÝǴAN. RSFSR SOVNARKOM TÓRAǴASYNYŃ BURYNǴY ORYNBASARY. RSFSR KYLMYS KODEKSİNİŃ 58- 1a, 58-2, 58-8, 58-1 1 STATÁLARY BOIYNSHA BELGİLENGEN KYLMYSTARY BOIYNSHA...

Úkim shyǵardy:

RYSQULOV TURAR RYSQULOVICH JAZANYŃ EŃ AÝYR TÚRİ-ATÝǴA KESİLSİN.

YKİM ÓZGERMEIDİ, QAITA QARAÝǴA JATPAIDY».

Sot nebary on tórt-aq mınýtke sozyldy. Tergeý qansha uzaq bolsa, sot sonsha qysqa boldy.

Úkimniń kóshirmesin Rysqulovtyń qolyna ustatty. Rysqulov zaldan shyǵyp bara jatqan Ýlrıhtyń sońynan: — Azamat Tóraǵasy! — dep aıqaılady. Ýlrıh qaıyrylyp qarady.

— Bulardyń bári sóıtedi. Endi jalynyp bále bolady, — dedi Kostúshko.

Degenmen Ýlrıh Rysqulovqa:

— Ne aıtasyz? — dedi.

— Azamat tóraǵasy, aqyrǵy tilegim: men jýynyp alaıyn, — dedi.

— Jýynǵanmen syrtyń tazarady, al pıǵyldy qaıtesiń? — dedi Kostúshko.

— Da, pýst — Ýlrıh qolyn siltedi. Aıdaýyldarǵa:

— Shomyldyryńdar, — dedi.

***

Kópten beri jyly sý tımegen denesi kádimgideı jipsip, tipti mańdaıynan shyp-shyp ter shyqty. Rysqulov sol jipsigen denesin sabyndap, ysqylap jýyndy. Júreginde sýyl joq, qoryqqany, úreı býǵany bilinbeıdi. Jyly sýy, muzdaı sýy bar, sabyny bar vana, túrme vanasy — Rysqulovtyń bul jaryq dúnıeden sońǵy kórgen rahaty boldy. Óz denesine ózi tańqalady. Tek shandyr ǵana qalypty. İlmıip aryqtapty. Qolynyń qary, aıaǵynyń sany salbyrap, toqsandaǵy kári adamdaı sıyqsyz kórindi. Rysqulov óz túrinen ózi jerigendeı boldy. Tozǵan ekensiń ǵoı, sorly, — dedi. «Kıimi» tozǵan eken. «Kıimin» sypyryp tastaıtyn kez kelgen eken. Biraq júrektegi kózge ilinbes, kórinbes jan ornynda.

***

Rysqulov sóıtip ózin-ózi arýlady. Ózin-ózi jýmasa, munyń súıegine kim túsedi, kim jýyndyrady? Óz ımanyn ózi úıirdi. Áıtpese, munyń ımanyn kim úıiredi? Janazasyn kim shyǵarady? Kimge qaryzbyn? — dep oılady. Alys-jaqyn adamdardyń bárin kóz aldynan ótkizdi. Eshkimge qaryz emes sıaqty. Al qaryz bolǵanda qaıtedi? Ony qalaı óteıdi? Óteýge múmkindigi joq qoı.

Bul dúnıede kimge qaryzdar? Árıne, aldymen, eń aldymen anasy Qalıpa marqumǵa qaryzdar. Biraq bul dúnıeden tym erte ótip ketken anasynyń qaryzynan qalaı qutylmaq? Ary oılap, beri oılasa, anasyna arnap as ta bermepti. Quran túsirmepti. Ájeleriń Qalıpa degen kisi dep balalaryna da úıretpepti. Munyń bári, árıne, Qalıpany ózi de tym-tym az bilgendiginen shyǵar. Qalıpa qaıtys bolǵanda, Turar nebary tórtke jańa shyǵyp edi-aý...

Ózgesiń dep ózeginen teppeı ósirgen ógeı sheshesi İzbaıshaǵa qaryzdar. İzbaısha da baqytsyz. Alasapyranda adasyp qaldy.

Árıne, ákesi Rysqulǵa qaryzdar. Tym bolmasa, onyń adasqan molasyna belgi de qoıdyrmapty. Árıne, kináli.

Almatydan Qordaıǵa deıin arqasyna salyp, Merkege shyǵaryp salyp, Saımasaı bolys kegi úshin qanǵa-qan degenderdiń quryǵynan qutqaryp qalǵan Ahat atasyna qaryzdar.

Ókimettiń qýǵynynan jasyryp, «Qyrǵyzbaev» dep óz famılıasyn bergen Merkedegi Qyrǵyzbaı atasyna qaryzdar. Onyń adýyndy ám sheksiz meıirban kempiri Salıhaǵa qaryzdar.

Oılap tursa, Rysqulov eki aıaǵy aspannan salbyrap túse qalmaǵan eken. Meıirimdi adamdardyń arqasynda joqtan bar bolǵan eken. Endi mine, solardyń qaryzynan qutyla almaı ketip barady. Bálkim, Shyn dúnıe bar ekeni ras bolsa, sonda qutylar.

A, bálkim... Rysqulov osy qaryzdyń bárinen osy ómirde-aq qutylǵan shyǵar. On segizinshi-on toǵyzynshy jyldary; otyz eki-otyz úshinshi jyldary mıllıondaǵan adamdy keńes ókimeti ádeıi uıymdastyrǵan ashtyq ajalynyń tyrnaǵynan qutqaryp qalyp edi ǵoı. Múmkin, osy esepke alynar...

Atýǵa janalǵyshtar qazir kele me, álde bir saǵattan keıin kele me-belgisiz. Ýaqytyn aıtqan joq.

Atý qorqynyshty emes. Oq tıer, tyz eter. Ony sezesiń be, sezbeısiń be-Qudaı bilsin. Atýǵa deıingi sát qıyn. Kútý qıyn. Ajal jaryqtyq, qansha degenmen túsi sýyq. Oılamaıyn deseń de úreı qınaıdy. Úreısiz adam joq. Ólimniń máni de sonda shyǵar. Sonysymen qadirli de bolar. Adamdar ólimnen qoryqpasa, myna bylǵanysh dúnıede ne bolar edi? Odan beter bylyǵar edi.

O basynda adamdar ólimnen qoryqpaıtyn da zaman bolypty desedi. Sodan adamdar esirip, jerdiń betin lastap jiberipti. Dúnıede esirik kóbeıip, qylmysqa tolyp, álem sasyp ketse kerek. Sonda qudiretińnen aınalaıyn Qudaı olardan úmit úzip, jer betinen joıyp jiberýdi oılapty. Nuh paıǵambarǵa ámir berip, keme jasatyp, sol kemege tiri jan ataýlyny jynys boıynsha bir juptan mingiz depti. Kemege mingender ǵana, bolashaq, taza tuqym úshin tiri qalyp, basqalardyń bárin topan sýy qaptap óltiripti.

Janalǵyshtar nege keshikti? Óz ajalymen ólgenderge Ázireıil kózge kórinbeı keledi eken. Al Rysqulovtyń Ázireıili kózge kórinip kelýi kerek. Kózge kórinip kelgeni qıyn.

