InfoHub Logo

...Qarańǵy kóshemen beli ıinaǵashtaı ıile túsken qarıa qos qoldap ustaǵan taıaǵyna súıene, qalt-qult etip, áreń júrip keledi eken deıdi. Ol jaqyndaǵan saıyn Jańyl ony shyramyta túsip, aqyry óz enesi ekenin tanydy.

— Apa, siz bul jaqta neǵyp júrsiz? — dep umtyla bergeni sol edi, enesiniń qolyndaǵy taıaǵy synyp ketip, etpetteı qulap tústi.

— Apa-aa-aa!

Jańyl óz daýysynan ózi shoshyp oıandy. Ústi-basy qara terge malshynypty. Tula-boıy del-sal. Jaılap jamylǵysyn ysyryp qoıdy da, jan-jaǵyna baǵdarlaı kóz tastady. Qybyr etken jan joq, tek, janynda qannen qapersiz, tanaýy pysyldap tórt jasar uly uıyqtap jatyr.

Eppen turyp, terezeni ashty. Kúzdiń salqyn lebi júzin aımalap, qaljyraǵan denesine ál bergendeı boldy.

Aı sútteı jaryq. Dala maýjyraǵan tátti uıqyda. Ár tusta kóshe shamdary jarqyrap tur. Kók aspandy qara qoshqyl bulttar qaptap, jańaǵy aıdy budan qyzǵanǵandaı búrkemelep jaýyp tastady. Kenet, samsaǵan juldyzdardyń arasynan bireýi tómen qaraı jyljı berip, kózden ǵaıyp boldy.

— Iá, ýaqyty jetse juldyz da aǵyp túsedi ǵoı, — dedi kúrsinip.

Ornyna kelip, balasynyń kórpesin qymtap japty da, analyq meıirimmen ózine tartyp, mańdaıynan ıiskedi.

Ol kózin jumyp ári aýnaqshydy, beri aýnaqshydy. Uıqysy keler emes. Qaıdaǵy bir asaý sezim arbap, óne boıyn bılep barady... Kórpesin ýmajdaǵan boıy, aq tósine qysa qushaqtap jatyp, daýysyn shyǵarmaı jylap ta aldy.

Bul Jańyldyń asyl jary Altynbekten aıyrylǵaly úshinshi kúzi. Jalǵyzdyqtyń azabynan jalyqqan sátterde osylaı kóziniń jasyn tógip-tógip alsa, arqasynan aýyr júk túskendeı jeńildep qalatyn. Qazir de kemseńdep jatyp, kúıeýimen ótkizgen tatý-tátti kúnderin oılaı bastady...

Ekeýi medınstıtýtta birge oqydy... Alǵashqy jyldary dostyq ómir ótkizgen olar synaptaı syrǵyǵan ýaqytpen qosa, birin-biri unatyp, “bolashaqqa da qol ustasyp birge attanaıyq” dep ýaǵdalasqan edi.

Altynbek suńǵaq boıly, qyr muryndy, qoı kózdi, ústine shań juqtyrmaı taza kıinip júretin, salmaqty da sabyrly jigit bolatyn. Túıilip jazylǵan qalyń qabaǵy men oıly kózqarasy ózine sondaı jarasyp turýshy edi.

Oqýlaryn bitirgen jyly úılenip, otaý tikti. Qalanyń shet jaǵyndaǵy aıadaı úsh bólmeli úıde Altynbektiń qartaıǵan anasy men inisi Erkinbek tórteýi turyp jatty. Dına shesheı adamgershiligi mol, kóńili darıadaı shalqyǵan keńpeıil jan edi. Óziniń uzaq jylǵy ómirinen jınaqtaǵan mol tájirıbesin Jańylǵa túsindirip, keleshek tirshilik jaıly uǵyndyryp otyratyn.

Tuńǵyshtary Muratbek dúnıege kelgende enesiniń qýanyshy qoınyna syımaı: “Endi ólsem, armanym joq” dep nemeresin baýyryna salyp alǵan edi.

Úıdi jıystyryp tynym tappaıtyn buǵan: “Qaraǵym, óziń jumystan sharshap-shaldyǵyp kelesiń, kúıbeńdeı bermeı, bir ýaq dem alsańshy. Úıdiń sharýasy taýsylýshy ma edi!..”, — dep ylǵı báıek bolyp júrgeni.

Al, Erkinbek bolsa teńerteń ertemen ketip, túnniń bir ýaǵynda keledi. Eshkimmen sheshilip sóılespeıdi. Qashan kórseń de bir nárseden kóńili qalǵan adamdaı tomsyraıyp júrgeni. Keı kúnderi aýzynan araq ısi múńkip, qyzara bórtip keletin. Ondaıda aǵasy men inisiniń arasynda kıkiljiń týady. Araǵa kóbinese Jańyl túsip, kúıeýine basý aıtatyn. Al, Altynbek bolsa:

— Janym-aý, men oǵan jamandyq oılaıdy deısiń be? Tek adam bolyp týǵannan keıin “adam” bolsa eken deımin de! — dep nalıtyn.

