InfoHub Logo

Ertede bir kedeı bolypty. Úlken balasynyń aty Áshken, ortanshy balasynyń aty Múshken, kishi balasynyń aty Jumakeldi eken. Úıinde otyryp, kúnelte almaıtyn bolǵan soń, úsh bala ákesinen ruqsat alyp, alys jerden kásip izdeýge shyqpaqshy bolypty. Sonymen, kedeıdiń úsh balasy kirlerin jýǵyzyp, bir qorjyn malta alyp, júrip ketedi. Bular uzyn jolǵa túsken kezde artynan ákesi aıqaı salyp, shaqyrady.

— Toqtańdar, ákemiz shaqyrady, tosaıyq, — deıdi Áshken. Balalary toqtap turyp, ákesin tosyp alady.

— Qaraqtarym, joldaryń bolsyn! Osy ketip bara jatqan jaqtan qopa kezdesse qonbańdar, tústenbeńder. Onan ári óte bergende, jalǵyz mola kezdesedi, oǵan qonbańdar da, tústenbeńder de. Onan ótseńder, bir kóp mola kezdesedi, oǵan da qonbańdar da, tústenbeńder de... Al endi, qosh, aman bolyńdar! — dep, shal qaıtyp ketti.

Balalar júrip keledi. Aılardan aı ótip, kúnderden kún ótti. Tek moıyndary yrǵaıdaı, bıtteri torǵaıdaı bolǵanda, kishi besin kezinde bir qalyń qopa qamysqa jetti. «Ákemizdiń aıtqany bar, qonbaıyq, qopadan shyǵa qonaıyq», — desti de júrip ketti. Áli júrip keledi, áli júrip keledi, qopa bitetin emes, kún batyp, qas qaraıyp, tún boldy.

— Qoı, ne de bolsa Qudaıdyń ámirimen bolar. Qonaıyq, áıtpese adasamyz, — dedi bireýi.

Qalǵandary muny maquldap, qonady. Áshken kúzette turady. Qalǵandary ystyqtaryn iship, uıyqtap qalady.

Áshken kúzette áli tur. Áldene ýaqytta aıdy bult japty. Bult túıilgen betimen jatqan adamdarǵa qaraı daýyldatyp, bet aldy. Bult jer baýyrlap tómendeı bastaǵanda qolyna qanjaryn alyp Áshken de bultpen aralasa ketti. Ne ekenin ózi de bilmedi, qap-qarańǵy, áıteýir, qolyna jandy nárse sıaqty birdemeni ustaǵandaı boldy, alysyp-alysyp áldene ýaqytta jerge urdy. Mańdaıynyń terin bir sypyryp, jan-jaǵyna qarasa, tań da sarǵaıyp atyp qalypty. Astynda jatqan jeti basy bar sary qus eken, bastaryn kesip-kesip alyp tastap, jonynan qaıys tilip aldy. Alǵan qaıystyń uzyndyǵyn ólshep jibergende, uzyndyǵy tórt júz qarys bolypty. Búktep qaltasyna salyp alyp, tań atqan soń inileriniń qasyna kelip jatyp qalady.

Tańerteń úsheýi turady da, ystyqtaryn iship, júrip ketedi. «Sen ne kórdiń?» — dep inileri suraǵan joq, bul: «Men mynany kórdim», — dep aıtqan joq, júrip keledi. Bularǵa isteıtin kásiptiń jóni túzýi kezdespeıdi, anaý-mynaý iske shatylmaıdy.

Júrip otyryp, bir jalǵyz molaǵa kezdesedi. Olar aldaǵydan aman ótken soń, ákeleriniń aıtqanyn esine alǵan joq, qona ketti. Endi búgin kúzetý kezegi Múshkenge keldi. Qalǵandary ystyqtaryn iship, jatyp qalady. Múshken kúzette turady da: «Osy ákemiz ne sebepten osyǵan qonbańdar dedi, bileıinshi», — dep molaǵa jaqyn keldi. Aı qarańǵy tún, molanyń jan-jaǵynan aınalyp júrip ishine kirse, bir tas jatyr, ol molanyń ishin jaryq qylyp tur. Tasty kóterip jiberip edi, astynan bir esik shyqty, kirip kelse, úı-ishi tolǵan altyn, aýyz jaǵynda taǵy bir esik tur. Ashyp kelse, jeti basty bir dáý jatyr eken, ony baryp oıatyp edi, tura Múshkenmen alysa ketti. Alysyp-alysyp, áldene ýaqytta alypty alyp uryp alty basyn kesip alyp, bir basyn qaldyrady. Sonda alyp:

— Endi meni óltirme, dos bolaıyq, — dep bir top kiltti sýyryp berdi. Ózi ertip júrip úı úshin aralatsa, úı tolǵan altyn, qazyna eken. Munyń bárin kórdi de, kiltti qaltasyna salyp aldy, dáýdiń qalǵan basyn taǵy qaǵyp alyp, óltirip, kóme salyp shyqsa, tań atqan eken. Týysqandarynyń janyna kelip jatyp qaldy. Erteńine turyp, ystyqtaryn iship, júrip ketti. Ol: «Men osyny kórdim», — dep aıtpady, týysqandary suramady.

