InfoHub Logo

Keńes jazýshylary ózderiniń shyǵarmalarynda jumysshy, qara sharýa úkimetin jaqtap. sol úkimettiń kózdegen maqsatyna jetý jolynda kúsh jumsap, kórkem ádebıet arqyly barlyq eńbekshilerdiń oı-sanasyn uıymdastyryp, sosıalızm qurý kúresine úndeıdi.

Bul jazýshylarymyzdyń shyǵarmalarynyń kópshiligi bizdiń jańa qurylysymyzben jasap, jańa ómirimizdiń Kórkem kórinisterin kózimizge aıqyndap kórsetip sýretteıdi. Olar óz elimizde qurylǵan, qurylyp jatqan óndiris, zaýyt-fabrıkter men úlken-úlken qalalardyń, mıdaı dalada qurylǵan jańa qurylys, jańa ómirdiń qalaı jasalǵandyǵyn, kimder jasaǵanyn, qalaı jasap jatqanyn, bizdiń aýlymyzdyń jańasha jasaı bastaǵanyn sýretteıdi. Olar bizdiń búgingi qurylystaǵy ekpindi erlerimizdiń qurylystaǵy qaırat-jigerin kórsetip, keshegi tap soǵysyndaǵy erlerdiń isterin sýrettep, ashyq, jasyryn qupıa jaýlarymyzdyń syrlaryn ashyp, jaýlyǵyn aıqyndap kórsetedi.

Munymen qatar, keńes jazýshylarynyń ótkendi kórsetip, ótken ómirdi baıandaıtyn da shyǵarmalary bar.

«Eskini bilmeı jańany quryp bolmaıdy» degendeı, bulardan biz eski zamannyń qandaı bolǵanyn, kapıtalıser kezinde jumysshy tap, qara sharýa eńbekshiler qalaı kúneltkenin bilemiz.

Bul shyǵarmalardyń taǵy bir bizde qymbatty jeri ómirdiń qalaı ózgerip jatqanyn, burynǵy kezdegi ústem baı taby óziniń aldyna qandaı maqsat qoıǵanyn kórsetip, kázirgi bizdiń proletarıat memleketi óziniń aldyna qandaı maqsat qoıyp otyrǵanyn bilýge, túsinýge járdem etedi.

Bizdiń keńes jazýshylarymyzdyń ishinde eńbekshi tabyna eńbegin kóbirek sińirgen kórnektileri Beıimbet, Sáken, İlıas, Ǵalı taǵy basqalar.

MAILYULY BEIİMBET

Ómiri men jazýshylyq qyzmeti

Beıimbet — jarly balasy, jasynan jetim qalǵan. Beıimbet 1894 jyly Qarabalyq aýdanynda týǵan. Joqshylyqtan uzap oqyp, bilim ala almaǵan, is arasynda ǵana aýylda saýatyn ashqan.

Beıimbet qara buqaranyń ortasynan qaınap shyqqan súıikti jazýshy.

Beıimbet óziniń qandaı kúıde ósip, qalaı oqyp, qaıtyp jazýshy bolǵanyn bylaı áńgime etedi: jumystan qalt etip qolym bosasa, meni moldaǵa súıreý sheshemniń ádeti edi. Shanshar molda dep atalǵan bir noǵaı molda boldy. Bizdiń aýylda birtalaı jyl turdy. Bar bilimi «Baqyrǵandy» ándetip oqý edi. Sol moldadan saýatymdy ashyp, hat tanydym. Qol tıgende, jumystan bosap aýylǵa kelgende óleń kitaptaryn oqýdy áýes kórdim.

Baıaǵy meni oqytýǵa qumartqan úlken sheshem de óleńge óte áýes adam edi. Eski qıssalardy tyńdap bolyp, birer kúrsinip alyp, ózi óleń aıtar edi. Keıde maǵan qarap kúlimsirep: qaraǵym-aý, sen joqta men saǵan óleń shyǵaryp qoıdym der edi.

...Áli esimde, qyryq quraý — juldyzdaı tesik, qıqıǵan qara úıimiz bar edi. Qyryq kún shildede bizdiń úıimizdiń ortasynda ot jaǵylady. Tańnyń sárimen turyp, qara qumandy ottyń qozyna kóme túsip, dáýletti úılerdiń «mynany istep tastasańyz» dep bergen júnin tútip otyryp ájem yńyldap án salatyn:

«Ómirimde kórgenim kúńlik, quldyq,
Bul jalǵanda bar ma eken bizdeı muńdyq?..»

Uıqyly-oıaý jatqanda qulaqqa tıetin óleń osy edi. Ózi shyǵardy ma, álde bireýden estip úırenip aldy ma, áıteýir osy óleńdi aýzynan tastamaıtyn. Tyńdap jatsam da osy óleńdi qaıta aıtatyn, basqa óleńder de jalǵasy keledi. Kitaptan oqyǵan óleńderiń kóbi oıynda jattalǵan bolady, olardy eske túsiresiń. Súıtip óleńge qumartqandyq ózinen-ózi bastala berdi. Bul ózime birinshi baspaldaq edi.

Aýlymyzda kómek deıtin kisi bolǵan. Balalaý kezimde kórdim. Sol kiside aqyndyq bar edi. El arasynda «Aqyn Kómek» degen atty da alyp júrdi. Bireýdi maqtaýǵa, jamandaýǵa, kúlki qylyp óleń shyǵarýǵa bul kisi óte sheber bolǵan. Jappas deıtin el bul kisiniń naǵashysy eken. Jappastyń elin aralap júrip, bir ataqty adamnyń úıine qonyp otyrǵanynda bizge bir jumbaq aıtyp ketińiz, ekinshi kelgenińizde sheship qoıalyq» dep jabysady bilem. Kómek sonda:

«Arsyzdan týǵan eken alty bala,
At qoıǵan qymtamas dep oǵan jáne...» —
dep ózderin tálkek etip óleń shyǵaryp ketedi.
«Ákeńniń quny bar ma ar basqandaı?
Itersem týra qalyp jarmasqandaı?
Qurbyńnan kem týǵyzǵan qudaıdan kór,
Ortasyn murnynyń men basqandaı...»

Kómektiń osy sıaqty usaq óleńderin jınap jattaıtyn boldym. Kómektiń jazyp qaldyrǵan óleńderi de óte kóp edi. Shynynda ol kezde jalǵyz men emes hat tanıtyn adamdardyń bári-aq bas qosqan jerde Kómek óleńin aıtýdy ádet qylyp edi. Bul meniń 20-ǵa jetpegen kezim. Hat tanyǵanmen odan arman ketetin dármen mende bolǵan joq. Jumys sońynda salpaqtap júre berdim. Jumystan qol bosaǵańda jumysshylar bas qosyp tynyqqanda óleńdi ermek qylysady. Aıt dep ótingen soń aıtasyń. Óleń aıtýdy ádet qylǵan soń, tyńdaýshylardy jalyqtyrmaý mindetke aınalǵan sıaqtanady eken. Óne boıy bir óleńdi aıta berseń jalyqtyrasyń ǵoı. Endeshe jańadan bir nárse tabý kerek. Ol qalaı tabylmaqshy?

Kómektiń óleńiniń kóbi zarmen keletin. Ótken ómirin, balalyq dáýirin sýrettep elestetetin, osynysy sol kezde maǵan unaǵan sıaqtanýshy edi. Osyny eliktep bir nárse shyǵarý kerek bolǵany ǵoı. Baıaǵy tyńdaýshylarǵa «jańalyq» izdep júrip, men sol Kómektiń sarynymen jer týraly onshaqty aýyz óleń shyǵaryppyn. Óleńimdi tyńdaýshylar qushýaq alyp, «óleń shyǵaratyn bolypty» degen ataqty maǵan da iliktirdi. Shynynda onymnyń óleńdikke sáni joq edi, áıtkenmen birinshi bastaýym osy edi. Osydan keıin shatpaqtap óleń shyǵarýdy áýes kórip kettim. Ol kezdegi alǵan úlgim — «bergendi maqtaǵan, bermegendi jamandaǵan aqyndardyń óleńderi» bolsada, nege ekenin bilmeımin, solardyń joly meni tartpady, maqtap óleń shyǵarý degen mende bolmady.

Bizdiń elde Árjıkeı deıtin óleńshi boldy. Barlyq kásibi — baılardy maqtap óleń shyǵarý, baılardan at miný, shapan qıý edi. Osy Árjıkeıdi tálkek qylyp mysqaldap men óleń jazdym. Bul óleńimdi sol kezdegi «eleń jattaýshylardyń» birsypyrasy jattap alyp, aıtyp júrdi. Bul — 1910 jyldardyń shamasy edi.

Kórshi elimizde «Arǵynbaı qajy» deıtin kisiniń medresesi bolatyn. Bizdiń aýyldan da biren-saran adamdar sol medresede oqyp júretin, solardyń demeýimen medresege kirdim. Aýyl medresesi ǵoı, isherlik tamaq bolsa basqa qarjy tilgerlenbeýge bolady eken. Sol medresede eki jyl boldym, burynǵydan góri óleńge keńirek tanystym. Kómektiń óleńinen basqa da óleńderdiń barlyǵyn bildim. Abaı óleńderi qolǵa tústi. Osy jyldary «Aıqap» jýrnaly shyǵyp turdy. «Aıqapty» qumartyp oqıtyn boldym. «Aıqapta» basylǵan óleńderdi eliktep jazatyn boldym. Birsypyra óleń jazyp «Aıqap» basqarmasyna jibersem de «basylmaıdy» degen jaýap aldym. Sonsoń «Aıqapqa» óleń jazýdy doǵardym. Basqa usaq habar-osharlardy, birer áńgime symaǵymdy «Aıqap» basyp shyǵardy.

«Qazaq» gazeti shyǵyp turady. Nómir saıyn bolmaǵanmen óleń basylyn turatyn boldy. Men de jazdym. Talaı jibergen óleńderim jelge ketti. «Aıqap» sıaqty «basylmaıdy» degen jaýapty berýge de sarań edi. Sóıtip júrip, aqyrynda 1913-jyly sentábr ishinde Qazaq gazetinde «Shtat» degen óleńim basylyp shyqty. Osydan bylaı qaraı oqta-tekte bir óleńim basylatyn boldy...»

Beıimbettiń áleýmettik pikirindegi ózgerister

Beıimbet sholaq bilim, tar jumystyń tolǵaýynda sharyqtap óse almady, shabandap ósti. Sol kezde oqyǵan qazaqtyń azdy-kópti zıalylarynyń yqpalynan uzap kete almady. Ómirinde kórgen-baqqany osylar ǵana boldy. Osy betpen Beıimbet 17- jylǵy fevralǵa biraq soqty. Beıimbet bul kezdegi turmys jaǵdaıyn óz aýzynan bylaı baıandaıdy.