Kamera, tas kamera, tas qapas meńireý. Oǵan aryzyń ótpeıdi. Shirkin, Qudiret buǵan kúsh berse, temir tordy julqyp syndyryp, terezeden ushyp shyqsa, Qudiret buǵan MIǴRAJ keremetin kórsetse... MIǴRAJ tek paıǵambarlarǵa ǵana buıyrǵan. Rysqulov paıǵambar emes, nebary kádimgi pende. Mıǵraj keremetimen Isa paıǵambar kórden shyǵyp, kókke ushyp ketken. Mýhammed paıǵambar mıǵraj kúshimen Pyraqqa minip, aspanǵa ushyp, Jábireıilmen tildesip, Allanyń ámirin Jerge jetkizgen Rasýl.

Joq, Rysqulov tas qapastan shyǵa almaıdy. Mıǵraj oǵan buıyrmaǵan. Kez kelgenniń bári Mıǵraj kúshimen ǵaryshqa ushyp kete berse, mıǵrajda qasıet qala ma?

Endigi bir qolynan kelgeni, Rysqulov ózin-ózi qaırady: úreı bolyp qaltyrama, áldekimder sıaqty baqyryp bajyldama. Ajaldy sabyrmen kútip alýdyń ózi abyroı. Janalǵyshtardyń aldynda abyroıyńdy tókpe. Qoryqpa! Kóp bolsa, pıstoletpen atar. Qas-qaǵym sát shydasań-bári bitedi. Bir Rysqulov osylaı deıdi.

Ekinshi Rysqulov: kógildir aspandy, jaryq kúndi qaıtip qıasyń? Óziń qasıet tutqan qaısar qaraǵaıdy, aqbozym qaıyndy qalaı qıasyń? Jalǵan-jalǵan degenmen, qurt-qumyrsqasyna deıin qymbat qoı. Seni týǵan eliń, jeriń bar ǵoı, qahar men qaıǵy qamaǵan Qazaqstandy, óziń basyn qospaq bolǵan Túrkistandy-Turandy qalaı qaldyrasyń? — dedi.

Shirkin-aı, oı dúnıe-aı, Túrkistan túgel bolǵanda Rysqulov bul qasiretti sheger me edi. Topyraǵy da buıyrmaǵan, tarydaı shashyraǵan talapaı Túrkistan!

Dúnıe kezek deýshi edi. Er túriktiń tarydaı shashyraǵan tamtyǵy qaıta bir birigip, qaıta bir qaırattanyp, qanatyn kerip, kókke bir samǵar kún týar ma eken? Kók beriniń altyn basy jaltyldap, kógildir týy jelkildep, kók túriktiń arýaǵy tirilip, álem aldynda qasqaıyp turar zaman qashan kelersiń?

O dúnıe-aı, sonda men qaıta tirilsem! Sol kúndi bir kórsem. Keróleń men Orhon sýyndaı, Ertis pen Edil tolqynyndaı ańyrap aqqan armandarym-aı. Shynymen-aq adyra qaldyńdar-aý. Meniń tekti babalarym-Kúltegin men Tonykók, Tuman han men Móde han... Esim han men Qasym han, Táýekel men Táýke han... qaıdasyńdar? Senderdi alǵan sum ajal men beıbaqty quryǵynan qutqarar ma?! El dep, jer dep eńiregen erlerim, jandaryń jannatta bolsyn, nurlaryń peıishte shalqysyn. Myna mendeı pendege medet berińder. Ajal aldynda qýat pen shydam berińder.

Tulpar tektes Túrkistan! Seniń basyńnan adasyp ushqan baq basyńa qaıta kelip qonar bolsa, meniń rýhym Qudirettiń nuryna shomylar. Seniń basyńa qaıta kelip qonǵan baqty baqtalas-baqastyǵymen, kúnshil, qıanatshyldyǵymen úrkitip jibermese eken nadandar men jamandar. Qyzǵanysh pen kúnshildik, uıa buzǵan rýshyldyq túbimizge jetti ǵoı. Keler urpaqqa sol sasyq mura kesirin tıgizbese eken.

Qıanat pen qysastyqtan men dúnıeden ketermin. Qazaqtyń, jalpy túrik násildiń bar jamandyǵy bizben birge joǵalyp, dúnıege adal da asqaq, baýyrmal da batyr, aqyldy da tákappar urpaq kelse eken. Túrik álemi tutas bolsa eken.

***

Arqanyń aq borany soqty. Áýeli jaıaý boran edi. Burynnan jatqan qasań kardyń ústimen syrǵanaqtap, sylańdap, sýsyldap myń san aq jylandar oıqastap, oınaq salǵandaı edi. Artynan teristiktiń jeli qataıa tústi de aspan men jerdiń arasy aq tútekpen tutasyp ketti. «Arqanyn aq myltyǵy» degen osy.

Mundaıda «ALJIR» aq kebin oranǵan elikke aınalady. Áıteýir, tirshilik bar ekenin anda-sanda tars etip, atylǵan myltyq daýysynan bilesiń. Bul endi qaraýyl. Bıik munarada tura tyn qaraýyl. Onyń da kúni kún emes. Teri tulypqa qansha orandym degenmen, mundaı surapyl soqqanda qaraýylda turý eki azap.

Biri-azynaǵan boran bolsa, ekinshisi qorqynysh. Peıili buzyq tutqyndar lagerden osyndaıda qashady.

Qashqanda qaıda barary belgisiz. Aınala aq teńiz. Belýardan kúrtik qar. Ári qutyryp turǵan boran. Tunshyǵyp-aq ólesiń. Biraq lagerden bir sát qutylyp, erkindikke shyqqandy asyl arman etetinder az emes. Azattyq úshin nege bolsa da bas tigetinder tabylady.

Lagerdi aınala qorshaǵan sharbaqtyń ár buryshynda sopaqtaý aǵash úıshik týrady. Ol úıshik temir taǵandardyń ústinde, bıikte. Sol aradan búkil lager alaqanyńdaǵydaı kórinedi. Alystan qaraǵanda, álgi úıshikter tikesinen tik qoıǵan tabyttar sıaqty bop ta elesteıdi. Tórt buryshta tórt projektor túnde ajdahanyń kózindeı baǵjıady. Onyń jaryǵynan qybyrlaǵan qumyrsqa da kórinerdeı.

Biraq myna aqtútek boranda projektor da aq shel basqan aýrý kózdeı álsireıdi. Sol qorqynyshty. Qaraýyldar mundaıda qashqyndy baıqamaı qalýy múmkin. Sodan qoryqqan qaraýyldar kezek-kezek, anda-sanda, gúrs-gúrs myltyq atyp qoıady. Onysy bir jaǵynan «biz oıaýmyz, biz saqpyz» degen belgi. Aq daýyl údeı túsedi. Qaraýyldardyń «tabyt» úıshikteri syqyrlaıdy. Projektorlar shaıqalyp, álsiz sáýle jantalasa bılep turady.

Úsh qabat nar tósekter qatar-qatar tizilgen sasyq baraqtyń ishi qalyń uıqyǵa ketken shaq. Qulqyn sáriden el orynǵa otyrǵansha tynbaı jumys isteıtin «halyq jaýlarynyń qatyndary» sulaı túsip, sileıip qatyp qalǵandaı shyryn uıqynyń kezi. Bular úshin osy bir sátten artyq jannat joq.

Tek Ázıza qaıta-qaıta shoshyp oıanyp, shoshyp oıanyp kete berdi. Túsinde neshe túrli qubyjyq kóredi. Birese aq borannyń arasynda jalǵyz ózi qalyp, aınala ulyǵan qasqyrlar qamap alady. Jerde qaraıyp jatqan aǵash eken, sonymen qorǵanaıyn dep eńkeıip ala bergende, álgi aǵash shirik bolyp shyǵady. Qolyna ilinbeı irip ketedi. Qasqyrlar jaqyndaı túsip, tap-tap beredi. Ázıza «Turar!» — dep aıqaılap, oıanyp ketedi. Astyńǵy qabatta jatqan Kúlánda:

— Áı, sorlyǵar, nemene, jaman tús kórdiń be? Jóndelip, jaılanyp jat, — dep sybyrlaıdy.