Sol júrgennen júrip keledi, kúnderden kún ótkende, kún bata kóp mola kezdesedi. «Bul da bir belgili jer eken», — dep qonady. Endigi kúzettiń kezegi Jumakeldige keledi. Eki aǵasy ystyqtaryn iship, jatyp qalady. Jumakeldi kúzette turady. Áldene ýaqytta Jumakeldige oı túsedi de, kóp molanyń ishine kiredi. Aralap kele jatyr edi, jerdiń astynan ý-shý daýys shyǵady. Tyńdap tursa, daýys:

— Alpysymyzǵa alpys tabaq jasa! — deıdi. Bul tyńdap tur.

— Maǵan da bir tabaq jasa! — dep bu da aıqaı salady.

Sóıtkenshe bolmaı, aıaǵynyń astynan bireý shyǵa keledi. Shyǵyp Jumakeldini jetektep bir tesikten alyp túsedi. Jerdiń astyna bir tesikten satymen túsip keledi, bir úlken úıge kirip keledi. Tolyp otyrǵan dáýler bar. Sóıtse, olar alpys dáý eken. Olardyń patshasynyń sulý qyzy bar eken, sony hannan zorlap, alpysynyń qaı myqtysy almaq eken, sóıtip, kúresýge daıyndalyp jatyr eken. Bular qashan birin-biri jeńip, eń myqtysy jyqqansha, osylaı turmaq eken. Han kún saıyn bulardyń keshtegi qonaqasylaryna alpys túıe, tústikterine alpys tý qoıdan soıyp berip, kútip turady eken. Muny han yqtıarymen emes, qorqyp istep turady eken. Muny estip Jumakeldi de bir jerden otyrady. Bir tabaqty qaıqaıta bes kisi áreń kóterip kelip, Jumakeldiniń aldyna qoıdy. Jigitter bylaı ketkenshe bul etti jep, súıegin murnynan shyǵaryp qaıtaryp beripti. Osylaı qyp kaıtyp bergen soń, dáýler qorqyp, taǵy bir tabaq et aparyp berdi. Ony da qaǵyp salady. Osymen Jumakeldi alpys bir tabaqty túgel jep qoıady. Endi qalǵan dáýlerge tamaq qalmady. Dáýler patshaǵa kisi jiberip:

— Qazir alpys bir tý bıe jetkizsin! — dep buıyrady. Jumakeldi bir ońasha úıge barady da dáýlerge:

— Men shaqyrǵanda bir-birlep kelip turyńdar! — deıdi.

— Jaraıdy, taqsyr! Baraıyq, — desti dáýler.

— Alpys bir tabaqty Jumakeldiniń bir ózi jegen soń, bunyń kúshi alpysymyzdaı boldy, — dep dáýler qaıǵyryp, úrpıisip otyr edi. Olar bir-birlep kelip turdy. Bul bastaryn ala berdi. Sóıtip, alpys dáýdi túgel óltirip, alpysynyń alpys qulaqtaryn kesip alyp, oramalǵa túıip, qaltasyna salyp alady. Kirgen tesiginen jerdiń ústine shyǵyp, aǵalarynyń janyna kelip jatyp qalady. Tań atqan soń turyp, aǵalaryn oıatyp alady da, ystyqtaryn iship, júrip ketedi. «Túnde ne kórdiń?» — dep aǵalary suramady. «Men mynany kórdim», — dep ol da aıtpaıdy.

Bir úlken shaharǵa keledi, ý-shý aıqaı, jıyn, topyr.

— Bul ne? — dep suraıdy úsh jolaýshy.

— Bul bizdiń hannyń qyzyna talasyp, kúsh synasyp jatqan dáýler bar edi, han qoryqqanynan olarǵa kúnine alpys túıe, alpys tý qoı qonaǵasy men tústik beretin. Ol úshin han elge salyq salyp, eldiń ábden mazasy ketip tur edi... Sol dáýlerdi bir Táńir jarylqaǵyr óltirip, alpysynyń qulaǵyn kesip áketipti. Endi hanymyz: «Sol dáýlerdi óltirgen kisige qyzym men taǵymdy berem», — dep toı qylyp jatyr. Biraq ol adam tabylmaı jatyr, — deıdi.

Bulardyń onymen jumysy bolǵan joq, ońasha bir kempirdiń úıine baryp jata berdi. Jurt ábden sergeldeńge tústi. Alpys dáýdi óltirgen adam tabylmaıdy. Anaý da keldi «men óltirdim» dep, shamasy kelgen bireýlerdiń qulaǵyn kesip alyp, mynaý da keldi «men óltirdim» dep, bir top qulaqty tizip alyp. Biraq dáýdiń qulaǵyna salystyryp qarasa, dáýdiń qulaǵynyń orny pildiń qulaǵyndaı bolsa, tabylǵan qulaqtyń úlkendigi kishkene mysyqtyń qulaǵyndaı-aq. Sóıtip, dáýlerdi óltirgen kisi tabylmady. Jurttyń bárin shaqyrtyp boldy. «Elde endi kim qaldy?» — degende:

— Pálen kempirdiń úıinde bir úsh jolaýshy qaldy, — desedi.