Jańyl ózin baqytty sanaıtyn. Biraq, ol qýanyshy uzaqqa barmady. Kúıeýi óz isine úlken jaýapkershilikpen qaraıtyn azamat edi. Jedel-járdem mashınasymen adam ómirin saqtap qalýǵa asyǵyp bara jatqanda jol apatyna ushyrap, kóz jumdy.

Bul qaza jas sulýdyń sútteı uıyǵan tirshiligine jazylmastaı jara saldy. Jańyl qalyń qaıǵy qushaǵynda ańyrap qala berdi.

— “Shynymen tastap ketkeniń be?..” — dep eńiregende etegi jasqa tolatyn. Az ýaqyttyń ishinde kózderi shúńireıip, jaq etteri solyp, súzekten turǵan adamdaı qur súlderi qaldy.

Enesiniń de qaıǵydan beli búgilip, qaıratty qara shashy býryl tarta bastady. Qansha qaıǵyryp, jylap-syqtaǵanmen ulynyń qaıtyp kelmesin biletin Dına shesheı Jańylǵa: “Bolǵan iske bolattaı berik bol!” — degen, qaraǵym. Qaıtemiz, jazǵannyń jazmyshyna qylar shara bar ma?! «Ólgenniń artynan ólmek joq», kónemiz de... Erkinbegim aman bolsa, ashtan ólip, kóshten qalmaspyz”, — dep jubatý aıtatyn.

Kóp uzamaı Erkinbek te úılendi. Qalyńdyǵy orta boıly, sulý deneli, Parshagúl esimdi qaratory qyz edi.

Ýaqyt zymyrap ótip jatty... Bir kúni Jańyl basynyń saqınasy ustap, qatty aýyryp qaldy. Kózi qaraýytyp, sheke tamyrlary solqyldap, ábden mazasy ketti. Eki-úsh qabat kórpe jamylsa da denesi sýyq tartyp qaltyraı berdi. Dına shesheı dárihanadan dári-dármek ákelip berdi de, búksheńdep júrip keshki as qamyna kiristi.

Keıingi kezderi yńqyl-syńqyly kóbeıip, shógip bara jatqan enesine jany ashyǵan Jańyl kúndegi ádetinshe qolyn tóbesine qoıyp, shaljıyp jatqan abysynyna:

— Parshagúl, apańa kómektesip jiberseńshi, — dedi.

— Shyn janyń ashysa, jatyp alyp bireýge buıryq bergenshe, óziń nege kómektespeısiń? — dedi basyn kóterip alǵan Parshagúl kózimen atyp. Bulaı bolar dep oılamaǵan Jańyl tosylyp qaldy da:

— Kók jelkemnen tartyp, basym kótertpeı jatqany. Áıtpese, ózim-aq... — dep eppen kóterilip as úı jaqqa bettedi. Ishteı ózine-ózi rıza bolǵan Parshagúl:

— Tap búgin óletin túriń kórinbeıdi, — dep kúbirledi de, qaıtadan túzelip jatty. Osydan keıin-aq ekeýiniń arasyna syna tústi.

Birde Muratbek oınap júrip, ústeldi qaǵyp ketti de, ústinde turǵan keselerdi syndyryp aldy. Ony baıqap qalǵan Parshagúl:

— Óı, oıynyń osylǵyr, oıynyń osylsyn! Ydystyń bárin osy-aq qıratyp bitiretin boldy. Qarashy-eı, ózin, qyrshynyńnan qıylǵyr, — dep qarǵap-silep, jaqtaýda turǵan sypyrtqyny ala sala Muratbektiń jon arqasynan salyp kep jiberdi. Tór jaqta is tigip otyrǵan Jańyl kemseńdep kelip baýyryna tyǵylǵan balasynyń basynan sıpap otyryp:

— Bala emes pe, ádeıi qaqty deısiń be? Baıqamaı qaldy ǵoı, qulynym, — dedi qońyr daýsymen jaılap qana.

— Kóp sóılemeı aýzyńdy jaýyp otyr. Bul bala emes — pále. Ózińniń úıiń bolmaǵan soń, seniń neń ketedi. Maǵan dese bárin shaǵyp tastasa da... Túsinsem buıyrmasyn, bul úıde áli kúnge deıin ne kútip otyrǵanyńdy... Álde, eski zamannyń ata saltyna salyp, qaıyn inińe toqaldyqqa tıip alaıyn dep júrmisiń, — dedi Parshagúl zymıandyqpen sylq-sylq kúlip. Myna sóz júregine oqtaı qadalǵan Jańyl budan ári bul jerde turyp opa tappasyn sezdi de, týǵan aýylyna ketip tyndy...