Endi kózi iline bergende, úıdeı qara buqa Turardy súzeıin dep turǵanyn kórip, taǵy da baqyryp oıanady.

Álgi Kúlánda taǵy da:

— Baıǵus-aý, ne boldy saǵan? Shoshyna berdiń ǵoı, — dep sybyrlaıdy. Daýystaýǵa bolmaıdy. Basqa qatyndar oıanyp ketse, betińdi tyrnaıdy.

Ázıza:

— Turar, — deıdi.

— Nemene, Turar?

— Búgin Turarǵa birdeńe boldy, — deıdi Ázıza.

— Tek, jaǵyńa jylan jumyrtqalaǵyr. Tús qoı ol. Tús túlkiniń boǵy degen, tynysh jat. Túsimde Sultanbegimdi men de kóremin. Olar qaıbir jetisken deısiń. Kórgen tústiń bárin kóńilińe ala berme. Uıyqta. Álgi ázireıil kelip, oıatyp, jumysqa aıdaıtyn ýaqyt ta taıap qaldy. Tynysh jat...

Biraq Ázıza uıyqtaı almaıdy.

***

Kózge kórinip keler ajaldy kútip jatqan adam neni ańsaýy múmkin? Árıne, qý ómirdi ańsaıdy. Al Rysqulov bir jutym qymyzdy ańsady. Bir-aq jutym. Qazaqstanǵa kópten beri barmaǵan adam qymyzdyń dámin de umytyp ketedi ǵoı. Bul da umytyp ketken. Al endi myna aıtyp keler ajaldyń aldynda sol umytylǵan qymyz qaıdan ǵana esine túskeni ǵajap. Jolbarystyń júregine jerik bolǵan áıeldeı bir jutym qymyzdy tilegeni sonsha, ornynan turyp baryp, temir esikti toqpaqtaǵysy keldi. Artynsha: bul laǵnet atqyr Lýbánkada qymyz qaıdan bolsyn dep oılady. Lýbánka turmaq, búkil Máskeýden bir jutym qymyz tabylar ma eken.

Bul endi ómirdi qımaı alasurǵany sıaqty. Qymyz degeni ómirdiń sınonımi sıaqty. Esine sonoý 1925 jyldyń kóktemi tústi. Mońǵolstan. Eshkili taý. Aıdaladaǵy arattyń úıi. Kók shalǵyndaǵy tapal jylqylar, bıe saýǵan mongol kelinshek. Arattyń jap-jalpaq kıiz úıi. Áne qymyzdy monǵol joldasy Túmen-Jyrǵal ekeýi sonda ishken.

Endi myna jaryq dúnıemen máńgi qoshtasar shaqta, esine Talǵar taý emes, Aqsý-Jabaǵyly emes, Aspara-Merke emes, Kógildir Kókshe de emes, qaı-qaıdaǵy Eshkili taý túskeni nesi?

Iá, sonda Eshkili taýdan qymyz iship attanyp, Orhon boıyndaǵy babalarynyń basyna barǵan. Kúltegin men Tonykóktiń eskertkishin kórgen. Tastaǵy syna jazýlardy oqı almaı ókingen.

Sodan sál keıin, Ulan-Batorǵa oralǵanda, Rınchıno oǵan jala japty. Rınchıno mońǵol basshylaryna: Rysqulov-aıtýly pantúrkıst, sonysy úshin Lenın men Stalınnen taıaqta jedi. Biraq pantúrkıstigin áli qoımaı, keshe kóne Kók Túrikterdiń eskertkishine baryp zıarat etip, duǵa oqyp qaıtty.

Ózi panmongolızmge qarsy bola turyp, pantúrkızmdi qozdyrmaq dep soqty. Qaıda barsa da qarsy jaý tabyla ketedi. Rysqulovqa alystaǵy Mońǵolstanda da maza bere qoımady. Máskeý Rysqulovty Komınternniń ókili etip jibere otyryp, sońyna Rınchınony salyp qoıdy. Osyndaı ańdysqan, arpalysqan dalbasa tirshiliktiń atasyna nálet deıin dese de, bir jutym qymyzdy ańsaıdy. Oı, qý dúnıeniń táttisi-aı. Sóıtken dúnıe, bir kem dúnıe, myń kem dúnıe Rysqulovtyń ataý keresine bir kese qymyzdy da qımady. Eger Qazaqstanda atylsa, bul ataýkere buıyrar ma edi, kim biledi, biraq elden topyraqta buıyrmaıtyn boldy. Bálkim, munyń molasyna árýaq syılaǵan áldekim týǵan jerdiń bir ýys topyraǵyn ákelip shashar edi, átteń Rysqulovqa mola da buıyrmaıdy ǵoı. Súıeginiń qaıda qalǵanyn eshkim bilmeı sorlaıdy toı. Sol qaıǵy.

Kókiregi qyzǵan temir basqandaı ashıdy. Sol ashyǵan keýdesin sıpalaǵan saıyn, tós qaltasyndaǵy qaǵaz qatyrlaıdy. Bul Áskerı Kollegıanyń úki-i-mi. Ó-ó-ól-i-i-m jazasyna kesken ú-ú-úk-i-i-im. Boıtumardaı qylyp, tós qaltasyna tórt búktep salyp qoıdy. Ólim jazasy týraly úkim qaǵazdy qolyńa ustatqany qandaı azap. Aıtpaı-aq, abaısyzda-aq atyp tastaı salýǵa bolady ǵoı. Kim tekserip jatyr. Joq, sen atylasyń dep kúni buryn áıgilep, onyń kýáligin qolyńa ustatady. Sadızm degen saldaqynyń bir túri. Qatal túri.

Rysqulov sol úkim-qaǵazdy kórge ózimen birge ala ketkisi keldi. Biraq jerge kómgende kıimdi sheship almas pa eken dep te ýaıymdady. Álde krematorıaǵa salyp órtep jibere me? Átteń, bul qaǵazdy shirimeıtin qutyǵa salyp saqtasa... Ondaı quty qaıdan tabylmaq? Qaǵaz shirı me, shirimeı me dep kóp oılandy. Temir ekesh temir de shirıdi, qaǵazǵa ne daýa?..

***

Rysqulov mashınkaǵa orysshalap basylǵan úkim qaǵazdy tórt búktep, ony taǵy da eki búktep, tórt buryshty tumardaı etip, tós qaltasyna qaıta saldy. Biraq oǵan da kóńili kónshimeı, qaıtyp aldy. Qaǵaz shirimeýi kerek. Óziniń ólgeninen góri, osy qaǵazdyń shirigeni qabyrǵasyna qatty batatyn sıaqty, qaraptan qarap otyryp, tym ábigerge tústi. Muny qalaıda saqtaýdyń qamyn oılap, ábden áýre boldy. Qaptap qoıatyn, shirimeıtin zat joq. Ólim kútip otyrǵan adamnyń ýaıymy basqa bolsa kerek edi, Rysqulov jaryqtyq, basqa dúnıeniń bárin umytyp, álgi úkimdi, ólim úkimin qasıetti qurandaı qasterlep, ernine tıgizip, mańdaıyna basyp, táýep etti. Sirá, aqylynan adasty ma, onysy nesi deıtindeı ábes qylyq boldy.