— Shaqyryńdar! — dep buıryq qyldy han.

Shaqyrýshy kelip, qonaqtarǵa:

— Sizderdi han shaqyrady, — deıdi.

— Qaljyrap jatyrmyz, bara almaımyz, — dedi jolaýshylar.

Hanǵa «kelmeıdi» dep, habar sap ete qaldy.

— Shaqyryp kel! — dep ýázirin jumsady.

Bas ýáziri kelip:

— Sizderdi han shaqyrady, — deıdi.

— Biz álgide «bara almaımyz» degenbiz, bara almaımyz. Jumysy bolsa, han ózi kelsin! — dep aqyrysady. Ýázir sasqanynan hanǵa baryp:

— Bara almaımyz! Jumysy bolsa ózi kelsin deıdi, — dedi.

Han az oılanyp: «Osylar bolmasa ıgi edi», — dep seskenip, ózi keledi. Úsh jigitti úıine ertip ákelip, jaqsylap qonaq qylady.

— Jigitter, qaıdan kele jatqan adamsyńdar, qandaı erlikterińiz bar? Myna ólgen dáýden ne habaryńyz bar? — dep suraıdy.

Hannyń aldyna Áshken tilip alǵan terini tastaıdy. Múshken bir qalta kiltti tastaıdy. Jumakeldi alpys qulaqty tastaıdy. Barlyǵyn han qolyna salyp otyryp, basyn shaıqaıdy.

— Mynaý jeti basty dáý men sary qus, jalǵyz moladaǵy altynǵa talasqaly úsh jyl boldy. Aqyry ekeýi de ólgen eken, — deıdi. Erteńine han at shaptyryp, toı qylady. Alpys ala at, jetpis jelbas at soıyp, jurtyn túgel jıdy. Sóıtip, qyzy men taǵyn Jumakeldige bermekshi bolady. Jumakeldi:

— Qyzyńdy berseń, úlken aǵama beresiń, bermeseń, men almaımyn, jol sonyki, — dedi.

Hannyń bermeıtin áli qaısy! Taǵyn da, qyzyn da Áshkenge berdi. Áshken han bolyp turady. Biraz jatyp, eki inisi taǵy jol júrmekshi boldy. Azyq-túligin daıyndap, erteńine júrýge bet aldy. Qosh aıtysyp, eki inisi ketip bara jatyr edi, Áshken qaıta shaqyryp alyp:

— Senderdiń qandaı erlikteriń bar? — dep suraıdy.

— Jaı batyrlyǵymnan basqa, qysylǵanda bir teńizdiń sýyn bir-aq, urttap alamyn, — deıdi Múshken.

— Batyrlyǵymnan basqa mynandaı qasıetim bar: janym ózimde emes, denemde qyryq qulash búktemeli semserim bar, sol ketse, ólem, ol ketpese, atsa da ólmeımin, sýǵa batpaımyn, otqa kúımeımin, — deıdi Jumakeldi.

Endi bular turyp:

— Ózińniń habaryńdy qalaı bilip turamyz? — dep edi, sonda Áshken:

— Sender júre berińder, senderdiń aman-jamandaryńdy aspandaǵy juldyzdan bilemin, — deıdi.

Qosh aıtysyp eki bala júrip ketti.

Aılardan aı, jyldardan jyl ótkende bir shaharǵa kelip jetti. Qalanyń bir shetine bir úıge túse qalsa, bir kempir otyr.

— E, sheshe, ne boldy? Nege jylaısyń? — deıdi bular.

— Oı, qaraqtarym-aı, men jylamaı, kim jylasyn? Búgin jalǵyz qyzymnan aırylyp otyrmyn, — deıdi,

— E, nege aıryldyńyz?

— Qaraqtarym-aý, ne qyp deriń bar ma? Elimizge bir aıdahar dýshar bolǵaly bıyl ekinshi jyl. Sodan beri kúnine bir qyz, bir tý qoıdan jep turady, erteń kezek hannyń qyzyniki, — deıdi.

— Sheshe, jylama! Balańnyń ornyna bala bolamyz, — deıdi eki jolaýshy.

Kempir sorly qýanyp qabyl alyp, olardy kútip, kirlerin jýyp, jaqsylap tárbıelep jatty.

Erteńine qonaqtary turyp, aıdahardyń keletin jaǵyn kempirden surap edi:

— Qalanyń myna jaǵynda úsh shaqyrym jerde jalǵyz kıiz úı bar, besin kezinde aıdahar soǵan keledi, — dedi.