«... fevral ózgerisi kezdesti. Buǵan deıin meniń oqyǵan mektebim, alǵan tárbıem joǵarǵy aıtylǵandar ǵoı. Orys ádebıetimen tanysý degennen qur alaqan bolatynmyn. Orysshanyń sózi túgil, qarpyn zorǵa tanıtyn kezim ǵoı ol. Sondyqtan fevral ózgerisin qalaı uǵyný, qalaı jyrlaý belgili edi. Ultshyl ádebıetpen ǵana sýarylǵan soń, odan basqa kórgenim bolmaǵan soń, ol kezde el ishinde jastardy baýlyp, túsindirip, ultshyldyq joldyń teristigin uǵyndyrýshy bolmaǵan soń, qaıtesiń? Adassań, soqyr bolǵan soń aldynda turǵan jalǵyz soqpaqqa jabysasyń», - deıdi.

«Oı týdyrǵan Oktábr tóńkerisi boldy...»

Beıimbet qazaq ultshyldarynyń jolyna Oktábrden soń syn kózimen qaraı bastaıdy. Ultshyldar ertede tendik izdep, bostandyq kóksep patshaǵa qarsy bolǵan bolatyn bolsa, kókten kútken tilek jerden tabylǵanda nege qarsy bolady? degen oıdy eriksiz oılaıdy, Biraq úzildi-kesildi durys jaýap taba almaıdy, adasady. Bul týraly Beıimbet ózi bylaı jazady.

«... Oı týdyrǵan Oktábr tóńkerisi boldy. Qazaq ultshyldary oktábrdi balaǵattap qarsy alsa da, osynda qandaı syr bar degen izdený paıda boldy. Áıtkenmen tap sol kezde osyndaı izdengen jastardyń sýsynyn qandyrarlyq, silteý bererlik ádebıet qazaq tilinde bolmady. Qazaqstanda keńes úkimeti bastap qurylǵan jyldary Baıtursynuly bólshevık partıasyna kirip, oblystyq komıtet atynan: «Qazaq týysynan — komýnıs, qazaqta mal ortaq, jan ortaq, qonaqasy ortaq» dep jazdy. İzdengen, oıǵa túsken jastardyń bu da basyn qatyratyn, adastyratyn jumystyń biri edi. Shynyn aıtý kerek — adastyq qoı.

18—19 jyldary iri qaryppen basylǵan orys tilinde úndeýler taratylyp júrdi. Bizben kórshiles poselkede Ivan deıtin tanys jigitim bar edi, qalada aqtarǵa qarsy otrád tizilip, álgi Ivan sol otrád bastyqtarynyń biri boldy. İri qaryppen basylǵan úndeýlerdi, usaq kitaptardy berip turatyn boldy. Shóldese, shyndap jabyssa, adam tappaq qoı. Orysshany shala-pula túsinetin boldym. Bir jyl udaıymen áýrelendim. 20-jyldary ájeptáýir túsine bastadym.

Osyńan bastap qalamymnyń baǵyty ózgerdi, men basqa jol taptym, adasqanymdy sezdim. Osy jyldardan bastap men tabymnyń jolyna buryldym. Eski tárbıeden sol jyldardan bastap múlde tazaryp kettim demeımin, biraq shyndap buryldym. Qatalasqanymdy seze bastadym. Álden kelgenshe tazarýǵa tyrystym.

Bir jyly qańǵalaqtap «Ǵalıa» medresesine baryp ilikkenim ǵoı. 4 aı oqyp, aýyryp shyǵyp ketkenmin, azdap tatar ádebıetimen tanysqam. Áńgime, óleńderin qolǵa túsirip oqyp júretinmin. Soǵan eliktep áńgime jazý, pesa jazýǵa áýrelendim. 18 — 19 jyldardan bastap uzaq áńgimeler jazatyn boldym. Sol kezde jazǵan áńgimelerimniń biri — «Shuǵanyń belgisi» edi. Bastap jazǵanymda uzaq edi, 22 jyly «Qyzyl Qazaqstan» jýrnalyna bastyrarda óndep, birsypyra qysqartyp tastadym.

Teatr kitabynan birinshi ret jazǵanym «Neke qıar», «Jat sabaq» degen edi. «Jat sabaqty» artynan ózgertip «Shanshar molda» dep atadym.

1922 jyldan bastap gazet qyzmetine kirdim. «Eńbekshi qazaqta» 7 — 8 jyl qyzmet istedim. Odan keıin baspa jumysyna shyqtym. Mektep, qýrs degenderiń bizdiń qolǵa tıgen emes, jazý sońyna túsip otyrǵan kezim de joq, otyrýǵa ýaqyt ta joq. «Attyń jalynda, atannyń qolynda» sıaqty murshań kelgende bir nárseni jazǵan bolsań, onyń áńgime kestesin keltirýge kóbine ýaqyt joq...

Meniń bul kúnge deıin jazǵan taqyrybym — aýyl týraly ǵana bolyp keldi. Óndiris ómirin sýretteýge men áli kúnge deıin kirise alǵanym joq. Úıtkeni áli kúnge deıin óndiris ómirimen tanysa alǵanym joq.

Jazýymdaǵy basty kemshiligimniń biri osy dep bilem. Endi bir tilegim osy kemshiligimdi joıýǵa kúsh salý».

Beıimbet joǵarydaǵy óziniń aıtqan kemshilikterin sońǵy kezderde joıýǵa kirisken sıaqty. Qazaqstan zaýyty, Shymkent mys qorǵasyn kombınaty sıaqty óndiris oryndaryna baryp, solardyń turmysynan jaza bastady.

Beıimbettiń úlken jazýshy bolyp ósýi Oktábr tóńkerisinen keıin, Qazaqstan Respýblıkasy qurylǵannan keıin.

Beıimbet — kázirgi Qazaqstanda keńes jazýshylarynyń eń irileriniń biri.

BEIİMBETTİŃ SHYǴARMALARY

«SAǴYNDYQ»

Beıimbet «Saǵyndyqta» tóńkeris aldyndaǵy myńdaǵan, mıllıondaǵan qaıǵyly, aıanyshty kúıdegi qazaq jalshylarynyń turmysyn kórsetedi. Saǵyndyq sıaqty kóp malaılardyń tóńkeris arqasynda qoly tendikke, basy eldikke jetkenin, jetip jatqanyn pernemen sýrettep berdi.

Beıimbet tóńkeristen burynǵy neshe júz myńdaǵan jalshylardyń kúıin, aýyr qanaýshylyqtaǵy qara kúnderin bylaı sýretteıdi:

«...Kún uzaqqa buzaý baǵyp,
Sharshap ernim kezerip.
Keıde ákeme muńdy shaǵam,
Deıdi maǵan «tózelik».
Qashanǵyǵa tózbek kerek,
Bir jyldyq pa, máńgi me?
Máńgi tózim qaıdan keldi?
Mine osynda áńgime...
...Nege týdym, nege óstim,
Qoıshylyq pa kútkenim.
Qý taǵdyr-aý rıza emespin,
Jazyǵym joq túk meniń.»
Saǵyndyqqa osylaı sóıletedi.

Qazaq jalshylary nege ómirge rıza emes? Nege týǵanyna, dúnıege kelgenine nalıdy? Úıtkeni ómir deıtin ómir joq, ylǵı baıdyń qulaǵyn kesken malaıy, satsa maly. Sondyqtan bul ómirge qashanǵy tózemiz, bul ómirge nege keldik deıdi.

Beıimbet sondyqtan osyndaı ómirden qutylyp tendik alǵan, pıoner bolǵan bir jalshy jasty kórsetedi.

«...Quldyq ómir qaldy keıin,
Men ómirdiń erkesi...»

degen Saǵyndyq sıaqty jigerlengen, talapty jasty kórsetedi. Bireý emes myńdaǵan, mıllıondaǵan eńbekshi jastardyń osyndaı erik alǵanyn kórsetedi.

«QANDY KEK»

Beıimbettiń «Qandy kegi» 16-jylǵy jigit alýdyń qandy oqıǵasynyń bir elesi. «Qandy kek» — qazaq aýlyndaǵy tap tartysynyń tarıhı dokýmentteriniń biri.

«Qandy kektegi» soǵysqa jigit bermeımiz, jigit berýge qol qoıyp kelgen Ybyrash sıaqty qashannan halyqty qanap kele jatqan qandy aýyz — jebir bolysty qurtamyz dep kópti bastaǵan Jaryq pas shal kim?

Kóp ishinde bolysty óltirýge aldymen qol kóterip, belsenip, tisin qaırap otyrǵan qaıratty Qaıraqbaı kim?

— El, buzylmańdar, ónerli orysqa eshnárse isteı almaısyńdar, qarsy kóterilis jasamandar, sharýany kúızeltesińder, — dep aqyl aıtyp, Qaıraqbaıǵa keńes berip otyrǵan muǵalim kim, qandaı tilektegi adam?

Saparǵa túspes sabyrshyl, qoıan júrek qorqaq, sharýanyń shashylmaýyn kózdep, eki jaqqa da ashyq qosyla almaı, tartynshaqtaı beretin Bólkebaı kim?

Eldi aıamaıtyn, ımany da, jany da, ary da — mal, izdegeni mal, qanisher, raqymsyz Ybyrash bolys kim?

Ybyrash syqyldy bolystar az ba?

Patshaǵa, aldymen bolysqa kóterilis jasaǵan eldiń tilegi ne?

Eldi bastap júrgen Jaryqbas, Qaıraqbaılar kim? Qaı taptyń ókilderi?

Áńgime mine osy saýaldarǵa qysqa, ashyq jaýap beredi. Búkil oqıǵanyń, barlyq kúrestiń syryn ashady.

«Qandy kekte» jazýshynyń kimderdi jaqtap, kimderge tisin qaırap, kimderge jany ashyp, búıregi burylyp otyrǵanyn anyq kórýge bolady. Osyǵan qarap qaı jazýshynyń bolsa da taptyq salt-sanasyn oıatýǵa bolady, qaı taptyń jazýshysy ekenin bilýge bolady.

Tapqa burylmaıtyn, ózi bir tapqa jatpaıtyn jazýshy bolmaıdy. Beıimbet «Saǵyndyqta» da, «Qandy kekte» de tarıhı oqıǵany bolsyn, onan bergi kúndegi oqıǵany bolsyn eńbekshi taptyń kózimen qarap, baǵalap jazyp otyr.

Beıimbettiń jazǵan áńgimelerin oqyp otyryp, álgi aıtqan tap syryn uǵý qıyn emes. Qaı jazýshy bolsa da shyn syryn qalamyna sóılemeı tura almaıdy.

«KEMPİRDİŃ ERTEGİSİ»

Beıimbettiń «Kempirdiń ertegisi» «Qandy kek» áńgimesiniń óleńdi túri sıaqty. Ekeýinde de baıandalatyn 16-jylǵy jigit alý oqıǵasy. Sondaǵy kedeı menen baılardyń, baılardan bolǵan zalym bolystardyń aralaryndaǵy oqıǵa.

