InfoHub Logo

Oqýshy zor qurmet tutatyn súıikti jazýshysyna taǵy kezdesti. Bul joly jazýshy kórkem shyǵarma emes, týǵan ádebıet týraly oılaryn usyndy.

Muhtar Áýezov tek qazaq oqýshylaryna emes dúnıe júzi oqýshylaryna belgili jazýshy. Ol óziniń álemge áıgili shyǵarmalary arqyly qazaq ádebıetin bıik satyǵa kótergen adam. Endi jazýshy óz ádebıeti týraly kóp jyl tolǵanǵan oılaryn ortaǵa saldy. Jańa kitapqa avtordyń uzaq jyldyq ádebı-zertteý eńbekteriniń irileri saralanyp alynǵan.

Ǵalym-jazýshynyń kitaby uly aqyn Abaı týraly zertteý eńbeginen ashylady. Búginde Abaı taný (Abaı vedenıe) ǵylymy bizde keń óris alǵany belgili. Qazaq ádebıetshileri (tipti tek qana qazaq ádebıetshileri emes) Abaıdyń shyǵarmalaryn, áleýmettik qyzmetin, ómirbaıanyn jan-jaqty, tereń zerttep keledi. Qazaqtyń ádebıeti taný ǵylymynda Abaı jónindegi eńbekter kóp tolyqty Uly aǵartýshy — aqynnyń fılosofıalyq tarıhı-áleýmettik máselelerge kózqarasy, shyǵarmalary san salaǵa bólinip te zertteledi jáne kóp zertteýshiler jeke salasyn ǵana oqshaýlap alyp bir arnaǵa úńilip qazbalap, tintkilep zertteıdi.

Al, Abaı týraly kóptegen óleń, jyr, pýblısısıkalyq maqalalar da osy ǵylymǵa janaı qosylyp, bizdiń klassıgimiz jaıyndaǵy qazynany molaıtyp, ajarlandyra túsetini anyq. Abaı týraly ózgeshe bıik, kórkem eńbek osy avtordyń dúnıege áıgili, klasıkalyq epopeıasy ekeni aıqyn. Bul shyǵarma, ózge tarıhı iri qasıetterin bólek qoıǵanda, uly aqyn jaıyndaǵy eń tereńdi keń, baǵa jetpes ǵylymı eńbek bolyp sanalatyny belgili. Árıne, bul atalǵan kórkem shyǵarma Abaı týraly bar zertteýdiń shoqtyǵy bolǵanmen, ózge taza ǵylymı, syn zertteýlerdi joqqa shyǵarmaıtyn, óz aldyna bir alýan dúnıe.

Al endi osy bir adam jazǵan kórkem shyǵarma men ǵylymı zertteý eńbekti alyp qarasańyz — eń aldymen birine-biri kóleńkesin túsirmeıtin týyndylar ekenin, ıaǵnı «Abaı joly» epopeıasyn oqyp uly aqyn týraly bar syrǵa qanǵan adam, endi sol taqyryptaǵy zertteý eńbegin súısine oqyp, aqyn týraly maǵlumatyn arttyryp, tereńdeı túsetinin baıqaımyz.

Ekinshiden bul eńbek Abaı taný ǵylymynyń, múmkin tól basy bolmas, biraq onyń bas arnasy, jınaqty júıesi ekenin ańǵarmasqa bolmaıdy.

Osy eńbektiń eki sapadaǵy qasıetin atap ótken jón bolar edi. Birinshi — bul uly aqyn týraly keń de tereń, jan-jaqty ǵylymı eńbek. Avtor aqynnyń dáýirin, sol kezdegi qazaq halqynyń qoǵamdyq damý satysyn, áleýmettik jaǵdaıdy, aqynnyń shyqqan ortasyn, sol ómirdiń aqyn shyǵarmalaryndaǵy ornyn markstik-lenındik ilimge súıenip jan-jaqty, tereń taldaıdy. Sonymen birge Abaıdyń fılosofıalyq, áleýmettik kózqarastaryn da saralap ashady. Abaı shyǵarmalaryndaǵy qoǵamdyq motıvtermen qosa tereń ádebı-teorıalyq taldaý arqyly onyń poetıkasynyń syryn ashady. Abaı shyǵarmalarynyń bas alar negizgi úsh bulaǵyn dál sýrettep beredi.