Eki jigit ózara keńesip, Jumakeldi barmaq bolady. Jumakeldi júgirip otyryp, qalanyń shetindegi bir jalǵyz aq úıge kirip keledi. Aı dese aýzy, kún dese kózi bar, bir sulý qyz otyr. Jigitti kórgen soń qyz kúlip jiberedi.

— Nege kúldińiz? — deıdi jigit.

— Jas jigit, ajalǵa kiriptar boldyń ǵoı dep kúldim, — deıdi.

— Aıdaýyńyzǵa kiriptar bolmasaq, ajalǵa kiriptar bolmaspyz, — deıdi de, Jumakeldi tabaldyryqty bir kisi sıatyndaı etip qazyp, ózi sonda jatady. «Uıyqtap qalsam, oıatý úshin «meniń qolym emes, paıǵambardyń qoly» dep, bir ýys topyraq tastaı ber», — deıdi de uıyqtap jata beredi.

Áldene ýaqytta jaýyndatyp, daýyldatyp aıdahar kele jatady. Qyz sasty, olaı júgiredi, bulaı júgirdi, jigittiń tirsegine pyshaq saldy, bylǵalap qarap edi, oıanbady.

Jigittiń aıtqany esine túse qalyp: «Meniń qolym emes, paıǵambardyń qoly», — dep bir ýys topyraqty tastaı bergende jigit ushyp tura keldi. Qarasa, aıdahar kelip qalǵan eken, dalaǵa shyǵyp edi, tartyp bezektetip jigitti alyp barady, jigit qyryq qulash semserdi jazyp beline kóldeneń ustaı alǵanda, aıdahar jutyp jiberedi. Semser aıdahardy eki aıyryp tastaıdy, jigit aıdahardyń quıryǵynan sypyrylyp qalady. Muny kóre sala qyz da jigitke qaraı júgiredi. Jigit semserdi jınap alǵanda, qyz da kelip eteginen: «Men sendik», — dep ustaı alady. Jigit tura jónelgende, qyz artqy etegin kesip alyp qalady. Jigit kete beredi. Qyz beldeýdegi boz qasqa tý qoıdyń jibin moınyna baılap qoıa berip, ózi etegin túrip alyp, úıge qaraı tartady. Qoıshy qoı baǵyp júrse, boz qasqa qoı qoıǵa kelip qosylady, kóre sala qoıdy tastap súıinshi surap, elge qaraı shabady. Han besin namazyn oqıyn dep dáret alyp jatqanda qoıshy kelip, hannan súıinshi suraıdy.

— Qyzyń júgirip keledi, boz qasqa qoı qoıǵa kelip kosyldy. Qyzyń tiri qaldy, — deıdi.

Han nanbaıdy. «Osy anturǵan sandyraqtap, baıaǵy jelinip qalǵandy aıtyp tur ma?» — dep oılaıdy. Sóıtkenshe bolmaı, qyz da keledi. Han jylap kórisip:

— E, neǵyp bosadyń? — deıdi.

— Bir jigit kelip aıdahardy óltirip, meni tiri alyp qaldy, — deıdi.

— Ol jigit qaıda?

— Qashyp ketti.

— Qaıda qashyp ketti? Nege aıryldyń? — deıdi han.

— Meni julyp tastap, qalaǵa qaraı qashyp ketti, ustaı almaı qaldym, — deıdi qyz.

— Belgige esh nárse alyp qaldyń ba?

— Artqy eteginen kesip alyp qaldym, — deıdi qyz.

Han erteńine el-jurtyn jıyp, toı qylyp, jurttyń bárin shaqyrady.

— Aıdahardy óltirgen adamǵa qyzym men taǵymdy berem, — deıdi.

Jurttyń bári kıiminiń artqy etegin kesip ákeledi, biraq qoldaǵy kesindi oǵan uqsamaıdy jáne qyz da: «Bul emes», — dep azar da bezer bolady. «Elde endi kim qaldy?» — degende: «Pálenniń úıindegi qonaqtar kelgen joq», — deıdi bireýler.

Shaqyrýǵa han buıryq beredi. Shaqyrǵan soń qonaqtar da keledi. Kelýi-aq muń eken, qyz:

— Myna jigit! — dep Jumakeldini qushaqtaı alady.

Etekti salystyrsa, dál shyǵady.

— Men qyzymdy, taǵymdy beremin, — deıdi han.

— Berseń, mynaý birge týǵan aǵama beresiń, bermeseń, men almaımyn, — deıdi Jumakeldi. Han qaıqalaqqa salyp:

— Oılanaıyq, — deıdi, aqyrynda: «Aıdahardy óltirgen batyr óziń, aǵań batyr emes», — degen sózge keledi.

Jumakeldi:

— Endeshe, mynaý aǵam turǵanda, men almaımyn, — deıdi.

Batyrdyń tiresine shydasyn ba? Erteńine «beremiz» dep at shaptyryp nekesin qıyp, taǵyn berip, toıyn qylady.