Úkim qaǵazdy oraıtyn bir tuldyr joq ekenin bilse de, tas kameranyń ishin qaıta-qaıta tintkiledi. Tas qabyrǵa, tas eden, buryshtaǵy parasha, tóbedegi syqsıma sham, qý qaraǵaı tósek, jalǵyz oryndyqtan basqa lypa joq. Túrmeniń kenep shalbary men kenep kóılegin sıpalap qoıdy. Kenep te shirıdi. Baıaǵyda (bir jyl tolmasa da baıaǵydaı ǵoı) Ázıza syılyqqa dep satyp ápergen ámirken týflıdiń synaryn alyp, ary-beri qarady. Qaıysy taza, syrty syrly-osy shirimes dep oılady.

Ertede-ertede, bala kúninde súzekpen qatty aýyryp turǵanda, Ahat atasy bir japyraq sary qaǵazǵa arabsha dýǵa jazyp, ony qara bylǵarymen qaptap tigip, ala jipten baý taǵyp, Turardyń moınyna ilip qoıyp edi. Keıin sol tumardy Merkeniń ınternatynda oqyp júrgende, Kýzmınkanyń balalarymen bir tóbeleste ala jibi úzilip ketip, joǵaltyp aldy. Kim biledi, sol tumar moınynan úzilip túspeı, osy ýaqytqa deıin júre bergende, Rysqulov mundaı bálege ushyramas pa edi...

Ámirken týflıdiń bylǵarysyn jyrtyp almaq bolyp, ezýinen tartqylap kórip edi — kónbedi. Kesip alýǵa pyshaq, báki joq. Ondaıdy túrmede ustatqyzbaıdy. Týflıdiń ezýin aıyra almaǵanyna qaraǵanda, qolynan kúsh te ketken bolýy kerek. Onyń ústine Rysqulov muny kıip, kóp júrip jatqan da joq qoı, týflı óńi tússe de, áli jańa edi. Bútin týflıdi jyrtyp, búldirý, obal da sıaqty. Biraq ózi óler bolsa, týflıdiń ne keregi bar?

Sóıtip, ol aqyry túrmeniń kenep kóıleginiń bir jeńin jartylaı jyrtyp almaq boldy. Oıyna perǵaýyndar týraly oqyǵany tústi. Ertede, Mysyrda bul dúnıeden qaıtqan perǵaýyndy bálzamdap, ony kendir kenepke qat-qattap orap, tabytqa salyp, sodan soń baryp, altyn sarkofagpen qaptaıdy eken. Perǵaýynnyń kebinine jibek mata tabylmaı qaldy deısiz be, kendir kenepti beker tańdamaǵan shyǵar.

Túrmeniń kóılegi tirmizik eken: sol jaq jeńiniń ushyn tartqylap kórip edi, jyrtyla qoımady. Sodan kóılekti sheship alyp, qos qoldap jatyp, tórt elideı jerin jyrtyp aldy. Úkim qaǵazdy qasterlep turyp, soǵan orap, tós qaltasyna salyp, sıpalap qoıdy. Tompaıyp, bilinip qalmasyn dep seskendi. Endi kópke deıin shirimes dep úmittendi.

Óle-ólgenshe úzilmeıtin sorly úmit. Saǵan da rahmet. Sol úmit bolmasa, adam kim? Adamnyń basqa jan-janýardan aıyrmashylyǵy da sol úmitte shyǵar. Atý jazasyna kesilgeni aıdaı aıan bolsa da áli oılaıdy. Áli-i de-e úmittenedi. Áldebir ǵaıyptan qaıyrym, meıirim kútip, úkim ózgerip qalar ma dep te elegizıdi. «Myń bir túnniń» ǵajaıyptarynda, keıbir romandarda adamdy darǵa aspaq bolyp, moınyna tuzaq salyp turǵan sátte de keıde patsha úkimdi joıyp, ólimniń sup-sýyq óńi ózgerip sala bermeýshi me edi? Adam ajaldan qutylyp ketýshi edi ǵoı.

Biraq meńireý tas kamera tyrs etpeıdi.

Daladan, keń dúnıeden munda dybys jetpeıdi.

Uıqy arsyz. Osynshama úreıdiń, ajaldyń aýzynda otyrsa da Rysqulov myzǵyp ketken eken. Ákesi Rysqul kelip, kameranyń temir esigin toqpaqtap tur.

— Oıan, Turar! — dep aıqaı saldy. — Júr, ketemiz, atasyna nálet! — dedi.

Sóıtkenshe bolmaı, temir esik shaqyr-shuqyr ashyldy da, Rysqulov oıanyp ketti. Júregi túskir zý-ý-ý etip, tars-tars soǵyp, aýyzyna tyǵyldy. Aıdaýyldar kelgen eken.

— Shyq! — dedi.

Rysqulov tas kameraǵa ańyryp, aınala qarady da temir esiktiń tabaldyryǵynan attady. Ákesi álginde ǵana: «Júr, ketemiz, atasyna nálet!» — dedi. Ap-anyq aıtty. Sol daýys qulaǵynda áli tur. «Myń bir túnniń» ǵajaıyby kelmedi. Ǵaıyptan eshkim qutqarmady, úkim ózgermedi. Buǵan kózi ábden jetti. Biraq qorqynysh joq, úreı joq. Ákesiniń álgi «atasyna nálet!» degeni bul jalǵan, aldamshy dúnıeni balaǵattaǵany shyǵar. Sol qýat boldy. Bir aýyz sóz dát berip, býyny bekidi. Endi ólmedi-aý degen surapyl sezimniń ózi ólip qalǵan tárizdi.

O dúnıe ras bolar. Áıtpese, ákesi qaıdan júr. Tús deıin deseń, aıtqany keldi ǵoı. Rysqul: «júr!» dep aqyryp edi, Turar júrip keledi. Ras, ázirshe aldynda bir adam, eki jaǵynda eki adam, artynda ekeý. Barlyǵy beseý. Bul beseýdiń qaısysy atar eken? Álde bári jabylyp ata ma?

Ash ishekteı buralańy kóp tas korıdor. Edáýir ýaqyt júrip, taǵy bir qabat quldılap, zyndanǵa túsken sıaqty. Sońǵy qadamdar ǵana qalǵan shyǵar. Qaıran Turar, anańnan týyp, táı-táı basqaly beri bul sum dúnıede qansha kadam júrdiń eken? Sol taýsylmastaı kóringen uzaq jol qasam urǵandaı, bireý julynyn julǵandaı kilt úzileıin dese kerek. Endi qansha qadam kaldy? Taýsylmady ǵoı, atasyna nálet! Túlkiniń inindeı ırelendep bitpeıtin netken uzaq korıdor.

Rysqulov keýdesin sıpalap qoıdy. Orama qaǵaz qytyrlady. Endi osyny bilip qalmasa eken. Qulaǵy shyńyldady, yńyrsyǵan, syńsyǵan bir áýen janyn jaılandyrǵandaı boldy. Dúnıe ózi ony qımaı, qoshtasqandaı zarly. Joqtaý sıaqty. Keıbireýler zarly áýendi nege jaqtyrmaıdy? Sezimi topastar shyǵar. Áıtpese, dúnıeniń kóbi zar ǵoı, joqtaý ǵoı.

Ólimniń saýaby-joqtaý. Joqtaýdy marqumnyń rýhy sezip, rıza bolady. «Oıbaı-oıbaı!» — dep baqyrǵan obal. Qolyńnan kelse, oıbaılamaı kelistirip joqtaý aıt. Marqumnyń tirshilikte istegen jaqsylyǵyn aıt. Joqtaý da óner. Ónerińmen ólini de, tirini de tebirent. Áne, sol saýap. Biraq Rysqulovty kim joqtaıdy? Joqtaýsyz qalǵan qaıran er...