Beıimbet bul eki shyǵarmasyn da eske alý, ertegi esebinde jazdy. Ertegini kedeı jalshylardyń ómir, qalpyn sýrettep, kózge elesteter áńgime etip berdi. On jasar Ásilbekke ákesi 16-jyl oqıǵasy ótkenine 10 jyl tolǵan soń ertegi ǵyp aıtyp beredi. Sonda ótken kúndi:

«Bıylǵy jyl on jyl toldy dál soǵan, Burynǵyny aıta óteıin men saǵan. Qara qúnder qar jaýdyrǵan ótti ǵoı, Toba-toba! Seni áldılep jubanam!.. Sorly kedeı baıǵa eńbegin jegizip, Kedeı qýdyq toıynbaıdy degizip, Ol raqatta, bar beınetin biz kórip, Sorylatyn baıǵa boldyq emizik...» dep sýretteıdi. Keshe ǵana qandaı kúnder ótkenin, kedeıdiń qandaı kúıde ekenin eskini jaqsy kóretin kempirdiń ózi aıtyp beredi.

Jańa ómirdiń jazynda jasaǵan jastarǵa, bóbekterge keshegi qarǵysty qaraly kúnderdi úlgi etip sóılep beredi.

«BOLYS»

Kedeılerdi baılardyń quldanýynyń bir tetigi —jerde, adamzattyń anasyńdaı jerdiń baıaǵydaı baılardyń qolynda bolýyńda.

Oktábr tóńkerisi bolyp, eńbekshi tapqa erik tańy atty. Biraq baıandy tendikke kerekti jaǵdaıdyń bári birdeıinen túp-túgel jasala qoıǵan joq. Jasala qoıylýǵa da múmkin emes qoı. Jalpy saıası tendikti qolyna alǵan eńbekshiler baılardyń qolyndaǵy sharýashylyq quralyn birte-birte qolyna kóshire berdi. Beıimbettiń myna «Bolys» atty shyǵarmasy — kedeılerdiń Oktábr tóńkerisiniń arqasynda tapqan uly tabysynyń biri.

Baılyq bulaǵy — jer. Jer — adamnyń anasy. Qanaýshy baılar tabynyń kedeılerdi qanaýynyń bir túri — baılardyń jerge ıe bolýshylyǵynan bolatyn. Baılar jerge qoja bolyp otyryp, jerge muqtaj qara sharýa, kedeı sharýalardy (kresándardy) jerdi paıdalaný arqyly qanaıtyn. Al jerdi eńbekshi taby baılardan tartyp alǵanda, jer arqyly qanaýshylyq júrgizetin baılar ol kúshten aıyrylady. Ol kúsh eńbekshi taptyń óz qolyna kóshedi.

Beıimbettiń «Bolys» atty poemasy — osy baılar qolyndaǵy jerlerdiń bóliske túsip, kedeıler qolyna kóshkendiginiń qýanyshynda týǵan qýanyshty tarıhı poema.

BURYN SARYARQA QANDAI EDİ?

Meńireýlengen Saryarqa,
Meılinshe ezilgen.
Mıllıonnyı jylaýyn,
Kórdiń óziń kózińmen.
Saryarqa asqan bel edi,
Qaıǵyǵa tózdi, shydady.
Saryarqa emes qalyń el,
Qan jutty, zarlap jylady.
Saryarqanyń dalasy
Uıasy boldy qulaqtyń.
Qalyń kedeı toryǵyp,
Kórmedi nesin muńdyqtyń?
Saryarqa eli — baıdiki,
Kedeıler malshy, jalshy edi,
Baıdyń soǵyp soıylyn
Kedeıler ıtarshy edi.

BÚGİNGİ SARYARQA QANDAI?

— «Aty kedeı birigip,
At salatyn kún týdy»

dep kedeıler birlesip, partıanyń basshylyǵymen Saryarqadaǵy Kemelbaı, Kebenderdi joq qyldy, baılardyń qolyndaǵy «ata murasy» — jerin bólisip aldy. Qýanyshqa, shattyqqa ándetip óleń-aıtty. Saryarqaǵa sán kirdi.

«...Túrlenedi — sary alyp,
Kúlimdeıdi kún kózi.
Qýanyshty quttyqtap,
Bas ıgendeı jer júzi...»

dep Beıimbet kedeılerdiń jer alǵanyna óziniń qýanǵanymen birge búkil júzin de qýanǵan qylady. Beıimbet óziniń qaı taptyń jazýshysy ekenin de osyndaı retterde tym aıqyn kórsetedi.

Mine óleńde mundaı jyrlaýdy — beıneleý deıdi. Iaǵnı bir nársede bolmaıtyn kúıdi ekinshi nársede bolatyn kúımen kórsetetin sóz aıtýdy — beıneleý deıdi. Beıneleý óleńdi áserli, kúshti shyǵarý úshin qoldanylady.

«SARY ALA TON»

Beıimbettiń «Sary ala ton» atty áńgimesi kámpeske taqyrybyna jazǵan kep áńgimesiniń biri.

«Sary ala ton» áńgimesinde Beıimbet jazýshy ertede qazaqtyń Tutqysh sıaqty myńdaǵan jalshy malaılarynyń qanyn qaqtap sorǵan Seıpen syqyldy jebir baıdyń qalaı kámpeske bolǵanyn, jalshy malaılardyń onyń malyn qalaı bólip alǵandaryn áńgime qylady.

Neshe tasyr boıyna qazaq eńbekshileriniń ıyǵyn jaýyr qylǵan, jilinshik maıyn shaqqan, Tutqysh syqyldy kedeılerdiń ózin qul, sheshesin kúń qylǵanyn, eńbegin bermeı jylatqanyn, aqyrynda sol syqyldy zalym, obyr Seıpenniń kámpeske bolyp jer aýdarylyp, ulardaı shýlap ulyǵanyn, kedeılerdiń neshe tasyrlaǵan eńbeginiń jemisinen úles alyp, merekelep qýantqanyn, kedeı jalshylardyń taptyq mereıiniń óskenin «Sary ala ton» áńgimesinde Beıimbet ádemi kórsetken.

Seıpen baıdyń ákesiniń patshadan alǵan sary ala tonynan shoshynyp qorqatyn, «kıeli» dep seskenetin, Seıpen baıdyń úıiniń tóri bylaı tursyn, aıdalada qalǵan eski jurtynyń tórine shyǵyp ketse arýaǵynan keshirim surap jalbarynatyn jalshy áıelderdiń, Tutqysh sıaqty malaılardyń baı kámpeskelengende tóbesi kókke jetti, keńes úkimetiniń shyn kedeı, jalshynyń úkimeti ekenine ımany kámil boldy. Sondyqtan kámpeske komısıasy kelgende baıdyń tyqqan dúnıe, mal-múlkiniń bárin aıtyp berdi.

Kári kempirler — eski adamdar eski «arýaqty» syılap Seıpenge jany ashyǵandaı boldy. Aýyr-aýyr kúrsinisti. Bozbalalar, kóp malaılar arqa-jarqa bolyp mereılenip qýanysty. Baıdyń kóktegi juldyzdan dáme qylatyn kórikti qyzy óziniń tabanynda ezilgen eleýsiz Tutqyshqa tıdi. Tutqyshqa «tıem» dedi.

Beıimbet «Sary ala tonda» osylardyń bárin kóz aldyńa kóshken kerýendeı elestetedi. Kámpeskeden mal alyp qýanǵan kóp Tutqyshtarmen birge qýanasyń, kóp Tutqyshtardyń taban aqy, nandaı terin jegen Seıpenniń kámpeske bolyp aıdalǵanyna aıyzyń qanyp, mereılenip qýanasyń.

Beıimbet ákesine hat jazyp, kámpeske jaıyn aldyn-ala túsindirip, ázirlik jasatyp júrgen Ermek «komýnısiń» kim ekenin, kámpeskege belsene qatynasyp júrgen Arystan komýnısiń, Qýandyq belsendiniń kimder ekenin, tilektesteriniń qandaı ekenin «Sary ala tonda» bes saýsaǵyndaı etip uǵyndyrady. Áńgimesiniń kúshimen oqýshyny oqıǵaǵa belsendirip qatynastyryp jiberedi. Kórkem áńgimeniń qasıeti de, kúshi de osysynda.

«KOLLEKTIVTİŃ JYRYN AIT!»

Beıimbet bizdiń jurtshylyǵymyzdyń tarıhı ósý jolyndaǵy árbir tarıhı basqysh, belenderiniń bárine de ótkir qalamymen at salyspaı qoıǵan joq.

Oktábrdiń kórnekti uly senbisiniń biri — pishendik shabyndyqty bólý boldy. Beıimbet buǵan «Bólis» atty poema berdi. Onan 1928 jylǵy iri baılardy kámpeskelep, jer aýdaryp, maldaryn kedeılerge bólip bergende, Beıimbet «Sary ala ton», taǵy basqa tolyp jatqan áńgimeler jazdy.

Munan keıin baı-qulaqtardyń taptyǵyn joıý jóninde shabýyl jasalyp, kolhoz uıymdastyryldy, kedeı, ortashalar uıymdasyp — kollektıv negizinde jańa ómirge kóshti. Beıimbet buǵan «Maıdan» atty ataqty pesa, túrli áńgimeler, «Kollektıvtiń jyryn aıt!» degen sıaqty ádemi óleń-jyrlar berdi.

Beıimbet «Kollektıvtiń jyryn aıtta» jalshylardy partıanyń asa kóńil bólip otyrǵan uranynyń biri — kollektıvke uıymdasýǵa shaqyrady. Kolhoz quryp, uıymdasyp, baı-qulaqty tap retinde qurtýǵa jumyla kirisken mıllıondaǵan eńbekshilermen birge qýanyp:

«...Bárin aıt ta birin aıt,
Kollektıvtiń jyryn aıt!» —

dep jańa ómirdiń - kollektıvtiń jyryn jyrlady.

SEIFÝLLA ULY SÁKEN

(1894 jyly týǵan)

Ómiri men jazýshylyq qyzmeti

Sáken orta sharýanyń balasy. 1894 jyly Jańaarqa aýdanynda týady. Jasyraq kezinde úı sharýasyna qarasyp, óse kele Nildi zaýytyndaǵy jumysshylardyń úıinde júrip, oryssha oqyp saýatyn ashady. Alǵash qalam ustap jazýshylyq ómirge qadam basýy da osy zaýytta boldy.

Sákenniń alǵashqy ádebıet mektebi aýyl arasyndaǵy Kórkem til, án-kúı aıtylatyn oryndar bolady. Osy ortada órnek tálim alyp tárbıelenedi.

Sáken óziniń qalaı oqyp, qalaı qalamǵa baýlynǵandyǵy jóninde bylaı áńgime etedi: «Oryssha Ýspenskıı rýdnık zaýytyn jergilikti Qazaqtar «Nildi zaýyty» deıdi.

Alǵash óleń jazýdy men bala kúnimde sol Nildi zaýytynda bastadym.

Nildi zaýyty bizdiń aýyldan 50 — 60 shaqyrymdaı jerde. Men, jas bala kúnimde ot basynda otyrǵanda ákeı «oryssha úırenip, hat bilip, mal tabýdy» arman qylyp sóılep júrdi.