Jańyl dóńbekship jatyp, kórer tańdy kózimen atyrdy. “Keıingi kezderi apam túsime jıi kirip júr. Bizdi oılap saǵynyp júr me, álde, aýyryp qaldy ma eken! Qart adam ǵoı, qýanyp qalsyn, amandyǵyn bilip, óz kózimmen kórip qaıtaıyn”, — degen oımen ereterek turyp, jolǵa shyqty.

Túni boıy aýyr oılardan ábden qaljyraǵan ol avtobýsqa minisimen talyqsyp baryp kózi ilinip ketti.

Qalaǵa kire beristegi ashyq alańǵa ornalasqan zıratqa jaqyndaı bere avtobýstan túsip qaldy da, kúıeýiniń qabirine keldi. Qulyptastaǵy sýretke qarap kózine jas aldy. Tap bir tiri kezindegideı buǵan kúlimsireı qarap tur.

...Altynbek... Jańyl ony jan-tánimen berile súıetin. Ol keshikse, kóńili alaburtyp, qashan kelgenshe taǵat tappaıtyn. Mineziniń aqjarqyndyǵynan bolar, Altynbek kelgende úıdiń ishi kúmis kúlkige tolyp ketýshi edi.

Keıde Jańyl jumystan sharshap-shaldyǵyp, túnere ashýlanyp qaıtqanda Altynbek aldynan shyǵyp: “Janym-aý, búgin “aýa raıy” buzylyp tur ǵoı. Sýyq túsip, qar jaýmasa ıgi edi”, — dep aqsıa kúletin. Názik belinen qushaqtap, tamaǵynan ıiskep, qushyrlana súıip-súıip alýshy edi. Jańyl onyń osy taýyp aıtqan qaljyńy men baladaı pák qylyǵyna súısinip, tamyljyǵan jaz kúnindeı lezde jadyrap shyǵa keletin. Altynbek odan ári: “Ómir aǵyny qatty aryndy ózen. Júze bilmeseń ol seni aǵyzyp áketedi. Sondyqtan, maltýdy úırenip, aǵysqa qarsy júze alatyndaı kúsh-qaıratyń bolýy kerek. Sonda ǵana baqytqa jetesiń. Al, baqyt degenimiz — syılastyqpen tatý-tátti ǵumyr keshý”, — deıtin jymıa túsip.

...Iá, sol — osy kózqaras.

Kenet, zırattyń arǵy jaǵyna mashına kelip toqtady da, adamdar ústinen máıit salynǵan tabytty túsirip jatty...

— Iá, — dedi ony kórgen Jańyl aýyr kúrsinip. “Adam — adamǵa, jan — denege qonaq”, — degen osy da. Jaryq dúnıege bireý keledi, bireý ketedi. Sóıtip, tirshilik jalǵasa beredi. Biz baqyttymyz, Altynbek, artymyzda ómirimizdi jalǵaıtyn urpaǵymyz — Muratbegimiz bar. Óziń ólseń de, rýhyń tiri”.

Ol osylaı jansyz beınemen únsiz syrlasyp uzaq turdy.

Aspandy qoıý qara bulttar torlaǵan. Qońyr kúzdiń sýmańdaǵan sýyq jeli sur jylandaı ysyldap, yshqyna ysqyryp tur. Jartylaı jalańash jas qaıyńdar gýildegen jeldiń ekpinimen bir jaǵyna qaraı maıysyp, ıile túsken. Bir kezde qalyqtap júrgen sansyz japyraqtardyń bireýi qalbań qaǵyp Jańyldyń paltosynyń jaǵasyna qondy. Alaqanyna salyp, baıyppen kóz júgirtti. Japyraqta úsh túrli reń baıqalady. Úshi kúreńdenip, ortasy sarǵysh tartypty. Al, túp jaǵy áli jap-jasyl. Jańyl ony laqtyryp tastaýǵa qımaı, qol sómkesinen bloknotyn alyp, ortasyna eppen salyp qoıdy.

Azdan soń áldene esine túskendeı, ornynan qozǵalyp: “Razy bol, janym! Qý tizemdi qushaqtap ótsem de, seniń arýaǵyńnyń aldynda adal bolýǵa ant-sý ishemin!”, — dedi de, enesiniń úıine bet aldy.