Munan keıin Jumakeldi demalyp, jaılanyp bolǵan soń, taǵy da júrmek bolady. Azyq-túligin daıyndap alyp júrip ketedi.

Kúnderden kún ótedi. Jumakeldi bir shaharǵa jetti. Shahardyń eki jaǵy at shaptyrym, onyń janynda shamasy bes-alty shaqyrymdaı jerde basy aspanmen tiresken aq kúmbez úı tur. Oǵan qaramaı, Jumakeldi qalanyń janyndaǵy bir kishirek qarasha úıge kiredi. Taǵy kempir jylap otyr, jigit oıǵa qaldy: «Oıpyrymaı! Osy men júrgen jerde óńkeı jylap otyrǵan kempir! Kaıyry bolsa ıgi edi?».

— Sheshe, nege jylaısyń? — deıdi.

— Oı, shyraǵym, men jylamaı, kim jylasyn! Jan degende jalǵyz ulym bar edi, bir úsh aǵaıyndy alyp bolatyn, anaý turǵan aq kúmbez úıde turady. Olardyń sulý qaryndasy bar edi, sony osy shahardyń hany almaq bolyp, kúlli eldiń jastaryn áskerge jıyp, sol aǵaıyndy alypqa áskerin qyrǵyzyp, ózi qashyp keldi. Keshegi kúni sol áskerdiń ishinde balam ketip óldi, sony oılap, jylap otyrmyn, — deıdi.

Jumakeldi ol aq kúmbez úıge qalaı baratyn jolyn surady. Kempir aıtty. Munyń bárin uǵynyp alyp, jigit jatyp qaldy. Erteńine turyp, keshegi aıtqan jolǵa túsip, teńizben aınalyp júrip otyryp, aq kúmbez úıge keldi. Daladan kelip:

— Úıde kim bar? Shyq! — deıdi.

Úıde otyrǵan alyptyń eń úlkeni eń kishkenesin jumsady.

— Bar, bar, azamat shaqyrady. Bar da óltir, denesin mynda alyp kel! — dedi.

Shyǵa kelip edi, Jumakeldi onyń basyn kesip alyp, myna jaq janyna qoıdy. Úıde otyrǵan eki dáýdiń úlkeni ortanshysyn jumsady.

— Bar! Álgi anturǵan bizge bir japyraq bermeı, jep qoıaıyn dep jatyr ma? — dedi.

Shyǵa kelgende, Jumakeldi onyń da basyn kesip, ekinshisiniń ústine qalady. Qalǵan úshinshi alyp: «Álgiler maǵan etten bir japyraq bermeı, jep qoıaıyn dep jatyr ma?» — dep ózi júgirip shyǵady.

Onyń basyn jáne qaǵyp, eki inisiniń ústine qalap, úıge kirip kelse, bir aıdaı sulý qyz otyr, kóre salyp, Jumakeldi shalqasynan túsip talyp qalady. Muny kórgen soń qyz júgirip dalaǵa shyǵa kelse, úsh aǵasy ólip jatyr, júgirip kelip, qanjardy ala sala jigittiń moınyna taıap keldi de, oıǵa túsip: «Qoı, meniń aǵalarym da talaıdyń basyn kesken edi, bu da sonyń biri shyǵar, óltirmeıin», — dep kóńili túsip, jigitke ǵashyq bolyp qalady. Betine sý búrkip alyp, sózge kelip, jigitke:

— Sen myna týysqandarymdy jóndep, taza arýlap kóm, sonan keıin saǵan nekelenip tıemin, — deıdi.

Qyzdyń úsh aǵasyn taza arýlap qoıady, munan keıin Jumakeldi nekesin qıyp qyzdy alady, osymen birneshe jyl ýaqyt ótedi. Sol shahardyń patshasy bul qyzdan habar ákelýge elshilikke kisi izdeıdi. Sonda jasy júz jasqa kelgen, bir qý aıaq mystan kempir:

— Men baryp qyzdy ákelip beremin, ózimniń tik turǵan boıymdaı altyn ber, — deıdi. Han suraǵanyn bermek bolady.

Kempir altynnan qaıyq jasaıdy, ishine altynnan úlken sandyq jasap salady, onyń ishine jaqsy qyp mamyqtan qus tósek, jastyq salyp, ishin de altyndap, qaıyqpen sýǵa túsip, aq kúmbezden alys jerge qaıyǵyn qoıyp, Jumakeldi ań aýlap júrgende jolyna kelip jatady. Bul kúni Jumakeldi ańnan kele jatsa, jolynda álgi kempir jatyr.

— E, sheshe, ne qylǵan adamsyń, qaıdan kelesiń, qaıdan júrsiń? — dep suraıdy.

— Oı, qaraǵym-aı, surap ne qylasyń! Men sorly elimdi jaý shaýyp, sonan qashyp shyǵyp, óler bolyp jatyrmyn, — dedi.

— Endeshe, maǵan sheshe bol! — deıdi.