Bir kúni, qystyń bas kezinde, kórshiles aýyldan bizdiń aýylǵa Tólepbergen degen ustanyń balasy Ákildik degen jigit keldi. Ákildik jalshylyqta júretin edi. Ákildiktiń mingeni túıe. Nildi zaýytyna barady eken.

Ákeı maǵan: «Ákildikpen birge Nildige bar. Oryssha til úıren, Oryssha oqý úıren!» dedi.

Men: «Jaraıdy» dedim.

Ákildikpen sóılesip, meni Ákildiktiń túıesiniń artyna mingestirip jiberdi. Arada bir qonyp, Nildi zaýytyna keldik. Ákildik Lavrentıı degen orystykimen sóılesip, meni sonda ornalastyrdy. Lavrentııdiń kempir qatyny bar, balasy joq. Asyrap alǵan bir kishkentaı erke qyzy bar.

Maǵan oryssha jazýdy, tildi sol Lavrentııdiń kempiri oqytatyn boldy. Meni sıyryn kútýge, peshke jaǵatyn tas kómirdi úıge kirgizýge, sý qotaryp alýǵa, ondaı-mundaıǵa jumsaıtyn boldy. Jatatyn ornymdy Tuńǵyshbaı degen poshta tasıtyn bir qazaqtiki qyldy.

Bir qys solaı júrip kempirden «oqydym». Qystyń aıaǵy kezinde jumysshylardyń zabastovkasyn kórdim.

Oryssha jazý sabaǵyn kempirden oqysam da meniń ekinshi túrli oqýym Nildi zaýytynyń mashına janyndaǵy ustalar dúkeninde boldy. Mashına janyndaǵy ustalar dúkeniniń bir qatarlarynda kórik tartatyn ustalar dúkeni bar. Ol dúkenderde: Ybyraı, Asan, Úsen, Aryn degen tórt qazaq ustasy uzyndy kúndikke gúrsildetip, jarqyldatyp kórik tartady.

Sol tórt ustanyń tórteýiniń de qasynda bir-bir bala kórik basady, bir-bir bala jigit balǵa basady.

Ybyraı usta — aqyn, óleńshi, hat ta biledi. Ybyraıdyń Nurǵalı degen balasy bar. (Qazir Nurǵalı Nildi zaýytynda master). Áýeli Nurǵalımen birge ustalardyń dúkenine kelip júrdik. Ybyraı usta qara murtty ashań qara sur kisi. Gýildegen kóriktiń demimen órt bolyp qaınaǵan taskómir qoryǵynda jyr qylyp shoqpen birge shyjyǵan kók naıza temirdi qurysh baltamen gúrsildetip soǵyp Ybyraı óleń aıtady.

Óleńdi kóriktiń ólsheýimen gýildegen únine, qurysh balǵanyń ólsheýimen soǵylǵan gúrsiline, qurysh temirdiń shyńyldaǵan daýsyna qosylyp, ustalardyń dúken kúıin jandandyratyn edi.

Gúrildegen kórikte dúkende ustalardyń sypyldaǵan kúshti, sińirli qoldarynyń kók temirdi janyshtap ılegen isterine kóz sýarylyp, dúkenniń kúıi, Ybyraıdyń áni qulaqqa sińip júrdi. Ybyraı ustanyń bir óleńinde:

«...Syrtyń sulý, myltyqtyń symyńdaısyn..
Al qara kók quryshtyń shyńyndaısyń.
Túsine almas ańqaý jan, sóziń keste,
Shapqy soqqan kúmistiń jymyndaısyń...
degen sózderi qulaqqa sińgen edi. Jáne:
«...Dúnıe — bir qısyq jol burańdaǵan,
Tirshilik — qashqan túlki bulańdaǵan.
Kedeılik — zil qara tas ıyqty basqan
Jigit pe ony kóterip tura almaǵan..»
degen óleńi meniń mıyma ornaǵan edi...

Bul tórt ustanyń tórteýi de (Ybyraı, Asan, Úsen, Aryn) kisimen úıirsek, aqjarqyn adamdar edi. Barǵanda jarqyldap jaqsy kórip, baýyrlaryna tartatyn edi. Úsen men Asan bozbala edi. Bular qazir de Nildi zaýytynda master, usta, tórteýiniń de úıleri de, aýyldary da zaýyttyń basynda. Men kelesi jyly zaýyttyń shkolyna kirdim. Lavrentııdikinen shyǵyp, Zikirbek degen jumysshynyń úıine jatatyn boldym. Zikirbek zaýyt baıynyń (aǵylshynnyń) at qorasynda isteıtin jumysshy edi. (Zikirbek te qazir sol zaýytta.)

Zikirbektikinde eki qys jatyp zaýyt mektebinde eki qys oqydym. Sonymen Nildi zaýytynda úsh qys oqydym. Sol úsh qysta, bir sabaq — oryssha álip-bı kitapshasynan alǵan oqýym bolsa, ekinshi sabaq — ustalardyń dúken kúıinen, alasuryp julqynǵan mashına áreketinen, mashına túrinen, jer astynda jumys istep shyǵatyn shahty, ken jumyskerleriniń jataq, turmys kúıinen, zaýyt ústinde tas kómir, kek tas — ken úıgen jumysshylardyń tirshilik kúılerinen alǵan sabaq kóńilde nyq ornaǵan toqý boldy...

Bala kúnnen, es kirgennen beri qaraı-aq sol oıyn ústinde aıtylatyn aıtys óleńder jáne álgi ot basynan alynǵan «sabaqtar» qulaqqa sińgen, kóńilge toqylǵan áńgime, ertegi, óleń sýretteri meniń qıalymda tizbektele beretin edi.

Mynadaı óleńder áli umytylǵan joq:

«...Ushady kók ala úırek kólge qarsy,
Uıasy janýardyń shólge qarsy.
Yntyq bop sáýlem saǵan qol sozamyn,
Umtylǵan balapandaı jelge qarsy.
Shytyr-shytyr tobylǵy saıǵa biter,
Kóp jylqy kók alaly baıǵa biter
Sulýlyq senen artyq kimge biter?
Jalǵyz-aq aspandaǵy aıǵa biter!..»

Mine osy tárizdi aýylda estigen óleńder jas bala kúnimnen oıyma tizbektelgen edi. Onyń ústine Nildi zaýytyna kelip, oryssha jazý úırenip, zaýyt jumysshylarynyń turmys túrine, turmys kúıine, mashına kúıine, mashına túrine, ustalardyń dúken kúıine kóz ben qulaq sýarylyp, Ybyraı ustadan óleń úırendim.

Zaýyt jastary anda-sanda oıyn jasaıdy. Oıyndaryna qyz-kelinshekterdi jınaıdy. Aryn men Úsen usta ekeýi oıyndaryna meni de alyp barady. Olar án salysyp, oınap jatady. Biz — balalar oıyndaryn kórip, óleńderin tyńdap qarap otyramyz.

Óleń jazbaqshy, jaza almady.

— «Men jazam!» — dedim.

— «Jaza alasyń ba? Jazshy, jaza alsań! Mynasyn aıt, bylaı de, bylaı de!..» dep maǵan tilmash jigitiń kelemej bolatyn jaqtaryn aıtty.

İshinde mynadaı sózder boldy:

«...Maqtanasyń qolyńnyń olaǵyna
Amal bar ma aqyldyń sholaǵyna
Kúıeli qol aıyrbas bolmas myrza,
Baıdyń qolyn jalaǵan sholaǵyna..!»
Meniń eń alǵash jazǵan óleńim osy shyǵar...»

Sáken nildi zaýytynda oqyp, saýatyn ashyp alǵan soń Aqmoladaǵy dalalyq Prıhodskıı shkolynda oqydy. Onan soń Ombydaǵy Ýchıteldik semınarıada oqyp 1916-jyly bitirip shyǵady.

Sáken óleńdi Ombyńa oqyp júrgen kezinde kádimgideı kóbirek jazady. «Ótken kúnder» atty birinshi óleń kitabyn 1914-jyly bastyrady. Sákenniń osydan bylaıǵy ómiri ásirese 1917-jyldan bastap áleýmettik-tóńkeris jumysymen baılanysyp, kúndiktesip otyrady.

1917-18 jyldarǵy Uly Oktábr tóńkerisinde Sáken Aqmola oblysynda sovet úkimetin ornatý jolynda aldyńǵy qatardaǵy kúreskenderdiń biri boldy. Kolchak zamanynda Sákendi túrmege qamap birese qol-aıaǵyn shynjyrlap, birese daladan dalaǵa aıdap aqyrynda Omby lagerinen qashyp qutyldy. «Qyzyl suńqarlar» men «Tar jol, taıǵaq keshýde» osynyń birsypyrasy sýrettelgen.

SÁKENNİŃ SHYǴARMALARY

«BANDYNY İZDEGEN HAMIT»

Sákenniń «Bandyny izdegen Hamıt» degen áńgimesi bandylar júrip-turǵan zamandaǵy uzaq áńgimeniń ádemi Kórkem úzindisi.

Sáken bul áńgimesinde tóńkeristi qorǵaý úshin kúresken tóńkeris jolyndaǵy erlerdiń erligin kórsetýmen birge jańa sosıaldy qoǵamdy qurýshy jas jetkinshekterdi myqty, batyr, yńǵaıly, qaıratty bolyp ósýge yntalandyryp, jetekteıdi.

Árbir aıtqan sózi, árbir bólek kórsetken sýreti oqýshynyń júreginen óshpesteı oryn alýy úshin, ári áserli bolýy úshin áńgimesin beıneleı, sýretteı, salystyra sóıleıdi.

Onyń ústine eriksiz Hamıttaı myqty, jaýdan taımaıtyn qıyn-qyspaq jerde jaýǵa aldyrmaıtyn jigit bolyp keledi.

Kórkem ádebıettiń bir qasıeti de osynda.

Sákenniń tóńkeris aqyn-jazýshysy ekeni áńgimesinen ashyq kórinip turady. Jantalasyp alysyp jatqan bandy men Hamıttiń qaısysynyń tilegin Sákenniń tilep otyrǵany ap-ashyq. Sáken — Hamıttiń tilegindegi kisi. Onyń ústine oqýshy da Hamıttiń tilegin tileıdi.

Áńgimesi oqýshynyń betin osylaı buryp, bılep alyp ketedi.

«TOQÝ FABRIGİNDE»

«Toqý» fabrıginde» degen jyr — Sákenniń sońǵy tabysy, óleń-jyrdaǵy oljasy, jańalyǵy. Qazaq ádebıetine jyrdyń osyndaı jańa kestesin kirgizgen bizde ázirshe Sáken ǵana deýge bolady.

Bul jyr sosıaldyq fabrıistiń toqtaýsyz zyryldap aınalǵan qos dóńgelegininiń bıine aqynnyń shattanyp, balqýynan týǵan jańa proletarıat jyry. Kúshti, qarqyndy óndiris jyry.

Óziniń kúshine, yrǵaǵyna salyp ándetip oqysań tynbaı aınalyp kezdeme toqyp shyǵaryp jatqan fabrık kóz aldyńa elestep keledi.