Joǵalǵan kóp, tabylǵan az. Sol joǵalǵannyń biri sensin, Turar, baýyrym. Bul zar baıaǵyda óziń kórgen Keróleń men Orhonnyń aǵysy sıaqty. Baıaǵy babalaryńnyń tas músinderiniń qasynda turyp, sol aǵystyń armandar aǵysynyń áýezine qulaq salyp ediń ǵoı. Mynaý sonyń saryny ǵoı. Keróleń men Orhon, Ertis pen Edil, Ámýdarıa men Syrdarıa, İle men Shý seniń de rýhyńdy terbetip osylaı máńgi aǵa berer. Jasyma, atasyna nálet! Seni áli dúnıeniń ózi joqtaıdy. Mynalar qazir myltyq kezengende qaltyrama! Uly babalaryńnan artyq emessiń. Atsa-atsyn! Malǵundar kishkentaı bir kúndi, jaryq kúndi atyp túsirgenin baıqamaı qalsyn. O, jendetter! Rysqulov atylǵan soń, dúnıedegi jylý sál de bolsa kemip qalatynyn sezbeısińder ǵoı. Sezbeısińder. Dúnıeniń qaıǵysy ol. Mynaý qulaqtaǵy áýen sol. Átteń darıǵa! Adam atylǵan soń da osy ǵajaıyp áýendi estip jatar bolsa. Ákesi Rysqul baıaǵy-baıaǵysha, Bodoıbonyń altyn keninen qashqanda, Aqsý-Jabaǵylynyń arshasynyń túbine jetip ólgendi armandap edi. Nege dese, ol Otany eken ǵoı. Arsha túbinde qalǵan súıek shirimeıdi desedi. Sol armanǵa ákesi de, balasy da jete almasa ne shara! Myna qulaqty shyńyldatqan sol arman zary ǵoı. Osyny túsine almaǵandar shyn beıshara. Keýek keýde.

Jazmyshtan ozmysh joq. Jazmyshyn osylaı boldy, Turar. Jan dúnıeńdi túsinip jatqan jan joq qasynda. Qasyndaǵylar-qara tas. Etikteriniń náli saq-saq etedi. Sen jalǵyzsyń — Ókinishi kóp ótkinshi dúnıe degen osy. Ókinishpen ótip bara jatqan sen ǵana emes. Dál osy dálizben álginde ǵana qumyqtyń uly Qoryqmasov ótti. Aldymen seni atpaı, ony atqany nesi. Ekeýin Gýnıb taýynyń basynda turyp, Shámildiń arýaǵyna sıynyp:

Arýaǵyń qoldap,

Jolbarysyń jebesin! —

dep qol jaıyp edińder. Qaıda sol arýaq?! Nege qoldamaıdy? Álde adasyp qaldy ma? Álde Lýbánkanyń tereń zyndanyn taba almaı qaldy ma? Ajal shyndap kelgende arýaqta adasady.

Al ákeń shaqyryp ketti. Ákeń seni jer túbinen de taýyp jetti. Jamandyq oılamaǵan shyǵar. Myna sumpaıy, suryqsyz, saıqal dúnıeniń mazaǵynan seni tezirek qutqarǵysy kelgen shyǵar. Bul joly ákeń Rysqul ázireıildiń isin quptady-aý. Myna bylǵanysh, ádiletsiz dúnıeden seni asyǵa alyp shyqpaqshy boldy-aý. Tek úreıge boı aldyrma! Atasyna nálet! Myna jendetter senin qorqyp, qaltyrap, kemseńdep, qyńsylaǵanynnan lázzat alady. Buıyrtpa olarǵa ondaı saldaqy lázzatty! Shaman kelse, betine túkir. Olar sol sesińnen-aq seskenip, kóp uzamaı ózderi de óledi.

Osy bir oqys oımen Rysqulov artyna burylyp edi, kóziniń janary ólegizigen jendet:

— Burylma! — dep ars etti.

Rysqulov, kór bolǵanda, tili tańdaıyna jabysyp, bylsh etkizip túkirerge bir túıir dymqyl da tappaı qaldy.

Muny da Qudaı qos kórmedi.

Qudaı qos kórse, muny tym qurysa, myna zyndanda atqyzbaı-aq, orysta ne kóp-orman kóp, ormanǵa aparyp atqanda, tym bolmasa, aspanǵa qarap, qolyn jaıyp:

— Ý a, Táńiri, bir shybyndaı janymdy qabyl al! — dep sońǵy ret ún qatar edi ǵoı. Myna qapasta ondaı aryzdy aıt ne, aıtpa ne — Qudaıdyń qulaǵyna jetpeıdi. Bir túıir qorǵasyn oqtyn, ótemine bir túıir túkirik te tappady-ne shara?

Osy ókinishpen tas tuıyqqa kelip tirelgenin baıqamaı da qaldy. Tas qabyrǵaǵa shaq etip, aldymen kózildirigi soǵyldy. Onsyz da shegesi bosaǵan bir shynysy edenge túsip, kúl-talqany shyqty.

— Na schaste, — dedi jendetterdiń biri.

Oǵan eshkim kúlgen joq. Ólim aldynda jendetter de qobaljyp, qaljyń-maljyńǵa zaýqy soqpaıdy.

Rysqulovtyń betin beri buryp, jon arqasyn qabyrǵaǵa tirep qoıdy.

— Kózin tańaıyq pa? — dep surady Kishi Jendet Úlken Jendetten.

— Da on ı tak slepoı, — dep myrs etti Úlken Jendet. «Slepoı» ekeni ras edi. Kózildiriginiń bir kózi túsip qalǵan soń, eki kózi eki túrli kórip, basy aınalǵandaı boldy.

— Snımıte emý ochkı! — dedi Úlken Jendet.

— Onı teper emý nı k chemý, — dep kelisti Kishi Jendet.

Kishi Jendet Rysqulovtyń altyn jıekti kózildirigin sypyryp alyp, keıin sheginip ketti. Endi Rysqulovtyń bul dúnıeqor bylǵanysh dúnıeden alyp bara jatqan esh nársesi joq.

— Otkroıte emý rot! — dedi Úlken Jendet. Kishi Jendet qaıtyp baryp, Rysqulovtyń shyqshytyn qysyp turyp, aýzyn ashtyrdy.

— Posmotrı horoshenko-net lı zolotyh zýbov?

Ólegizigen soqyr shamnyń sáýlesinen jóndi kóre almaı, Kishi Jendet Rysqulovtyń ıegin kóterip, ezýin saýsaǵymen kórip, ary-beri úńildi.

— Altyn tis joq. Tisteri túp-túgel, qasqyrdyń tisindeı, shaıtan alǵyr, — dedi Kishi Jendet.

— Etı azıaty ı estvolkı, — dep qaldy Úlken Jendet. — Syzmalstva máso jrýt. Kishi Jendet ezýine saýsaǵyn salyp kórgennen bolar, Rysqulovtyń aýzy túkirikke tolyp-aq ketti. Jendettiń betine bylsh etkizip túkirip kep jibergende, álgi sorly eki kózin alaqanymen basyp, áz boldy da qaldy. Óshin almaq bolyp, Rysqulovty ishinen bir tepti.

— Nazad! — dep aqyrdy Úlken Jendet Kishi Jendetke.