Al, ekinshiden — bul oı saralyǵy, til kórkemdigi,uǵynyqtylyǵy jaǵynan naǵyz kópshilik oqıtyn qyzǵylyqty shyǵarma. Munda tek ádebıetke tánti teorıalyq jaıttardyń ózi, túsiniksiz termınder arqyly emes, shynaıy ádebı tilmen, bógde adam jatyrqamaıtyn uǵynyqty qonymdy túrde aıtylǵan. Odan shyǵarmanyń ǵylymdyq jaǵy álsirep, teorıalyq pikir dolbarǵa aınalyp ketpeıdi. Bul osy eńbektiń kópshilik oqýshyny tartatyn, halyqqa Abaıdy nasıhattaıtyn, sondyqtan da kóbirek basyp taratýdy kerek etetin jaǵy.

Osy taqyrypty M. Áýezovtiń kóp jyldar jan-jaqty zerttep kele jatqany málim. Avtor kóp oılanyp, kóp zerttep bul eńbekti kemeline keltirgen. Ásirese markstik-lenındik ilim turǵysynan tereńdete qarap, qoǵamdyq taptyq jaǵdaılardy anyq saralaǵan. Sonymen birge qaısy bir tusta asyra aıtylǵan syńar ezý, dókir syndardan yǵyp, jalań sosıologıaǵa oıyspaǵan.

Joǵaryda biz sóz etken úlken eńbekke jalǵas «Orys klasıkteri men Abaı», «Abaı eńbekteriniń bıik nysanasy» degen eki maqala jazǵan avtor ony jańa oı, pikir, baqylaýlarmen tolyqtyra túsedi. Árıne, sońǵy maqalalar ár kezde bólegirek jaǵdaıda jazylǵan sıaqty, basynda bári birtutas eńbek esebinde oılanbaǵan da shyǵap. «Orys klasıkteri men Abaı» degen maqalanyń keı jerleri aldyńǵy eńbekpen saryndas. Aldyńǵydaǵy aıtylǵan keıbir jeke jaǵdaılar osy sońǵyda dálirek qaıtalanatyn kezi ushyrasady.

Ǵalym jazýshynyń Abaı shyǵarmalary týraly ǵylymı eńbekteri ár alýan. Joǵaryda atalǵan qazaq tilinde zertteýlerine ár saladaǵy oryssha maqalalary ushtasady. «Ideıno-kýltýrnye ıskanıa Abaıa», «Velıkıı syn naroda» dep atalatyn eńbekter uly aqyn shyǵarmalary búkil qazaq ádebıetiniń damý prosesterimen astastyryp osy saladaǵy zertteý eńbekterdi tolyqtyryp, tereńdete túsedi. XIX ǵasyrdaǵy qazaq ádebıetiniń shyrqaý bıigi bolǵan Abaı tvorchestvosynyń syryn ashyp, onyń keleshektegi halyqtyń mádenı, rýhanı damýyna etken áserin anyqtaıdy. Iaǵnı Abaı shyǵarmalary qazaq ádebıetin ǵasyrlyq tarıhymen tyǵyz baılanysty túrde zertteledi. Mundaı tarıhı óristi keń qamtyǵan, tereń tolǵamdy eńbekter bizde kóp emes.

Osy tamasha kitapqa Áýezov talantyna laıyqty, qazaq, qyrǵyz ádebıetiniń iri janrlaryna arnalǵan, túbegeıli problemalardy kótergen kesek eńbekter kirgen. Qazaq ertegileri týraly, «Qozy Kórpesh — Baıan sulý «Qyz Jibek» lıroepostary týraly avtor keleli pikirler aıtady. Dúnıe júzine áıgili qyrǵyz halqynyń «Manas» eposy jaıyndaǵy iri eńbek óz aldyna bir tóbe.

Eń aldymen eskere ketetin nárse — aldyńǵy atalǵan jáne keıin keler eńbekteri sıaqty avtor halyq ádebıetiniń osy úlgilerine de markstik ilim turǵysynan jan-jaqty tereń taldaý jasap, biryńǵaı aǵym (edınyı potok) teorıasyna qarsy, talqylaǵan janrlary men shyǵarmalarynyń áleýmettik, taptyq mánin, qaıshylyqtary saralap ashady.