Kúshti, qarqyndy eńbek bıi kóńildi kóterip, shalqytady.

MUQANULY SÁBIT

Ómiri men jazýshylyq qyzmeti

Sábıt 1900 jyly týǵan, 1917 jyly muǵalimderden túrtinektep júrip hat tanyp alǵan. 1918 jyly oblystaǵy muǵalimder qýrsynda oqyǵan. 1919 jyly muǵalim bolǵan. 20-jyldan 23-jylǵa deıin aýylda áleýmettik qyzmette bolǵan. 23 — 25 jyldary Orynbordaǵy rabfakta oqyǵan. Onan beri gazette, baspada qyzmette bolǵan. Kóbinese jazýshylyqpen shuǵyldanǵan.

Sábıt — qazaqtyń keńes jazýshylarynyń aldyńǵy saptaǵylarynyń biri.

Sábıt óziniń ómirin qysqasha bylaı baıan qylady.

«Ákem Muqannyń udaıymen 40 jyldan artyq jalshylyqta júrgenin, sheshemniń saýynshy bolǵanyn, 7 jasymda jetim qap, qańǵyryndy bolǵanymdy jazsam jazýdy neden bastaǵanyma oryn da qalmaıdy. Buǵan qyzyǵatyn adamdarǵa meniń jazyp júrgen «Meniń mektepterim» degen ómirden alǵan romanymdy usynam da, Kórkem ádebıetke neden qyzyǵyp, qalaı bastaǵanym týraly attamaly málimet berem.

Jylqyshy

I

Dala. Jazyq, qys, jylqy.

Batýǵa aınalǵan kúnniń qan qyzyl sáýlesine boıanǵan órbisin tebinderdiń arasymen jylandaı ırendep yqqa tartady. Tabıǵattyń aınymaly qubylysymen kúresip úırengen balýan jylqylar saqyldaǵan sary aıazǵa shimirkenbesten qarsy turyp alyp, jal-quıryǵyn jelge ysqyrtyp, kúrtikti kúris-kúris omyrady, tumsyǵyna súńgi turǵan qundyz jún jabaǵylar tebinerdiń arasynan qylań beredi.

Men ondamyn. Jylqyshy — ekeýmiz, bireýi — kádimgi «Týlaǵan tolqyndaǵy» jazatyn Ǵabıttiń ákesi. Mahmuttyń basyna kótergen kishkene shańyraqty qara qostyń túndigi bar. İńirde ot laýlap janady. Qalyń qara baqyrǵa asylǵan et sýyqqa býy úıirilip, byrq-byrq qaınaıdy. Et pisti-aý degende Maqan keledi.

— Et boldy ma, bala! — deıdi Maqan kıimin sheshine bastap.

— Pisti.

— Endeshe baqyrdy ala qoı, men otqa kóılegimdi aınaldyryp ala qoıaıyn. — Jaǵasynan túrip alyp, laýlap turǵan ottyń ústine ustaı qoıǵanda, kóılektiń ishi úrgen qýyqtaı dóńgelene qalady. Bıtter bytyr-bytyr etedi. Maqan tistene qoıady jaýdy muqatqan adamsha, men etti túsirgenshe ol — Eh-eh-eh, janym-aı! — dep arqasyn otqa qalap, ýqalap-ýqalap alady da, borbaıyn ersili-qarsyly eki-úsh tyrnap, kıimin kıedi.

Etti jep bop ol atqa minedi. Qostan uzaı bere «Kóruǵlyǵa» basady. Qaǵtan súıek-saıaqty qunym qalǵandaı mújip otyrǵan men, óleńdi tyńdaımyn. «Kóruǵly» dastanyndaǵy Kóruǵly Sultan ákesiniń kórinen shyǵyp, artynan qaıta kelse, aýzynda aıdahar jatyr. Enemin degende jibermegenin, Kóruǵlynyń zarlaǵanyn esitkende meniń esime óz sheshem túsedi, kóńilim buzylyp, kózime irkildep jas keledi. Jetimdigimdi, sheshemdi saǵynǵandyǵymdy aıtyp óleń shyǵarǵym keledi, shyǵara almaımyn.

Daýys uzaıdy, aqyryndap úziledi, aıdala, eldiń eń jaqyny 20 shaqyrym, tebin alysta. Qostyń jyrtyǵynan soqqan jel qasqyr kelip ıiskelegen, saryǵan, ulyǵan syqyldanady. Úreıim ushyp, jaman kúpige basymdy oraı qoıam, uıyqtap qalam.

Óleń shyǵarsam degen oıdyń alǵash basyma kirýi osy bolýǵa tıis.

...Ombynyń ý-shýy mol qalasy edi,

Salqyndaý aprel, maı arasy edi» —

dep aıtqandaı, 18-jyly Ombyda alashordanyń dáýirlep, Kolchakpen aýyz jalasyp turǵan kezi, men muǵalimdik qýrsynda oqımyn, bir jaǵynan jumys qyp tamaǵymdy asyraımyn, stıpendıa da joq.

— Jigitter, sender daıarlana berińder, men dáret alyp keleıin — dedi kádimgi baıshyl aqyn Maǵjan Jumabaıuly. Ol qýrste din sabaǵyn oqytatyn edi. Dinniń «qısynyn ótip, endi praktıkesin jasap, namazǵa jyǵylyp» júrgen kezimiz. Úlken zalda oqımyz, ımam — Maǵjan.

Maǵjan shyǵa men jınalyp turǵan shákirtterge ózimniń «Joqshylyq» degen óleńimdi oqydym. Óleń — moınym yrǵaıdaı, túnde jumys qyp, kúndiz oqý oqýyma, júdeýime arnalǵan, aıaǵynda:

Bireý shat, bireý nege qaıǵy-zarda,
Nege baılyq bir emes barlyq janǵa.
Ótkizip bastan qaıǵy barlyq jannyń
Nashardy jetildirer kúni bar ma?! —

delingen.

Óleń oqyǵannan keıin oqýshylar maǵan 50 somdaı aqsha jınap berdi. Basqarǵan — Dármen Áliuly deıtin jigit. Aqsha meniń qaltama túskende Maǵjan keldi. Namaz oqydyq. Bul meniń jurt aldynda alǵashqy oqyǵan óleńim.

II

— Sen osy partıadan ne alasyń, budan shyǵý kerek qoı, erteń soǵys bolyp ketse qaıtesiń, — dedi Maǵjan 1921 jyly, «Bostandyq týy» gazetine redaktor bolyp otyryp, men bir keńsesine kelgenimde.

— Aryz jazyp bere ǵoı, — dedim qaıter eken dep. Jazdy da maǵan kóshirip berip, orıgınalyn jyrtyp tastady. Osynyń artynan men Orynborǵa ekinshi partıa konferensıasyna keldim de, alashordalardyń baǵyty nege burylǵandyǵyn kórsetken

«Túsimde» degen feleton áńgime jazdym. Onym 22-jyly «Eńbekshi qazaq» gazetinde basyldy. Sol feleton kúni búginge deıin program bop keledi.

Alǵashqy baspaǵa shyqqan áńgimem osy.

* * *

Sábıt — qazaq eńbekshi oqýshylaryna belgili, kóp jazatyn kúshti aqynymyzdyń biri. Keıingi kezde qara sózben de kóp jazyp júr. Sábıt óz aıtýyna qaraǵanda alǵash sýyryp salmalaý aqyn bolǵan.

Sábıt saıası turmysqa kirip, qalammen qaırat óte bastaǵanda baıshyl alashordashyldarǵa qarsy kúresken aqynymyzdyń biri. Sondyqtan Sábıttiń shyǵarmalarynyń bir salasy baıshyldyqqa, alashordashylyqqa qarsy kúresten týǵan shyǵarmalar. Sondyqtan bul shyǵarmalardyń saıası kúresimizbenen, áleýmet ósýimizben baılanysy kúshti.

Sábıt keıingi kezde iri nárseler jazyp júr. Ári syn máselesine qatynasyp júr. Sábıt — ádebıet áskeriniń úlken bir ókili. Sábıt qazaq keńesshi ádebıetiniń úlken bir salasy.

SÁBITTİŃ SHYǴARMALARY

«KESHEGİ JALSHY MEN BÚGİNGİ JALSHY»

Qazaqtyń jalshylarynyń búgingi ómiri qandaı erikti, kórnekti baldaı tátti bolsa, keshegi ómiri sondaı qarańǵy túndeı qaıǵyly, muńdy quldyq edi, ýdaı ashy-zarly edi. Búgingi eńbekshiniń uldary uly dúbirli sosıaldyq dáýirde turǵanyna shattanyp, qýanatyn bolsa ol kúndegi jalshylar nege týdyq, dúnıege quldyq úshin ǵana nege keldik dep zarlanýshy edi. Bul eki dáýirdiń arasy aspan men jerdeı ǵoı. Keshegi dáýir baıdyki bolsa, búgingi dáýir kedeıdiki ǵoı.

Sábıttiń «Keshegi jalshy men búgingi jalshy» degen poemasynda qazaq jalshylarynyń keshegi ómiri men búgingi ómiri salystyrylady. Sábıt poemasynda keshegi jalshyny kórsetip súıindiredi, keshegi jalshynyń qaıǵyly aıanyshty kúıin kórsetip qaıǵyǵa, muńǵa batyrsa, búgingi erikti, kerekti jalshyny kórsetip shattandyrady, maqtandyrady, qýantady.

Keshe aýylda eki tap boldy, onyń biri baı, biri kedeı, eńbekshi ezilgender edi. Ol zamanda baı taby ústem boldy, kedeı eńbekshiler quldyqta ústem taptyń tepkisinde boldy. Baı taby eńbekshilerdi ezgen saıyn ezýge, qanaǵan saıyn qanaýǵa arandaı tústi, qanalǵan jalshy tirshilik úshin, kún kórý úshin, tilim nan úshin arpalysty. Sóıtip keshegi aýylda úkimet qolynda, baıdyń qojalyq qolynda bı taby ústem boldy, kúshti boldy. Ne etse de erikti boldy.

Kedeı eńbekshiler álsiz, qalsyz boldy, ıa baılyqqa, ıa úkimetke ortaqtyǵy úlgi bolmady.

Raqymsyz zamanda talaýǵa túsip ezildi. Sar dalada sary ýaıymǵa bitip, bizge de kún týar ma eken dep zarlanady. Mine Sábıttiń «Keshegi jalshy men búgingi jalshy» osy ómirdiń eń aýyr kúıin de, búgingi erikti, kórikti kúıinde salystyra anyq kórsetedi. Nege mundaı bolǵandyǵynyń sebebinde ashyp beredi.

Qarashunaqtyń ómiri, onyń ólimi, Qozybaqtyń ómiri, Quljannyń ómiri osylardyń keshegisi men búgingisi sonyń baıany poemanyń taqyryby. Poemany oqyp otyryp osylardyń keshegi ómirin, kórgen qorlyǵyn kórgende eriksiz kózińe jas keledi, búgingi ómirin kórip qýanasyń.