Jańyl aýyzǵy bólmege kire bere sostıyp turyp qaldy. Qabyrǵalarynyń keıbir tustary qulap, silbi men órmekshiniń torlary shyrmaǵan. Múńkigen kúlimsi ıis adamnyń qolqasyn qabady. Burysh jaqtaǵy ústeldiń ústinde temekiniń tuqyldary men qatqan nannyń qaldyqtary shashylyp jatyr.

Ol kóz aldyndaǵy keleńsiz kórinisterge tańyrqap turǵan kezde tórgi bólmeniń esigi ashylyp, Erkinbektiń soraıǵan boıy kórindi. Kózderin alaq-julaq etkizip, aıaq-qoly qalshyldaǵan qalpy, buny kóre sala esikti qaıta jaýyp aldy. Jańyldyń qorqynyshtan júregi dúrsildeı soǵyp, úıden qalaı atyp shyqqanyn ózi de bilmeı qaldy.

Kún nuryn shasha tas tóbege kóterilgen. Jel de báseńsip, aınala tylsym tynyshtyqqa bólengen. Kórshi úıdiń aldyńǵy jaǵyndaǵy oryndyqta enesimen jaqsy aralasyp júretin, ózi de qolynan talaı márte dám tatqan qara kempir nemeresin oınatyp otyr eken. Jańyl jaqyndap kelip:

— Sálemetsiz be, ájeı? — dedi aptyǵyn basa almaı.

— Amansyń ba, shyraǵym? Qudaıǵa shúkir, bala-shaǵanyń arqasynda qybyrlap júrip jatyrmyz ǵoı, áıteýir...

Aman-saýlyq biliskennen keıin Jańyl:

— Áje Erkinbekke ne bolǵan? — dedi kelgen jaǵyna jaltaqtaı qarap.

— Óziń ketkennen keıin baıǵus bala araqqa múldem salynyp ketti. Tipti, keıingi kezderi úıinde jatyp ishti. Sodan psıhozdyq deı me, áıteýir, ózin-ózi ustaı almaıtyn elirme aýrýyna shaldyqqan. Al, áıeliniń tórkinine ketip qalǵanyna da biraz ýaqyt boldy. Sol jaqta taǵy bireýge tıip alypty deıdi ǵoı, qarabet, júzqara.

— Al, apam she, apam qaıda?

— Ákesi ólgendi de estirtedi, qyzym. Dına beısharany myna jetesizder qarttar úıine... — dedi sóziniń aıaǵyn jutyp qoıǵan ana janaryna tyǵylǵan jasty qol oramalymen súrtip jatyp.

Onyń jan dúnıesi daýyldy kúngi teńizdeı tolqyp keledi. “Qaıran asyl apashym, sorlaǵan ekensiz ǵoı. Urpaǵyńnyń qyzyǵyn kórip, óz oshaǵyńnyń tútinin tútetýge qushtar ana emes pe ediń. Tasjúrek ulyń tirideı jerge kómipti ǵoı. “Qolda barda altynnyń qadiri joq” degen osy da”.

Jańyl qarttar úıine kelgende kún uıasyna batyp, ymyrt úıirile bastaǵan. Eńseni basqan aýyr oı qushaǵynda ishke endi. Enesi tereze aldyndaǵy tósekte basyn tómen salyp, ish kóılegin jamap otyr eken.

Ózine qaraı kele jatqan aıaq tyqyryn sezgen Dına shesheı basyn kóterip aldy da, kózi sharasynan shyǵa ań-tań kúıde ańyrdy da qaldy. Sylbyr kóterilip tanymaı turǵan adamdaı buǵan tesile qarady.

— Apa, men ǵoı, tanymaı qaldyńyz ba?.. Jańylmyn ǵoı... — dedi daýysy dirildep.

— Qaraǵym... Jańyl... Shynymen... shynymen... sen... — dedi ájeı tamaǵy búlk-búlk ete jutynyp, ıegi kemseńdep, janary jasaýraı berdi. Júregi lúpildep, qaltyraǵan taramys qoldaryn soza kelinine taqap kelip, betinen súıdi. Sol sátte ájeıdiń kóz aldyna úlken ulynyń beınesi elestep ketti de, kóńil-kúıi seńdeı buzylyp, keńkildep jylap jiberdi...

* * *

Birneshe kúnnen keıin qyzǵylt tústi avtobýstyń ishinde júdep, qýań tartqan júzine qan júgirip, jadyraǵan enesi men meıirimdi kelini áldenelerdi eske alyp, jarasymdylyqpen shúıirkelesip bara jatty...

Osy kezde qarashanyń alǵashqy qary japalaqtaı jaýyp, Jer — Ana aq kórpesin jamyldy. Kún — Ene de eljirep: “O, qasıetti Adam balasy, qýanyshtaryńa ortaqpyz!” degendeı, shýaǵyn tóge kúlimsirep turǵan edi...

---