Kempir qýanyp ketedi. Kempirdi artyna mingizip alyp kelip:

— Qatyn, shyq, sheshemdi túsirip al! — deıdi.

— Bul ne qylǵan kempir? Mundaı kempir aılaker keletin, alyp baryp tasta, keregi joq, — deıdi kelinshegi.

Jumakeldi kempirdi qaıtadan burynǵy ornyna aparyp salady, onymen olardyń jumysy bolmaıdy. Kempir ár jerden bir-bir etekten tezek terip, úıip otyryp álgi úıge jetedi, sóıte-sóıte úıge kelip, tezek ákep berip, onan otyn jaǵyp berip, onan shaıyn qaınatyp berip, birte-birte sińip ketedi. Sóıtip, júrip, bir kúni kelinshekti azǵyra bastaıdy.

— Sen úıde jalǵyz otyrasyń, oıyn joq, kúlki joq... Tym bolmasa kúıeýińniń janyn surap alyp, ermek qylyp otyrsashy, — deıdi,

— Sheshe-aý, ol ne? Qalaı bolady? — deıdi kelinshek.

— Oıbaı, qaraǵym, bilmeıdi ekensiń ǵoı! Batyrlardyń jany bólek bolady. Sen búgin shaı ishpeı qoı, jylap otyryp al, «Nege shaı ishpeısiń?» — dese, «Janyńdy tastap ket, men oınap otyraıyn», — de, sonan keıin ózi aıtady, — deıdi.

— Jaraıdy, — dep, kúıeýi qaıtqanda shaı ishpeı otyryp alady.

— E, ne boldy? Kel, shaıyńdy ish! — deıdi kúıeýi áıeline.

— İshpeımin! Dalada qyzyqtyń bárin sen kóresiń, úıde mende oıyn joq, kúlki joq, jalǵyz otyramyn. Tym bolmasa, maǵan janyńdy tastap ket, oınap otyraıyn, — deıdi.

— Jaraıdy, tamaǵyńdy ish, jatqan soń aıtaıyn, — deıdi. Kempir ótirik uıyqtaǵan bolyp, tyńdap jatady. Kelinshek jatysymen-aq baıynyń tynyshyn alady. Qoımaǵan soń Jumakeldi óziniń jany esiktiń mańdaıshasynda ekenin aıtady. Kempir estip alyp, ertemen turyp, esiktiń mańdaıshasyn shapqylap tastaıdy. Tańerteń Jumakeldi turyp tamaǵyn iship ańǵa shyǵyp kete barady.

— Suradyń ba? — deıdi kempir.

— Suradym, aıtty, — deıdi.

— Joq, ol ótirik, seni aldaǵan eken, sen keshke jylap taǵy otyryp al, — deıdi kempir.

Keshke Jumakeldi ańnan kelse, áıeli jylap otyr.

— E, ne boldy?

— Sen janyńdy bermeısiń, aıtpaısyń, aldadyń? — dep óksip-óksip qoıady.

— Jat, jatqan soń aıtaıyn, — deıdi.

Jatqan soń áıeli taǵy surap, Jumakeldiniń tynyshyn alady.

— Meniń janym túndiktiń baýynda, — deıdi.

Muny kempir estip alyp, túnde turyp túndiktiń baýyn keskilep tastaıdy. Tańerteń tursa, jigiti ólgen joq, tura kelip ańǵa ketip qalady. Kempir taǵy suraıdy. Kelinshek esitkenin taǵy aıtady.

— Onysy qate, seni aldaǵan ǵoı. Endi aıtar, — deıdi kempir. Keshke Jumakeldi ańnan kelse, áıeli jylap otyr.

— E, ne boldy?

— Sen janyndy aıtpaısyń? — dep eńireıdi áıeli.

— Jaraıdy, endi aıtaıyn, meniń qyryq qulash qanjarym bar, meniń janym sonda. Eger ol qanjarym ketse, men ólemin. Qalaısha janymdy saǵan bereıin? — deıdi batyr.

Kempir ótirik uıyqtap jatyp bárin estip alady. Erteńine Jumakeldi turyp ańǵa ketedi.

Kempir júgirip baryp sharap ákelip, bir qulynnyń etin jaqsylap asyp, sharapqa saldy. Áıel etten biraz jedi de qulap qaldy. Jumakeldi de bilmedi, jep otyr. Bir ýaqytta o da jyǵyldy. Kempir ydystaryn jınap bolyp, Jumakeldini sheshindirse, kisi kótere alar emes, qyryq qulash semserdi qoltyǵynyń astyna baılap alǵan eken, kempir semserdi kótere almady. Bolmaǵan soń súıretip aparyp darıaǵa tastap jiberdi. Sóıtti de kempir túk kórmegen adamǵa uqsap, kelip jatyp qalady. Erteńine kempir tamaq daıyndap, áıeldi oıatady, áıel áreń turady.

— Tamaq pisti, Jumakeldini oıatshy, qaraǵym! — deıdi. Kelinshek baryp oıataıyn dese, Jumakeldiniń denesi bylq-sylq etedi, júgirip kempirge keledi.