Sábıt bul poemasyn ertegi oqıǵany esine túsire otyryp, keshe 27-jyly ǵana jazdy. Poema jazyp otyrǵan Sábıttiń qaı búıregi buryp, qaı tapty qarǵys aıtyp nálettep otyrǵanyn poemasynyń ózi-aq aıtyp beredi.

«...Baı balasy da tandap
Órim taldaı bylǵańdar.
Eki ezýi qulaqta
erteli-kesh dalbandar.
Basqa isi shamaly
Jazbaı kórip olardy
Óksip, jylap alady...
Baı balasy anaý, kedeı balasy mynaý.

Baı balasy oınap júr, kedeı balasy zarlanyp mal baǵyp júr deıdi Sábıt. Kitabynyń basynan aıaǵyna deıin sózinen, sýretinen Sábıttiń qazaq balasyndaǵy keshegi ezilgen myńdaǵan, mıllıondaǵan jalshylardyń biri qara shunaǵy onyń balasy baıdyń qozysyn baqqan Qozybaqqa, baıǵa eriksiz kúńdikke satylǵan Kúljanǵa jany ashyp, búıregi buryp otyrǵany ap-ashyq kórinip otyrady.

Sábıt te sol jalshynyń biri bolyp muńdasa otyrady. Qozybaqtyń qoly tendikke jete bastady; jalshylardy jıyp jınalys ashty.

Onda jalshylardyń qamyn kóksep sóz sóıleıdi. Buǵan Sábıt te qýanyp:

«Qabaǵyn túıip Qozybaq
Jıylǵan jurtqa bir qarap
Daıarlandy sóıleýge
Baıandama jasamaq.
Boıyn qaırat alyp tur,
İshinde jalyn janyp tur,
Qubylyp tur keskini
Jurt onyń aýzyn baǵyp tur.

Qozybaq Oktábr tóńkerisi, ol tóńkeristiń jalshylardyń tańy ekenin aıtady.

— Keshegi baıdyń kórsetken qorlyqtarynyń bári esine túsip qaırattanyp ishi janyp tur deıdi Sábıt. Onyń (Qozybaqtyń, Qozybaqtardyń) búgin kim ekenin aıta kelip qazir kim?

Komýnısiń múshesi ol, Kópti kórgen basynda tájirıbe mol. Oryndap partıanyń urandaryn Aýyldy jańa etetin sol...» dep Sábıt Qozybaq syqyldy jalshylardyń myńdap partıanyń qataryna kirip, jańa turmys ornatýǵa jan salyp kúresip jatqanyn kórsetedi.

Pasepken, ókil, batyraq oqytýshysy, uıystyrýshysy, muǵalim, gazet tilshisi, aǵartý nusqaýshy oqytýshylar daıyndaıtyn ınstıtýtta lektor, dırektor, oqý bóliminiń basqarýshysy, bolystyq, gýbernıalyq atkomderdiń múshesi jáne sol syqyldy talaı qyzmettiń adamy bolyp, tóbege shyǵyp tústik qoı. Osydan 1925 jyldyń kúzine Máskeýge oqýǵa kettim de, jýrnalıserdiń ınstıtýtyna kirdim. Muny 1928 jyly jazda bitirip gazet jumysyna kiristim. Mine meniń bilim alý jónindegi ómirimniń resmı jaǵynan qaraǵanda qyzmetim osylaı boldy.

Keńes úkimeti alǵash ornap jatqan kezderde kompartıanyń negizgi maqsatynan ózimizdiń taza taqyr saýatsyz kezimizde sol kezdegi jaqsy-jaman qylyqtar týraly biraz eńbekterim bar, «Kúndik ólimi», «Sheshilmegen jumbaq», «Saýdagerler tamashasy», «Merten Bóken», «Tashkentke tart», Saǵanaq», «Oqımyn», «Jetisý sýretteri» basqalar sol 1920 jyl men 1926 jyldyń ortasyndaǵy eńbekterimniń jurnaǵy.

Bul eńbekterdiń ishinde soǵys komýnızmi kezi, ol dáýirdegi qazaq eliniń basynan keshken jaǵdaıynyń ózgesheligi, jazýshynyń óziniń ómirine, esýine sáıkes nárseler tabylady. Bul dáýirdegi jazýymda ultshyldyq saryny joq emes. Oǵan sebep sol kezdegi ádebıette, jalǵyz ádebıette emes, jurtshylyqtaǵy ústem pikir, kúshti pikir sol ultshyl saryndas pikirler bolǵandyqtan, bul kezdegi jazǵandarymyzdyń birsypyrasyn ózim ózimdiki demeımin.

JANSÚGİRULY İLIAS

(1894 jyly týǵan)

Ómiri men jazýshylyq qyzmeti

Jansúgiruly İlıas 1894-jyly Búıen Aqsý aýdanynda týǵan. 1920-jylǵa deıin aýylda óz sharýasynda bolǵan. Aýylda, aýyl mektebinde qazaqsha saýatyn ashyp, hat tanyǵan. Óleń jazýǵa yntasyn aýdaryp, delebesin qozdyrǵan eski el aqyndarynyń óleńderi, ásirese ataqty qazaq aqyny Abaıdyń óleńderi.

1920-jyly aýyldan qalaǵa kelgen, oqýǵa kirgen, ári áleýmettik qyzmetke aralasqan. 1921-jyldyń qysyna qarsy Tashkenttegi qazaq-qyrǵyz ınstıtýtynda bir jyl oqyp, aýylǵa muǵalim bolyp ketken; aýylda áleýmet jumysyna belsene qatysqan. Jazýshylyq qyzmetinde «Tilshi» gazetine belsendi tilshi bolǵan. Jazýshylyqqa qalamynyń ushyn ushtaǵan osy «Tilshi» gazeti bolǵan.

1925-jyly Máskeýdegi Jýrnalıser ınstıtýtyna baryp oqyp, bitirip shyqqan. 1928-jyldan beri qaraı Qazaqstandaǵy gazetterde baspasóz qyzmetinde bolǵan.

Qazaqstan proletarıat jazýshylar uıymynyń uıymdasyp, kúsh qosyp, belgili bir kúsh bolyp ádebıet otrády bolýyna kóp eńbek sińirýshilerdiń biri bolǵan.

İlıas óziniń ómiri men jazýshylyq qyzmetin bylaı áńgime etedi:

«Men qalam jumysyna 20-jyldan bastap aralasa bastadym. Odan buryn jazýǵa qyzyǵý, yntalaný, kúshti aqyn-jazýshylardyń jazǵandaryna elikteý, olardy jattaý, aýyzsha aıtý, gazet-jýrnaldardy sózge buıyrǵysyz sıaqtylar bolsa da baıańdy, baıypty emes, óner emes edi. Tek et pen teriniń arasyndaǵy jelik sıaqty birdemeler edi. Sondyqtan bul dáýirimnen aýyzǵa alarlyq, eńbekke jararlyq jurnaq qalǵan emes. Ne qalǵanyn ózim de bilmeımin. Biraq 16-jyly jigitterge jazysqan hattarda, qaradaı aıtqan óleńderde, 1917-jyly jappaı dúbirdiń urandarynan ushqyndap shyqqan qarańǵy soqyrǵa birdemeler bolýy múmkin. Óıtkeni men ol kezde bilimge baı, bilimge orta adam bolmaq túgil bilimnen kádimgi qara qasqa kedeı kisi edim. Qazaqsha hatqa júırik, óleń kitap, qıssalardy kúılep oqı alatyn, orysqa, qursaq propaldy da bilmeıtin aýyl adamynan emes. Bilim dáýletiniń bas-aıaǵy osy edi.

1916 — 1917 jyldan maǵan jazýǵa ynta týdy. Oǵan sebep sol kezde qazaq ádebıetiniń áseri boldy. Áser ásirese Abaıdan juqty. Abaıǵa elikteý paıda bolady. Abaısha birdemeler (Baldyrǵan) jazýǵa talpynsam da ishteńe shyǵara almadym toı deımin.

Men 1920-jyly keńes ókimeti ornaǵan soń aýyldan qalaǵa tarttym. Almaty qalasyndaǵy úsh aılyq muǵalimder daıyndaıtyn qýrsqa iliktim. Osy qýrsta 15 (on bes) kún oqyǵannan keıin el ádebıetin jıatyn bir komısıaǵa iligip kettim.

Sol komısıada tórt aıdaı Jetisýdan el ádebıetin jınaýda júrdim. Sol jyldyń kúzine komısıamen iligip oqýǵa keldim. Ondaǵy qazaq ınstıtýtynyń janyndaǵy oqytýshylar daıyndaıtyn qysqa merzimdi qýrsqa ilindim. Munda bir qys qana oqyp, jurtshylyq qyzmetine shyǵyp kete bardym.

Tóselmegen, turaqtalmaǵan kúndegi bireýdiki deımin. Al birsyraǵysy anyq ózim súıetin, qazir ardaqtaıtyn mazmundar. Bul mazmun jaǵy. Al jazǵandarymnyń ádebıetin ádebıetiniń ónerlik kórkemdik jaǵynan baǵasy ózine turypty ǵoı. Munyń bárin taldap jınaý orny bul emes. Bul synnyń sybaǵasy.

Nemese proletarıat ádebıetiniń bet alý ádebıetine jatatyn jazýlarymnyń deni sol ózim Máskeýge oqýǵa barǵan kezimnen bastalady. Meniń «Oqımyn» degen óleńim izdenýge aýyldan qalaǵa máselesine soqsa attap «Zaýytqa» degen óleńim qara sharýasy topastyǵy ómir tanýdaǵy dalanyń sódekeıligine anyq zaýytty kórip kollektıvtesken eńbekshi jumysty ortasynda turyp jazǵan arǵy-berginiń shekarasyndagy óleń bolyp tabylady.

Osy kórgen qazaqtyń
Oıyna ár oı orady.
Bárinde jan-jaqtan
Osyndaı ottar tolady.
Tegistik degen uly úıge
Osylar shege soǵady.
Kúńderdiń sondaı kúninde
Bizdiń de el sondaı bolady.

Mine osydan bylaı mende belgili pikir, ózge qaras, turaqty maqsat boldy-aý dep bilem, bul 1925-jyldyń kúzi edi. Meniń ómirimniń resimı jaǵy da osymen baılanysty. Kompartıanyń tobyna men osy jyly kirgen edim, sol jyldan beri qaraı múmkindik bolǵansha qalamymdy eńbekshilerdiń paıdasyna jumsap kelemin dep oılaımyn.

İLIASTYŃ SHYǴARMALARY

«Máıek» İlıastyń kolhoz qurylysyna arnaǵan poemasy. İlıas 13 jyldan soń jańa aýylǵa barady, aýyldy burynǵy eski ornynan izdep taba almaı, jańa qonys, poselke, qala bolǵan, jıyn bolǵan jerinen tabady. Qarqaradaı qataryn túzep qonǵan aýylǵa keledi.