Qaharyna qaraǵanda, uzaq jyr taýsylatyn syńaıly. Rysqulov bir túrli jeńileıip qaldy. Jendettiń betine kelistire túkirgeni búkil ıttikke, kúlli opasyzdyqqa, jalǵan dúnıeniń opasyzdyǵyna túkirgeni edi. Sonysyna ózi de rıza boldy. Jendettiń tepkenin elegen de joq. Aýzynda altyn tis bolmaǵany qandaı ońdy edi. Áıtpese, myna ıtter altyn tisti julqylap áýrege salar edi. Meıli, taza ketip barady. It dúnıeden sabaqty ıne de alyp bara jatqan joq. Myna kenep kóılek pen shalbar, sirá, kebini bolar. Al aıaǵyndaǵy ámirken týflıin bireýi sheship alar. Ázıza alyp berip edi, endi bir jendetke buıyrar. Oqasy joq, ıt jalǵanda esh nárseniń opasy joq.

Úlken Jendet ózgelerdi on qadamdaı keıin shegindirip, sapqa turǵyzdy. Barlyǵy da nagandarynyń qulaǵyn syrt-surt qaıyryp, shúrippege suq saýsaqtaryn salyp, komanda kútip turdy. Úlken Jendet oq únemdeıin degen shyǵar, barlyǵyna túgel atqyzbaı, Rysqulov betine túkirip jábirlegen Kishi Jendetke:

— Chernysh! Bir adym alǵa! — dep buıyrdy.

Tapaltaq Chernysh selk etip, teńsele jazdap, alǵa jyljydy. Kózi qysyqtaý, bet-álpeti taza orys deýge de kelmeıtin, qońyrqaı tústi, qotyr bet bireý. Biraq jalpy orysta taza orys bar deý de qıyn. Oryspen kimniń qany aralaspaǵan?

— At! — degen buıryq estilgende Chernysh taǵy selk etti. Úlken Jendet sodan sekem aldy ma, álde mundaıdaǵy rásim esine tústi me:

— Otstavıt, — dedi.

Mundaıda, ádette sottyń úkimi oqylady. Úlken Jendet qaltasynan qaǵaz sýyryp aldy. Alaıda syqsıma shamnan jarytyp sáýle tambaǵan soń, úkimdi oqyp jatpaı-aq:

— Halyq jaýy Rysqulov atylsyn! — dep buıyrdy. Úlken Jendet birese: «strelát!», birese: «otstavıt» dep turǵanda, Rysqulovtyń kóz aldyna sońǵy sýretter keldi.

Búkil ǵumyry qas qaǵym sátke syıyp, júıtkip óte shyqty da, eń sońynda Qyzyl Jebesi typyrshyǵan ákesi Rysqul turdy da qaldy. Úlken Jendet «otstavıt!» degende, sorly sońǵy úmit taǵy da jylt etti. Múmkin, ábden úreı etip, qorqytqany shyǵar, atpaıtyn shyǵar... Onysy áýreshilik. Ol taǵy aldandy. Búkir nagan ózine qadalǵanyn býaldyr arasynan kózi shalyp qaldy. Biraq birden atylmady. Óıtkeni Rysqulovtyń túkirigi kózin bitep tastaǵan ba, Chernysh ta jóndi kóre almaı, dáldep kózdeı almaı, shamaly irkilip qaldy. Nege atpaısyń dep ursa ma dep, áıteýir shúrippeni basty-aý...

Nagan tars etti-Rysqulov qulamady. Oq oń qulaǵynyń syrǵalyǵyn ǵana julyp tústi. Syrǵalyqtan qan sorǵalady. Jany shyqpaı jatyp, qan shyqty.

Saqeter tıdi sanyma,

Saqsyrym toldy qanyma, —

der edi kónedegi jaýynger jyraý. Ol taǵy da:

Japanda jalǵyz qalyp baramyn,

Janymda bir týǵannyń joǵynan, —

deıdi ǵoı.

Japanda Rysqulov jalǵyz qaldy. Obal boldy-aý dep aıaǵan jan bolmady. Qaıta Úlken Jendet, baıǵus Chernyshty:

— Tfý, ıdıot! — dep betine bir túkirip, ıterip jiberdi de, onyń ornyna ózi turdy. Bir emes, eki túkirik jegen Chernysh utyldy ma, utty ma? Bul úlken másele. Qudaıdyń: «Óltirme!» — degen ósıeti ras bolsa, Chernysh óltirgen joq. Shyn dúnıe ras bolsa, Chernyshtyń kúnási jeńildedi. Al bul dúnıede ne kútip turǵany belgisiz? Úlken Jendet ony, sirá aıamas. Túkirýmen qutylyp ketse-mol olja.

Óz denesinen qan shyqqanyn kórgen soń Rysqulovtan degbir ketkendeı boldy. Áýelgi batyldyǵy, táýekel dep tas jutyp, bekingeni setinegendeı boldy. Tipti:

— Aıańdar, — dep daýystap ta jibere jazdady. Shyn sorly sonda bolar edi, Qudaı abyroı bergende sanasy tez saýyǵyp: «Sabyr, sabyr, atasyna nálet!» — dedi. Bul onyń sanamen aıtqan sońǵy sózi edi. Braýnıń taǵy tars etkenin estidi me, estimedi me... esh jeri aýyrǵan da joq, aýyrsa aýyrǵan da shyǵar, biraq ony sezgen joq. Kózinen bir ot jarq etti de, shyr-yl-da-a-ap ushyp, bul-dyra-ap baryp, joq boldy. Ar jaǵy... ar jaǵy typ-tynysh. Jaryq ta joq, túnek te joq. Múmkin, kózinen jarq etip ushqan jan shyǵar. Jan keýdeden ushady degen beker bolar. Sirá, kózden ushatyn syńaıly.

Dúnıe teńselgen joq, teńiz shaıqalǵan joq. Qulanıektenip taǵy bir tań atyp kele jatty. Bar bolǵany bir pil bir qumyrsqany basyp ketkendeı ápendeleý álemish álem sol baıaǵy baz qalpynda qala berdi.

Eki jendet Rysqulovtyń bylq-sylq etken óli boıynan jylýy ketpegen denesin qanar qapqa saldy da, qabyrǵadaǵy tesik naýaǵa syrǵytyp, ıterip jiberdi. Ólik salǵan qapty syrttaǵylar qaǵyp alyp, ústi jabyq mashınaǵa laqtyryp tastady. Laqtyrsa laqtyra bersin, atasyna nálet! Endi ony sezip jatqan Rysqulov joq.

Qańyltyrmen qaptalǵan naýanyń qaqpaǵy qaıta jabyldy. Qańyltyry jaltyrap ketipti. Qajala-qajala jyltyr bolǵan ǵoı. Nege, nemen qajaldy eken?

Baıaǵyda, patsha zamanynda Lýbánkanyń bul zyndany bir kiráshan (kreshennyı) tatar saýdageriniń dúnıe-múlik saqtaıtyn qoımasy bolǵan eken. Sol múlikti syrtqa qap-qabymen osy naýa arqyly shyǵaryp, qap-qabymen osy naýa arqyly ishke kirgizedi eken. Shoqynǵan tatar bolsa da isi áldeqaıda ımandy.

Al endi Keńes ókimetiniń CHK-sy men NKVD-sy bul naýa arqyly atylǵan adamdardyń óligin shyǵarady. Kiráshan tatardyń múlki kóp qajady ma, álde ólikter kóp qajady ma, naýa jap-jaltyr.