— Áje-aý, balań ólip qalypty, — deıdi.

— Qoıshy, jaǵyńnan alǵyr! Mynaý ne deıdi? — dep, kempir júgirip kelip, qaraǵan bolyp jatyr. Olaı-bulaı qozǵap kórdi. Ólgen adam tirile me? Kóp jyla, az jyla, eshteńe ónbeıdi. Kelinshek talyp qalady. Jeti kún, jeti tún tamaq tatpaı shala ólik jatady. Bir kúni basyn kóterip:

— Áje, balańdy endi taza arýlap, jýyp kóm, — deıdi.

Kempir de jylaǵan bolyp júr. Bir qulaǵan molalarda kulamaǵan bir bútin qabyrǵa tur eken, ólgen adamdy kempir sonyń irgesine súırep ákelip, kıimimen tastaıdy da, ústine molanyń qabyrǵasyn qulata salady.

Birneshe zaman ótti, áıel azdy. Qýarǵan qý shúberekteı boldy. Bir kúni kempir aqyl aıtady:

— Qalqam, jylaǵanmen ólgen adam kelmeıdi. Maǵan da ońaı tıip otyrǵan joq. Qaıteıin amal bar ma? Týmasa da týǵandaı edi. Endi jylama, basyńdy kóter, tamaq ish, — dep tamaq ishkizedi.

Munan keıin kempir taǵy da: «Kıimińdi kı, boıyńdy kóter, sý jıegine baraıyq», — deıdi.

Sheshesi qastyq isteıdi degen oıynda da joq, kıimin kıip alyp, sý jıegine shyqty. Jaǵalap qydyryp júr edi, kúnniń astynda kóz kórim jerde jaltyraǵan bir nárse kórinedi.

— Sheshe, áne bir jaltyraǵan ne nárse? — deıdi.

— Júr, baraıyq! — deıdi kempir.

Ekeýi jaǵalap kelse, bir altynnan jasalǵan qaıyq. Kempir ekeýi qaıyqqa minip alyp, sýdy qydyrady. Kelinshek sýdyń ar jaǵynan qarasa, úlken sandyq tur, ishin ashyp qarasa, qus tósek salýly, jup-jumsaq bir kisilik tósekti kóredi. Kempir onyń kórgenin baıqaıdy da:

— Qaraǵym, ishine jatyp kórshi, sıar ma ekensiń? — deıdi.

Kelinshek ishine kirip jata bergende, kempir sandyqtyń aýzyn jaba qoıyp, sýmen júzip otyryp, hannyń úıine keledi.

... Kúıeýi ózi ólmeı turǵanda qyzǵa aǵalarynyń barlyǵyn aıtqan, olardy qyz jaqsy biledi, kempirge tisin basyp júr, baıyn da sol óltirgeni endi sezile bastady. Qyzdy ákelgen soń han at shaptyryp, toı qylyp, máz-máıram bolyp jatyr. Qyzda oıyn da joq, kúlki de joq, tek otyrý. Han qyzǵa sóz saldyrady.

— Men qazir hanǵa tımeımin, men qaıǵyly bolyp otyrmyn, otyz kún oınymdy, qyryq kún toıymdy istesin, oǵan deıin hannyń sol saltanaty arqasynda qaıǵymdy umytaıyn, onan keıin hanǵa tıeıin, — dedi qyz. — Jáne maǵan kútýshi etip, ózimniń úırengen sheshemdi bersin, ózime jeke úı tigip qoısyn, basqa jan onda aıaǵyn basýshy bolmasyn.

Sulýdyń sózi eki bola ma?! Bári oryndalyp jatyr. Bular osymen jata bersin.

Endi Áshkenge keleıik. Áshken bir kúni dalaǵa shyǵyp, ýázirlerimen tursa, aspanda bir juldyzdan qan tamyp tur eken. Kóre salyp Áshken: «Ýf, meniń inilerimniń biri ólgen eken!» — dep úıge kirip, ýázirlerine jyldam at, ásker, azyq daıyndap, erteń bir jerge júretinin aıtyp, jatyp qalady. Tańerteń ýázirleri kelip:

— Han taqsyr! Keshegi aıtqanyńyz daıar boldy, — deıdi. Han baryp kıimi men saýyttaryn kıip, sadaqtaryn alyp, júz ásker men alty aılyq azyq alady, tulpardan júz atty minip, júzin jetekke alyp, inileriniń ketken betimen bu da júredi. Júrip keledi. Tulparǵa jol alys pa? Áldene bir ýaqytta shaharǵa jetedi. Qalanyń shetindegi bir lashyq úıge toqtap, hannyń ordasyn suraıdy. Bireý ordany kórsetedi. Kelip qonaqtar túsip jatyr, hannyń daıashylary jalaqtap qonaqtardy qonaq úıge ákelip, kútip júr. Hannyń bas ýáziri kelip júrip Áshkenge kózi túsip: «Mynaý bizdiń hanymyz emes pe?» — dep betine qarap, kıimi basqa bolǵan soń, hannyń ordasyna kirip kelse, han úıinde otyr.