Aýylda qandaı ózgeris bolǵan, qalaı bolǵan? Ol ózgeris kandaı ózgeris? Kimniń paıdasy, kimniń zıany boldy. Kimder aıdaldy, kimder kolhoz boldy, komýna boldy. Qalaı uıymdasty, qalaı jańa ómirge aıaq basty?.. Osynyń bárin qaladan jańa barǵan oqýshyǵa jańa aýyldyń kózi — Qalabaı baıan qylady. Keshegi baıǵa talanǵan Qalabaı ózderiniń qalaısha uıymdasyp, birikken kúsh bolyp, áleýmetshil ádildikke aıaq basa bastaǵanyn 13 jyl júrip kelgen týmasyna jyr qylyp aıtady.

«Dalaǵa kelip Túrksib,
Aýylǵa kelip túıistik...» —

deı kelip Qalabaı aýyldyń basynan ótken aýyr kúnderdi, keshegi ashtyq, aýyr jyldardy, ol kezdegi baılardyń jekeleı jemtik etip tonap talaǵanyn, kún kórsetpegenin aıtady. Onan soń «Sovetpen es jınadyq» dep sovet kelgen soń teńdikke ilingenderin, komýnıserdiń uıymdasqandaryn, baılardy kámpeskelep, maldaryn alyp bergenin, ol maldy bular komýna bolyp ortaqtasyp ortaǵa salǵanyn aıtady... Kollektıv bolyp, komýna bolyp birleskenin aıtady. Qaladan qural-saıman alyp, traktor alyp uıymdasyp, egin ekkenin aıtady. Óstip qoldarynan qala salyp, teńdikke, mádenıetke de jete bastaǵanyn aıtady... Osynyń báriniń ushtasýyna, tez bolýyna Túrksibtiń tótenshe bolǵan sebebin aıtady...

Mine Qalabaı qaladan kelgen oqýshyǵa jańa aýyldyń jaı-kúıin osylaı etip baıandaıdy.

Qalabaı keshegi «mynaý meniki», «anaý seniki» dep úırengen eski aýyldyń kedeı, búgin qalaı kolhozǵa, komýnaǵa uıyp uıymdasa qoıady? Eskiden boıǵa sińgen eskilik ádetti qalaı tez syńyra qoıdy? «Máıek» atty komýna qalaı quryldy? degendi tarata aıtady.

İlıas munyń bárin bir-aq aýyz sózben boldyrmaıdy, naǵyz turmystyń tilegimen dáleldep týǵyzady.

Jalǵyz atpen jalshýǵa bolmaıdy, jeke basyńa traktor alýǵa taǵy bolmaıdy. Jalshý úshin, qońdaný úshin traktor alý kerek, traktor alý úshin kóp egin salý kerek. Traktor úshin, kóp egin salý úshin birlesý kerek — kúsh qosý kerek. Qalabaı osynyń bárin óz ómirinen týdyryp dáleldeıdi, komýnaǵa qalaı kelip jetkenin baıandaıdy. Osylaı etip birlesip artyǵyn satyp, ortadan tuqym qoryn saqtaıtyn deńgeıge jetken «Máıekti» jyrlaý İlıastyń poemasynyń negizgi jelisi.

«MÁIEKTİŃ» ÁLEÝMETTİK MAŃYZY

İlıastyń «Máıeginiń» áleýmettik mán-mańyzy kúshti poema. Kollektıv — kolhoz, komýnaldyq sharýashylyqtyń eńbekshi eginshilerdiń turmysyn ońǵarýda, jańa ómirge aıaq basyp, burynǵy joqshylyqty, muqtajdyqty máńgige esten shyǵarýǵa «Máıek» jetekshi, úlgi, órnek bolarlyq poema.

«SHOQPARDYŃ SHOQTYǴYNDA»

Qazaq eńbekshileri úshin Túrksib — qymbatty tarıhı olja, Uly Oktábrdiń uly oljasynyń biri.

Osyndaı qymbatty Túrksib týraly İlıas birneshe áńgime, ocherkter jazdy. Sonyń biri osy «Shoqpardyń shoqtyǵynda» degen ocherki.

İlıastyń «Shoqpardyń shoqtyǵynda» degen ocherki 28-jyly jazyldy. 29-jyldyń ıýl aıynda jer dúnıege belgili Túrkistan-Sibir joly bitti.

Túrksib jolyn erte bitirdi, Túrksibti salýshylar sótkesine 4 km. jol tósep otyrdy. Dúnıe júzinde eń ataqty jol salǵan baılar eli óziniń eń maqtaǵan aılarynda sótkesine 2-2,5 km. ǵana jol tósegen edi.

Árıne bul uly dabyrly, ushqaly tabys, erkin eńbekshi keńes proletarıatynyń ǵana tabysy.

İlıastyń ocherkinde osylardyń rastyǵyn dáleldep aıtady. Asý bermegen Shoqpardyń arsha tósinen mádenıet jolynyń tartylǵanyn aıtady. Asqar taýly mádenıettiń jeńgenin aıtady.

En dalada ornaı bastaǵan jana ómirdi jańa óz qoldarynan jasaǵan jańa adamdardy aıtady. Solardy maqtaıdy.

İlıastyń bul ocherkiniń kórkemdik máni de kúshti: İlıastyń bul ocherkiniń sózge ustalyǵy, tilge baılyǵy, sóz ekpininiń qýattylyǵy osy áńgimesinen de ashyq kórinedi. «Búırekteı byldyr taýsymaq», «baýyrdaı qara adyr taýdyń qurysh quzy, almas muzy...» degender syqyldy sheber, dál aıtylǵan sýretter áńgimeni oqyp bolǵan soń da esińnen ketpeıdi, júreginde jattalyp qalady.

Munyń ústine İlıas Shoqpardyń shoqtyǵyn, tasyn aıtyp otyryp, sondaǵy tabıǵattyń symbatyn, sulýlyǵyn aıtyp, sol jerde qurylǵan jańa turmysty aıqyn kórsetedi.

«SHOSHQA»

İlıastyń «Shoshqasy» sosıaldyq mal sharýasy jóninen jazylǵan, kóńildi tartarlyq erekshe áńgimeniń biri.

Bizdiń jańa aıaqtanyp kele jatqan jas ádebıetterimizde sosıaldyq mal sharýasynyń, maldy ósirýdiń mán-mańyzy, ádisi jóninen jazylǵan ádebıetter joqtyń qasynda. «Shoshqa» bul rette kerekti óleń.

Shoshqa qysqasha ǵana jazylǵan shyǵarma bolsa da maǵyna jaǵy óte salmaqty.

1) Mal sharýasyndaǵy shoshqanyń orny.

2) Mal sanynyń sharyqtaýyna shoshqanyń arnalýy (din, ult máselesi).

«Shoshqa» ósimtal, etti, maıly mal. Osy shoshqany aramtamaq moldalar (musylman dini) qaıtadan aramǵa shyǵardy. Orys jegen nárseni jemeý — ult arazdyǵyn týdyrýdyń bir ádisi emes pe? Ult proletarıatynyń kúshin qospaýdyń sharasy emes pe?.. Sonyń jóninde dinniń syryn, din ıesi moldalardyń — aramtamaq jatyp isherlerdiń syryn ashý shyǵarmanyń negizgi kózdegen maqsaty sıaqty.

«Shoshqa» áńgimesinde İlıas osy máselelerdiń bárin túıindestirip, baılanystyra bilgen. İlıas shoshqany qazaq kolhozshylarynyń qadyrly malynyń qataryna qosyp, bir durys mindetti oryndap otyr.

İlıas — jýrnalısıka, sypaıy syqaq týǵyzýǵa kóp eńbek sińirdi. Ol ózi: «ádebıettiń kúlki-syqaq túri — bizde kóp óspegen-ónbegen túri. Bul jóninde, biraz eńbek istep kelem. Osy túrdi týǵyzý úshin, ádebıet túrinen «Syqaq» atty kitap jıyp shyǵardym. Osyǵan yńǵaıym bar. Kezinde usaq-túıek jazyp otyram. Meniń feletondarym, syqaq-óleńderim bizdegi joq ádebıettiń syqaqty túrin týǵyzýǵa istep júrgen qyzmetterim. Eldegi balalar sózin baspa betine shyǵardym («Balalarǵa tartý»). Osy balalardan basqyshtap, el ádebıetin sala-salasymen jıyp otyrmaq edim, tek ázir «ótirikshini» shyǵarýǵa ǵana múmkindik boldy. El ádebıetin jıýǵa, tyńdaýǵa, zertteýge, tekserýge qatty qumarmyn. El ádebıeti týraly, bizde ǵylymı qorytyndylar joq bolý kerek» dep jazǵan.

İlıas birazdan beri keńes jazýshylary uıymynyń basshysy bolyp qyzmet atqaryp keledi.

İlıastyń qazaq ádebıetine sińirgen eńbegi eleýli derlik. Osy kúngi qazaq keńes jazýshylarynyń túlegi, sheber óleńge ustasynyń da aldyńǵy saptaǵysynyń kórnektisiniń biri — İlıas.

MÚSİREPULY ǴABIT

Ómiri men jazýshylyq qyzmeti

Ǵabıt Músirepuly 1900 jyly Qyzyljar aýdanynda týǵan. Kedeı balasy, jas kezinde kedeılikpen kisi esiginde júrgen. Alǵashynda aýyl moldasynan oqyǵan. 17-19 jyldarda orys stanısasyndaǵy joǵarǵy bastaýysh mektepte oqyǵan, onan buryn aýyl mektebinde oqyǵan. 21-23 jylǵa sheıin aýylda áleýmet qyzmetinde bolǵan. 27-jyly Ombydaǵy aýyl sharýashylyq ınstıtýtynda oqyǵan.

Buryn gazetterge jazyp, sodan 27-jyldary shyndap shyǵa bastaıdy. Áýeli qabyrǵa gazetine jazǵan áńgimesi 28-jyly «Týlaǵan tolqynda» atty kitap bolyp shyqty.

Ǵabıt — qazaq keńes jazýshylarynyń ishindegi kórnektisiniń biri. Ylǵı qara sózbenen jazady. Qazaqstannyń keńes jazýshylary uıymynyń belsendileriniń biri. Keıingi kezde «Eki adym alǵa, bir adym keıin» degen áńgime («Shabýyl» Beıimbet ekeýi qosylyp jazǵan) jazyp bitirdi. Kolhoz qurylysy jóninen úlken roman jazyp júr. Ǵabıt óziniń jazýshylyq qyzmeti jóninde bizge mynany aıtady:

«...18 jáne 20-21 jyldary men osy kúngi 7 jyldyq mekteppen programdas joǵarǵy bastaýysh mektepte oqydym. Az-mazdap Krylov, Pýshkın, Lermontovtardyń óleńderin oqyp kórdim. Biraq ol kezde orys tilin tipti bilmeıtin edim. Sondyqtan bular maǵan áser etken joq, (tereńdep oqyǵan da joqpyn). Til bilmegensin sabaq ta aýyr bolady. Tájǵalı, Maqmet, Músen joldastar bolmaǵanda, ózim jantalaspaǵanda men ómirde 1-klastan asa almaıtyn edim.