AVTORDAN

«Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń jas ádebı qyzmetkerimin. Sekretarıatta retýsher Kım degen qartańdaý kisi bar. Bir kúni kirip barsam-bir eski sýrettiń betin úshkir pyshaqpen qyrnap otyr eken. Úńilip qaradym.

— Sto, ne ýznaesh? — dedi Kım aǵaı. «Chto, ne ýznaesh» degeni.

— Net, — dedim.

— Rısykýlov, — dedi Kım. Júregim shym ete qaldy.

Gazettiń nómiri shyqqannan keıin osy sýretti (orıgınal -túpnusqasyn) maǵan beresiz be dep jalyndym.

— Ne snaıý, — dep tuqshyńdap otyryp-otyryp,-ladno, ladno, tolko nıkomý ne pokasyvaı, — dedi.

Sýrettiń betin bireý buryn tyrnap búldirgen eken. Kım sony jamap-jasqap, retýshtap otyr.

— Zal, zal, belıla netý, — dedi. «Jal, jal, belıla netý» degeni. Aq boıaý izdep otyr. Árlep, aqtamaqshy.

Rysqulov týraly dúnıeniń túkpir-túkpirinen tirnektep jınaǵan materıaldarymnyń tólbasy osy sýret boldy. 1960 jyl edi.

SOŃǴY TÚIİNNİŃ BİR BAILAMY

Bas prokýror Rýdenko demokrattaý kórindi. Basyn ızep amandasyp, Ázızaǵa:

— Otyryńyz, — dep oryndyqty kórsetip, sypaıy minez tanytty.

— On kún kútip, aldyńyzǵa áreń kirdim, — dedi Ázıza.

— Iá, onyńyz ras. Kezinde repressıaǵa ushyraǵandardyń isin qaıta qaraý-qol baılaý.

— Men shyndyqty, tek sizdiń aýzyńyzdan estıin dep keldim. Turar Rysqulovtyń qyryq úshinshi jyly ólgeni ras pa, joq álde odan buryn atyldy ma?

— Ázıza Túbekovna, Rysqulov 1943 jyly óz ajalynan qaıtys boldy. Keshirińiz, bul, árıne, sizdi jubata qoımas. Biraq shyndyq solaı.

— Sol ýaqytqa deıin ol qaıda júrgen? Túrmede me, álde aıdaýda ma?

— Iá, suraǵyńyz durys, Ázıza Túbekovna. Ol aıdaýda bolǵan.

— Qaı jerde?

Rýdenko muńaıa qalǵandaı qol jaıyp:

— Tańǵalmańyz: Qazaqstanda, — dedi.

— Qazaqstanda? Onyń qaı jerinde?

Rýdenko endi jymıǵan boldy.

— Qaıtys bolarynyń aldynda ol Qostanaı dalasynda eken...

— Qostanaı? Onda lager bar ma?

— Sirá, bar bolǵany ǵoı, Ázıza Túbekovna. Senbeseńiz, mine kýálik qaǵaz...

Rýdenko mashınkamen basylǵan, mórli, gerbili bir paraq qalyńdaý qaǵazdy ustata berdi.

Voennaıa Kollegıa Verhovnogo Sýda SSSR

13 ıýlá 1956 g.

№ NR-0014/56

Moskva, ýl. Vorovskogo, d. 13.

Týrar Ryskýlov, otbyvaıa nakazanıe, ýmer 19 aprelá 1943 goda ot paralıcha serdsa... № 43/13-5194531 s/o MVD SSSR. Soobsheno o smertı v OAGS g. Moskvy.

— Iá, Ázıza Turarovna, to est ızvınıte, Túbekovna, meniń kómekshilerim sizge durys aıtqan, al siz olarǵa senbedińiz. Mine, dokýment...

Qudaı-aý, sonda Qostanaı men Aqmolanyń arasy tıip tur ǵoı! Onda ekenin bilgende Ázıza ushyp jetetin edi ǵoı. Bul ne degen sumdyq?! Ne degen tasjúrek dúnıe?! Ázızany kóp bolsa atyp tastar edi de. Atylmaı kóp jasaǵannan góri, Turaryn bir kórip, atylyp ketkenniń ózi myń ese artyq edi ǵoı. Aı, qatybas, qaqbas taǵdyr!

Rýdenkonyń kómekshisi: Turar Rysqulov 1943 jyly ólgen degende miz baqpaı bezergen Ázıza, endi myna Bas Prokýrordyń aldynda otyryp, al kep botadaı bozdasyn.

Rýdenko qońyraý basyp, kómekshisine sý aldyryp ishkizip, Ázızany kabınetinen, áıteýir áreń degende shyǵaryp saldy.

Kómekshiniń bólmesinde esin jıyp alǵan soń, Ázıza Rýdenkoǵa qaıta kirmek boldy.

— Bári túsinikti boldy ǵoı, endi sizdi qabyldamaıdy, — dedi kómekshi.

— Maǵan Rysqulovtyń zattaryn qaıtarsyn, sony aıtamyn, — dedi Ázıza.

— Ókinishke oraı, eshqandaı zaty joq, — dedi kómekshi. — Biz suraý salǵanbyz.

— Qalaı joq? Ony Kıslovodskide tutqynǵa alǵanda, jazyp jatqan kitabynyń qoljazbasy bar bolatyn. Fotoaparaty bar bolatyn. Saǵaty bar bolatyn. Partbıleti, kýáligi bar bolatyn. Nege joq? Qalamdary bar bolatyn...

Bul sózge kómekshi kúlmese de, myrs etti.

— Qaıdaǵy qalamdy aıtasyz, — dedi.

Sol-sol eken, Ázızanyń kóp-kóp zamannan beri qordalanyp, qat-qat jınalyp jatqan ashý-yzasynyń keremetteı keginiń, sher-shemeniniń aýzy ashylyp, janartaýdaı bulqyna bir atqylady deısiń...

— Áı, qarabet! Ne dep tursyń?! «Qaıdaǵy qalamyń» ne? Men sendeıdi Rysqulov bir ustaǵan qalamnyń ushtyǵyna da teńgermeımin. Bildiń be?! Taýyp ber. Zań aldynda talap etemin. Rysqulovtyń ózin izsiz-túzsiz qurtyp jibergenderiń úshin, Qudaı aldynda jaýap beresińder. Al ol ustaǵan túımedeı bir zat tabylsa, ony men dúnıeniń bar altynyna aıyrbastamaı, tumar etip, taǵyp júremin. Sol úshin kerek!

Aıqaı-shýǵa adamdar jınalyp qaldy.

— Kirgiz meni Bas Prokýrorǵa! Maǵan Rysqulovtyń qaıda qalǵanyn, súıegi qaıda jatqanyn aıtsyn.

— Ony eshkim de bilmeıdi, — dedi kómekshi, jylarman bolyp jýasyp. — Qudaı úshin, keshirińiz.

— Nege eshkim bilmeıdi? Mine, qaǵazda ólgen kúnine deıin jazýly tur ǵoı.

Jıren — qyzyl shashy seldirep, býryl shalǵan bir kisi Ázızanyń qolyndaǵy qaǵazdy alyp, qarap turyp, túsi qýaryp, basyn shaıqaǵandaı boldy. Biraq syr bermedi.

Bul baıaǵy tergeýshi Neıman edi.

SOŃǴY TÚIİN

AVTORDYŃ RYSQULOVPEN QOSHTASÝY

Qosh, Turar, baýyrym, kókem meniń! Men sizge dál qazir alpystan jańa asqan jasymnyń jartysyn arnadym. Otyz jyl boıy sizbenen qol ustasyp, birge júrip, birge turdym. Otyz jyl boıy jan dúnıemdi, oı-sanamdy bılep, uzaq saparǵa jol bastadyńyz. Ol asa qıyn jol edi.