Halyq tvorchestvosynyń eń eski jáne asa mol túri — ertegiler. Bul bizde áli jete zerttelmeı kele jatqan» janr bolatyn. M. Áýezovtiń «Ertegiler» atty kólemdi eńbegi osy saladaǵy zertteýlerge negizgi arna, júıesi bolary anyq. Avtor qazaq ertegilerin saralap, júıelep bólip anyqtaıdy. Olardyń týǵan dáýirine, kórkemdik erekshelikterine jaqsy toqtalyp, keleli, túıindi pikirler aıtady. Sonymen birge qazaq ertegilerin dúnıe júzi halyqtary ertegilerimen sabaqtastyryp zertteıdi. Bul ózi tuıyqtalǵan júıeli ǵylymı kýrs esebindegi eńbek. Avtordyń qazaqtyń belgili eki lıroeposy týraly keleli maqalalary jaıynda da osyny aıtpaqpyz. Tek bul arada «átteń» degizetin bir nárse bar. Ol — osy eki eńbektiń aldynda qazaqtyń jalpy ǵashyqtyq jyrlary týraly taldaý maqala bolsa — sonda bul ózi halyq poezıasynyń úlken bir janryn túgel qamtyǵan, bas-aıaǵy tuıyqtalǵan tutas iri eńbek bolyp shyǵar edi.

Kitaptaǵy asa qyzyqty, iri eńbek «aıtys» týraly. Qazaq aýyz ádebıetiniń osy bir erekshe qyzǵylyqty janryn avtor ǵylymı úlken erýdısıamen jan-jaqty taldap tolyq tekseredi.

Bul óreli eńbekti súısine baǵalaı otyryp, aıta ketkimiz kelgen keıbir jeke pikirler bar. Avtor aıtystyń taptyq áleýmettik syryn asha taldaıdy. Osy turǵyda keıbir aıtys aqyndarynyń feodaldyq sanasyn, ústem tapty — óz rýynyń myqtylaryn madaqtaıtynyn aıtady. Ondaı aqyndardy ústem tap jyrshylaryna jatqyzady. Bul oryndy. Al endi osy arada mynadaı bir jaǵdaıdy eskere ketsek. Ádette, kóp aqyndar aıtysy óz rýynyń myqtylaryn maqtaýdan bastaıdy. Árıne, bul sol kezdegi qoǵamdyq feodaldyq sanadan týǵan. Al endi osydan ári eki aqyn qaǵysqanda biriniń maqtap betke ustaǵanyn biri áshkerelep, jerine jetkizip, minep synaıdy. Osylaı basynda eki jaqtaı madaqtalǵan jýandar qaqpaqylǵa túsip, kezek synalyp, olardyń ozbyrlyq minezi áshkerelenedi. Sóıtip óz basy feodaldyq qoǵam turǵysynan artyla almaǵan aqyndardyń ózi, ósh alý maqsatymen bolsyn sóz retimen obektıvtik túrde sol qoǵamnyń shonjar ókilderiniń synshysy bolyp shyǵady. Aıtys poezıasynyń tabıǵatyna tán synshyldyq kóbinese-aq osy janrdy halyqtyq, demokratıalyq jaǵyna tarta beretinin anyqtap, aıtystyń satıralyq tabıǵatyn asha túskende jaqsy boltyn edi.

Avtor osy kezge deıin daýly bop kelgen Birjan men Saranyń aıtysyna basa toqtalady. Bul aıtystyń shyǵýy jóninde óz pikirin, aralyq sózin aıtady. Qıǵash eki pikir bolatyn — biri Birjan — Sara aıtysy tek sol avtordyń ǵana sózi, ózge eshkimniń qatysy joq degenge tirelse, ekinshileri ondaı aıtys bolmaǵan, muny shyǵarǵan Árip aqyn desetin. Al, Muqań bul aıtys bolǵan, ony Árip jazyp alyp, redaksıa engizgen degen pikirge keledi; jáne bul aıtystyń negizgi salmaǵyn Birjan men Saraǵa aýdarady. Áriptiń eńbegin redaktorlyq dárejesine jaqyndatady. Qarapaıym kózge kórinip turǵan bir jaıtty aıta ketkimiz keledi. Birinshi — bul aıtysty óleńdik jaǵynan teksergende — ol aýyz ádebıeti emes, jazba aqynnyń shyǵarmasyna asa jýyq. Munda sýyryp salma aqyndar aıtysynda shartty túrde júretin kóp qaıtalaǵan sóz naqyshtary, mátelder joq. Ekinshi asa qatty eskeretin nárse: Sara men Birjan sózderi stıldik jaǵynan, obraz, beıne, teńeý, rıtmıka jaǵynan sonshalyqty uqsas — ekeýiniń sózin eki aqyn aıtty deý múmkin emes. Jáne de Qazaqstannyń eki shalǵaıynda týyp-ósken, biri erkek, biri áıel, eki aqynnyń búkil poetıkalyq júıesi sonshalyq uqsas boldy deýge sený qıyn. Al, Birjan men Sara aıtysy atalatyn kórkem shyǵarma jaıyna kelsek, buǵan kim de bolsa bir talantty aqynnyń myqtap aralasqany jáne sonyń avtorlyǵy shyǵarmanyń ózinen kórinip tur. Sońǵy kezderde osy aıtys týraly ár qıly pikirler aıtyp, ár túrli derekter keltirip júr. Biraq solardyń kóbi osy «aıtystyń» poetıkalyq júıesin, stıl birligin teksermeı, kóbine kári qulaq, eskilerdiń sózine súıenedi. Al, bizdińshe myqty derekti «aıtystyń» ózinen, onyń óleń tabıǵatynan izdegen jón.