— Han taqsyr! — dedi ýázir.

— Ne aryzyń bar? Aıt! — dedi han.

— Qonaqtardyń ishinde bir adam bar eken, sizden eshbir aýmaǵan. Jańa siz eken dep, sóılese jazdadym, — dedi.

— Jansyz bolyp bilshi. Meniń týǵanym bolatyn, biraq ol kisi han bolatyn. Eger sol bolsa, munda kelsin, — dedi.

Ýázir júgirip shyǵyp qonaqtardyń birinen jón surady. Ýázir júgirip kelip óz hanynan súıinshi surady. Han ózi kelip, Áshkenge sálem berip, amandasyp, jaı-kúıin aıtty.

— Múshken, endi sen tiri ekensiń, ólgen Jumakeldi boldy. Qarý, kúsh jına, erteń izdeıik, — dedi Áshken.

Tań atqansha barlyq qarý-jaraq, at, kólik, ásker daıar boldy. Jumakeldiniń ketken betine qarap, eki han júrip ketti. Tulparǵa jer alys pa? Á degenshe, bir shaharǵa jetip keldi. Bulardyń shahary bul shaharǵa qaraǵanda shahar emes, bular shaharǵa qarap, tań qaldy. Jón suraýǵa qalanyń shetindegi bir lashyq úıge kisi jiberdi. Bul úı Jumakeldiniń alǵashqy túsken úıi eken. Kirip kelse, bir kempir jylap otyr.

— E, sheshe, nege jylaısyń?

— Oı, qaraǵym, men jylamaı kim jylasyn? Tiri baladan tiri aırylyp, óli baladan óli aırylyp otyrmyn, — dep óz balasynyń ólgenin, onan keıin Jumakeldiniń aq kúmbezge ketkenin, onan habarynyń joǵyn aıtty. Ol bala izdep ketken qyzdy han alyp kelip, otyz kún oıyny bolyp, qyryq kún toıy bolyp jatqanyn aıtty.

Áshken turyp:

— Káne, baıaǵy óneriń qaıda? — degen soń Múshken ishin bosatyp alyp, yshqynyp sýdy bir urttap alǵanda, qup-qurǵaq bolyp, jol ashylyp qaldy, áskerleri beri ótip aldy. Aq kúmbez úıge jaqyn kelse, jerdi syzyp bir iz jatyr. Áshken kórgen zamanda-aq:

— Mynaý, Jumakeldiniń semseriniń izi eken, — dep, izge túsip otyrsa, úıden shyǵyp, sýǵa kelip tireledi.

— Káne, taǵy urttap kór! — dedi Áshken Múshkenge.

Múshken sýdy urttap alyp edi, eshteńe de kórinbedi. Sýdy qaıta quıyp jiberdi. Áldene ýaqytta kúshin jınap, qaıta tartqanda jerdiń bir qabat qyrtysy urttaldy, sosyn jyltyraǵan birdeme kórindi, qazyp jiberip qarasa, semser búktelgen qalpynda qumǵa kirip jatyr eken, ala sala mola bitkendi áskerlerge aqtartsa, Jumakeldiniń táni sary tat bolyp kıimimen jatyr eken, alyp jýyndyryp jiberip, Áshkenniń ózi: «Meniń qolym emes, paıǵambardyń qoly», — dep semserdi burynǵy ornyna baılap jibergende, bala kózin ashyp tura keldi.

— Óte qatty uıyqtap ketkenmin, — dedi.

— Uıyqtaǵan joqsyń, ólip tirildiń, — dep edi, nanbady. Úıine kelse áıeli de, sheshesi de joq, kempirdiń túbine jetkenin sonda ǵana bildi. Jumakeldi bardy da toǵaı tolǵan jylqydan eki júz tý bıeni aıdap kelip:

— Mynany tamaq qyla berińder! Men han jaqqa baryp keleıin, — dep janyna bir batyrdy alyp ketip qaldy.

Kelse, el jınalǵan toı, handy sol tabanda ustatyp alyp, óz ýázirlerine buıryq berip, darǵa tartqyzdy. Hannyń kómekshi ýázirleriniń bárin adamyna óltirtip, úıge kelse, kelinshek appaq qýdaı bolyp júdegen, qur súıek, tek ilinip otyr eken. Jigit kirip kelgende kelinshegi talyp qaldy. Jylaýǵa da shamasy kelmedi. Ony jubatyp, qýantyp alyp, kempirdi ustatyp, tirileı soıyp óltiredi. Ózi hannyń taǵyna minedi. Sóıtip, týǵandaryn qaıta qaıyrdy.

Áke-sheshesin, baıaǵy moladaǵy altyndy aldyryp, úsheýi úsh jerge patsha bolyp, barsha muratyna jetipti.

---