Bireýler aıtty: bul jolǵa beker tústiń, jete almaısyń dedi.

Bireýler aıtty: qolyń kótere almaıtyn shoqpardy belińe beker baılaısyń dedi.

Bireýler aıtty: sheti joq, shegi joq muhıtqa túsip kettiń-aý, baıǵus, batyp ketpeseń jarar edi dedi.

Olardyń aıtqany ras edi. Men kóp maltyǵyp, kóp tunshyqtym. Jaǵalaýǵa jete almaı, batyp ketýim ábden yqtımal edi. Biraq, Turar kóke, ózińiz alyp shyqtyńyz. Sizdiń julqar rýhyńyz alyp shyqty.

Bul kitap sizdiń záýlim tulǵańyzǵa laıyq dep aıta almaımyn. Qolymnan kelgeni osy boldy, kóke. Qudaı shaqtap bergen kúsh-qýattan, shaǵyn talanttan asa almadym...

Asylyq aıtyp, Qudaıǵa kúnákar bolmaıyn. Qudaıdyń munysyna da myń da bir táýba. Maǵan osynsha ǵumyr berip, jaryq sáýle kórsetip, qolyma qalam ustatqanyna shúkir. Óltire salamyn dese, Qudaıǵa eshteńe emes.

Meniń marqum anam Aısha erterekte «Qyzyl Jebeniń» birinshi kitaby shyqqanda:

— Sen Rysqulov týraly kitap jazdy deıdi ǵoı, — dedi.

— Iá, — dedim men.

— Seniń ákeń Murtazany «Rysqulshyna» («Rysqulovshına» degeni) dep ustap áketip edi, sol ma?

— Sol.

Aısha kımesheginiń astynan qolyn shyǵaryp, kirtıip jasaýraǵan kózin súrtip, mys saqınalaryn sıpalap otyryp:

— Odan da óz ákeńdi jazbaısyń ba, — dedi jaı ǵana.

Kórdińiz be, qalaı? Ol da ózinshe Ázıza sıaqty. Sibirdiń bir túkpirinde, baıaǵyda súıegi qýrap qalǵan Murtazasyn óle-ólgenshe saǵynyp ótti.

Siz týraly «hamsany» men sol jazyqsyz japa shekken ákemniń arýaǵyna da baǵyshtaımyn, Turar kóke.

«Hamsa» joly jeńil boldy deı almaımyn. Jazý qıyn. Jazǵanyńdy basyp shyǵarý odan da qıyn. Jýrnalǵa jarıalanyp jatqan jerinen tutqyndalyp, jaryq kórmeı qalǵan kezi de boldy. Ólgen býranyń basynan tiri atandar jaman úrkip, osqyrynyp, oqalaqtap, taırańdady.

— Rysqulov-pantúrkıst!-desti.

— Rysqulov týraly roman jazyp júrgen avtor-neopantúrkıst! — dedi.

Men kek saqtamadym. Olardy Qudaı keshsin.

Men toryqqan kezde, Sizdiń rýhyńyz ál-qýat berdi, Turar kóke. Men Sizdi túsimde kóretin boldym. Qolymnan jetektep alyp, tasjarǵannyń butaǵynan ustap, órge qaraı tartqylaǵanyńyz esimnen ketpeıdi. Qatelespesem, ıá Talǵar taý, ıá Aspara taý, ıá Aqsý-Jabaǵylynyń arshaly qıa betkeıi edi. — Qıaǵa shyǵyp ne bar? — deımin. — Júr, — deısiz. — Teńbil Torǵaıdy kórsetemin, — deısiz. — Sholpan Kebisti kórsetemin,-deısiz. O, ol bir ǵajaıyp dúnıe edi: naıza shyndary kóz jetpes kókke baryp tirelgen taýlar, aınala jańǵaq aǵashtary, zaý terekter, zıpa shynar, butaqtarynda jybyrlaǵan qus uıalary. Qudaıdyń jumaq jaratqan dúnıesi. Mańqıǵan mańǵaz maraldar esh nárseden úrikpeıdi. Jolbarysy men eligi birge jaıylǵan jadyra álem. Kıikotynyń hosh ıisinen bas aınalady. Tobyshaq tamyryn kemirgen qozydaı qyzyl sýyrlar bizden qoryqpaı, saq-saq kúledi. Úlkendigi ushaqtaı samruq qalyqtap júr. Turar kóke, adamdar nege kórinbeıdi? — deımin men. — Adamdar kelse, munshama keremetten tuldyr qalar ma edi, — deısiz Siz. — Áne Teńbil Torǵaı!

Oıdym-oıdym, kógildir, qyzǵyltym, kúlgin tústi Teńbil Torǵaı Sizdiń alaqanyńyzǵa kelip qonady. Tamyljyta saırap qoıa beredi. Onyń tilin Siz ǵana túsinesiz. — Mine, Sholpan Kebis! Shynynda da ádemi, sary altyn jalatqan jumaq gúli jalt-jult etedi.

Kádimgi tań aldynda týatyn Sholpan juldyz sulýlyqtyń, mahabbattyń kıesi kórinedi. Ony eýropalyqtar Venera, Stella deıdi, Avrora deıdi. Bizdiń túrik dúnıesi Sholpan, Chýlpan, Cholpon, Zýhra desedi ǵoı. Sol Sholpan birde aıaǵyndaǵy altyn kebisin abaılamaı jerge túsirip alypty. Sodan myna Aqsý-Jabaǵylyda Sholpan Kebis atty óte ádemi, óte názik, jáýdir kóz gúl ósedi.

Turar kóke, Siz sonda, sol Sholpan Kebisti aımalap kóp turdyńyz. Tan qulanıektene, naıza shyńdar sulbasy sustana kóringende, sol shyndardyń ústinen shanshyla jarqyrap, Sholpan juldyz týǵan edi. Siz soǵan suqtana qarap qaldyńyz. Shatqalda men buryn kórip, estimegen ǵajaıyp qustar saırap, dúnıe-álemdi keremet áýenge bóledi. Tipti, tákappar naıza shyńdardyń ózi teńselip, tebirenip ketkendeı edi. Men soǵan tań qalyp, on boıymdy bir ǵajaıyp sıqyr bılep, masań bolyp turǵanda, Sizdiń kenet qaıda ketip qalǵanyńyzdy da baıqamappyn. Siz de joqsyz, Sholpan Kebis te joq, Teńbil Torǵaı da joq.

— Kóke! — dep shyńǵyra aıqaılap jiberip baryp, oıanyp kettim. Sizdi qaıtyp kóre almadym.

Men shetsiz, sheksiz dúnıede, sóıtip japadan-jalǵyz qaldym. Endi qaıtyp kezdesemiz be, joq pa-bilmeımin? Alpystan asqan jas mynaý. Jaryq dúnıeniń sáýlesi áli qansha buıyrady-boljaýsyz. Tań maqsharda Alla, Qudiret, Sheksiz Sheber Qudiret, Sheksiz Dúnıe-Álemdi Jaratqan Qudiret, Sheksiz, Telegeı Aqyl-Oı-Kók Táńiri bizdi o dúnıede kórisýge jazsyn! Janyńyz Jannatta bolyp, nuryńyz Peıishte shalqysyn! Biz paqyrdy Árýaǵyńyz qoldap, Jolbarysyńyz jebeı júrsin! ÁÝMIN.

(Besinshi kitaptyń sońy.)

---