Qazaqtyń halyq poezıasynyń aıryqsha janry — aıtysty jan-jaqty, qyzǵylyqty taldaǵan avtor, keıin óleń sózdiń óren júırigi Jambyldyń aıtystaǵy ónerine bólek toqtalady.

Bul ózi óte qyzǵylyqty, otty jazylǵan maqala. Tek osynyń bas jaǵynda avtor ıntýısıanyń aqyn tvorchestvosyndaǵy rólin tym basa aıtqan sıaqty. Ekinshiden, bul maqalanyń edáýir jeri aldyńǵy «Aıtys» atty eńbektiń keı jerin qaıtalaıdy. Alynǵan mysal da, aıtylǵan pikir de dál kelip otyrady. Óıtkeni aldyńǵy eńbekte avtor Jambyldyń aıtys ónerine biraz toqtalǵan. Osy aıtylǵan eki maqaladaǵy jeke basylǵanda baıqala bermeıtin uqsastyq endi ekeýi bir muqabanyń ishine kirgende orynsyz bolyp turǵan sıaqty.

Kitapqa sovettik dáýirdegi qazaq ádebıeti týraly eki maqala engen. Onyń biri «Málik Ǵabdýllınge jaýap hat» dep atalatyn qazaq poezıasy týraly maqala. Bul maqalada qazaq sovet poezıasynyń bar aýmaǵy túgel qamtylmaǵanymen, osy kúngi poezıanyń qyzǵylyqty, túbegeıli máseleleri qoıylǵan.

«Oktábr órkeni» degen maqala negizinen sholýǵa qurylǵan da búgingi ádebıetimizdiń aýmaǵyn qamtyp, oqýshyǵa qazaq sovet ádebıetiniń kóp jaǵdaılaryn pash etedi. Ol kitaptyń ádebıet tanýdaǵy mańyzyn tolyqtyra túspek. Tek «Tradısıı rýsskogo realızma ı kazahskaıa lıteratýra» degen maqalada avtor osy dástúrdi sosıalısik realızmmen ushtastyryp boıyna mol sińirgen qazaq sovet ádebıetine keńirek toqtalyp, osy sapardaǵy bizdiń tabystarymyz ben qıynshylyqtarymyzdyń syryn asha túskende jaqsy bolatyn edi.

Kópke málim, Muhtar Áýezov búkil sovet ádebıetiniń úlken qaıratkeri. Bilikti, oıly jazýshy qazaq ádebıetin jeke-dara bólip almaı, kóp ultty sosıalısik ádebıettiń damý jolymen tikeleı baılanystyryp zerttedi. Ózbek, tájik, ýkraın, azerbaıjan ádebıetterin sabaqtastyryp, óreli pikirler aıtty. Bir ókinishti jaǵdaı sondaı óristi maqalalar bul kitapqa kirmeı qalǵan eken.

Asa kórnekti jazýshy, oıshyl ǵalym kóp jylǵy zertteý eńbekterin jaryqqa shyǵardy, munda qazaq, qyrǵyz ádebıetiniń eń kúrdeli janrlary, iri ókilderi jan-jaqty keń tekseriledi. Jáne de qazaq ádebıeti jekeleı alynbaı, onyń kóp máseleleri dúnıe júzilik ádebıettegi qubylystarmen astastyrylyp bıik turǵydan zertteledi. Bul kitapty oqyp shyqqan adam qazaq ádebıetiniń úlken kýrsyn ótkendeı bilim alady.

---