24-jyly Sábıt meni Orynborǵa ákeldi. 18-jyldan bylaı qaraı Sábıt qalada, men aýylda boldym. Sondyqtan ol menen «ozyp» ketti. Buryn men «kep ozyq» edim. Rabfakqa keldim. Sákenniń kórdeı qarańǵy bólmesinde Sábıtpen birge turdym. Bir kisilik tósekte Sábıt ekeýmiz jatamyz. Tósekke salǵanymyz shaı jáshiktiń juqa taqtaıy ekeýmizdi kótere almaıdy, jer jarylǵandaı bytyrlap synady: gúrs etip edenge túsemiz. Sábıttiń jatysy jaman ári aýyr. Kóbine taqtaıdyń shydamaýyna sol sebep...

Qarańǵy bólme tazalyqty baqylamaýǵa qolaıly-aq: mahorkany tartamyz da qaltanyń kez-kelgen jerge tastaı beremiz. Temeki taýsylǵanda qaıta jınap alyp tartamyz.

Sábıttiń kúnbe-kún jazǵandarynyń bárin oqyp otyrdym, onyń kúnbe-kún jazǵan óleńderi gazet-jýrnaldarda basylyp ekeýmizge kóldeneń azyq bolyp turdy. Baspaǵa aparýdan buryn ekeýlep «synap» júrdik. Beıimbet, Sáken óleńderin gazet-jýrnaldardan oqı bastadym. Biraq Sábıt sekildi aqyn atyn alyp qoıǵan adamnyń qasynda men óleń shyǵaryp shatasýym adam aıtqysyz masqara kórindi. Onyń ústine Sábıt óleń jazǵanda irkilmeı jazady, ne týraly jazýdy tez taba qoıady da birdeme-birdeme dep óleń qylyp shyǵarady. Men shamalasam, jan adam joq jerlerde kúnine bir-eki óleń ǵana jazatynmyn, masqara emes pe? Túgel bezdim báleden.

Biraq sol 24-jyldan bastap Gogoldiń, Pýshkınniń, Lermontovtyń, Dostoevskııdiń qara sózben jazǵan poves, romandaryn oqı bastadym. Shet pushpaqtap Tolstoı, Gorkıı, Shekspır, Chehovtardy oqydym. Bular óte unady. Beıimbettiń «Shuǵanyń belgisi» bir túrli ádemi jazylǵanyn kórdim. Áıtkenmen oqý aýyr, bir jaǵynan «kómeshi qasynda otyrǵanda qaıyqshy dybysyn shyǵara almaıdy» eken. İshimnen jazýǵa qumartsam da qalam ustaýǵa bata almadym. Meniń qumarlyǵymdy Sábıt sezdi bilem «Sen jazýǵa kiris» dep mazalap júrdi. Gazet basqarmasynan qaýlylar ákelip aýdartyp júrdi (sol kezdegi ylǵı qate aýdarylǵan Sovnarkom, KazSIK qaýlylarynda meniń de eńbegim bar)...

Onyń ústine «alashordalarǵa» qarsy Sákendi jaqtaıtyn bir maqala jazǵyzdy. Aıaǵyna men qol qoısam da jelisin tartyp jazdyrǵan, artynan túgelimen qaıta jazyp shyqqan Sábıt edi, «Baltabaı» degen bireýge qarsy jazyldy ma? Sábıttiń sonsha túzetkeni maǵan jaman batty, jaza almaıdy ekem degen qorytyndyǵa keldim de, jazýdan taǵy bezine tústim. Biraq Sábıtke sezdirmedim. 25- jyly Sábıtten aıyryldym.

Rabfakta qabyrǵa gazetin shyǵaryp júrdik. Qazaqsha qalamshylar joqtyń qasy. «Ózimnen» artyq eshkim bolmaǵasyn taǵy jazýǵa kiristim... «Teńiz tepkisinde» degen áńgime jazdym, oqýshylarǵa, ásirese Balqashulyna unady. Sol áńgime 27-jyly «Týlaǵan tolqynda» degen uzaq áńgime bolyp, 28-jyly basylyp shyqty. 28-jyldan bastap jýrnalǵa tórt-bes qysqa áńgime jazdym da, «Kók úıdegi kórshiler», «Áıel tendigi» shyqpaı qalǵandyqtan túgel basylmady, biri áli bitken joq. «Kók úıdegi kórshilerdi» 3- 4 nómirde bastyrǵan kezde «bul áńgime áli erte» deıtin edi. Qazir ol áldeneshe qyrdyń astyna túsip artta qaldy. Odan keıin «Ómir ertegisi» degen roman bastap em, o da bitken joq. Bulardan basqa da iri uzaq bastalǵan nárselerim bar, biraq aıaqtaýǵa qol tımeıdi. Kúnbe-kúngi keńse jumysy, májilis, naýqan, taban tozdyrǵan júgirister barlyq ýaqyttyń eriksiz ıesi bolyp júrgen jaı bar.

Uǵyna aldyq pa, túsindik pe, ol óz aldyna másele, maǵan áser bergender negizinde joǵarǵy aıtylǵan orys jazýshylar men Ybraıymuly Ǵalymjan shyǵar dep oılaımyn. Jazý, tóselý, jazýshy bolyp shyǵý, mindetindi atqara alý jalǵyz óz qara basyńa ǵana baılanysty emes kórinedi.

ǴABITTİŃ SHYǴARMALARY

«ÓMİR ERTEGİSİ»

Ǵabıttiń «Ómir ertegisi» romanynyń bir shýmaǵy — keshegi eski aýyldyń qalpy men salty. Kedeı men baıy, jalshysynyń jaıy týraly.

«Ómir ertegisi» — ertedegi qazaqtyń kóp jalshylarynyń biri — Janysbeavdyń basynan keshken ómiriniń ertegisi. Jalpaq taban Janysbaı — ertedegi «Qarynbaı» sıaqty qazaqtyń qaıyrymsyz baıynyń tyrnaǵynda ezilgen, jalshy malshysy.

Ertedegi eski aýyldyń ústem tabynyń eńbek jeýi — shyǵarmanyń negizgi sıpaty. Janysbaı sol eski aýyldyń ústem taby eńbegin jegen eńbekshi malaıy.

BAILAR TABY BILEGEN ESKİ AÝYL EŃBEKSHİGE ÓGEI AHA EDİ

Baılar jaılaǵan aýyldyń azaby men tozaǵyna kúıip, kún kóre almaǵan keıbir jalshylar qalaǵa qaraı tartatyn, qala jaǵalaıtyn, óndiris kásibi bar jer bolsa, soǵan ketetin.

Eski aýyldyń turmys zańy qanaý, talaýǵa negizdelgendikten ylǵı kedeılene berý de sodan týatyn jaıt. Kedeılengen, kún kóre almaǵan jalshylar kún úshin alasuryp, arpalysyp, tesik tamaqqa jem izdeıdi. Baı jalmaǵan aýylda kúnelte almaıdy. Janysbaı jegideı jep, jan-jaǵyn jaıpap bara jatqan Ybyraı baıdyń jalmaýyna shydamaı, bıesin minip eline tartady. Ol zamanda baıdyń ala jibin attaý qaıda, ákesi qorqyp «baıdyń malyn aparyp berip aıaǵyna jyǵyl, taǵy bir jyl júr, kesher» deıdi.

Ákesiniń úıinde turǵyzbasyn kórgen soń Janysbaı ilgeriden ózine tanys Jezqazǵan, Qarsaqpaıǵa ketedi.

Mine, sóıtip, aýyldaǵy jalshylardy ol zamandaǵy turmystyń qalpy-salty, qara zańy qalaǵa qýady. Baılar jaılaǵan aýyl eńbekshilerge ógeı ana sekildi bolady.

ZAÝYTTA

Janysbaı aýyl baıynan qashyp kelip, qala baıynyń qandy tyrnaǵyna túsedi. Taǵy qanalady.

Jandy aýyrtpaı, tespeı sorýdy osydan kóredi.

Janysbaı endi jumysshy. Janysbaıdy áýeli Qarsaqpaıdyń «ónerli», tyrnaqty baıy aǵylshyn jeıdi. Onan qalǵanyn qurmetti tilmash Aleksandr jeıdi, onan qalǵanyn qazaq podretshik qýlary Jaqypbekter jeıdi... Mine osy qojalardyń bári Janysbaı syqyldy jumysshylardyń terin tespeı jeıtin quzǵyndar ekeni kórinedi.

Janysbaı qalaǵa kelip, óndiriske ornyǵyp, osyndaı kir, las, sasyq úıde jatyp qandala, búrge, bıtterdiń talaýyna tústi. Shyn qandala bir talasa, adam qandalalary eki talaıdy.

Sonymen «qaıda barsa bytpyldyq» bolady.

Uzaq beınetti basynan keshirgen Janysbaı aqyrynda:

«Ý... Eńbek degen eki ushty bolady, bir ushy eńbek ıesin ezip, soryp jatsa, endi bir ushy eńbekti satyp alǵandardyń baý-baqshada, saraıy, kúmbezdi úıi, ádemi ómiri, torqaly turmysy bolady» deıdi.

JUMYSSHYLDYQ PEN JEKE MENSHİKTİK

Tapshyl qoǵamnyń tárbıesiniń Arqasynda ana sútimen birge súıekke sińgen menshiktilik «óz qotyryn ózi qasyp», «ermek» tirshilik qylý Janysbaıdyń esinen shyqpaıdy. Munyń (Janysbaıdyń) bıesi, jumysshynyń ushpyry joǵalǵandyǵy ekeýiniń talasy, mal qymbat pa, qural qymbat pa dep talasyp, ákesi, bir aǵasy, ózi úsheýi birdeı jumys istep, birdi-ekili qaranyń basy quralǵanda aýyldy oılaı qoıýy, jumysshy bolyp júrse de eski qanaýshylyq turmys tarbıesiniń saldarynan, baı jumysyn qylmaı, óz sharýasyn ózi basqaryp, jeke «óz erkimen» tirshilik qylýǵa arman qylatyn sanany kórsetedi.

«ÓMİR ERTEGİSİNİŃ» MAŃYZY

«Ómir ertegisi» — áleýmettik máni kúshti áńgime.

Jańa turmys ornatý úshin ótkendi bilý qajet. Oktábr tóńkerisinen keıin týǵan jastarǵa ótkendegi oqıǵalardyń kóbi ertegi sıaqty bolady. Óıtkeni olar ótken kúnderdiń qarańǵy qıynshylyǵyn, azabyn, eńbekshilerdiń qanyn soryp, eńbegin jegen baılardyń qylyqtaryn óz kózderimen kórgen joq. Olar kitap oqyp, osyndaı áńgimelerdi oqyp qana biledi, bilip qana qoımaı, keshegi ómirdiń qandaı bolǵanyn búgingi sosıaldyq qurylys zamanyndaǵy jańa turmyspen salystyryp, baqytty ómir jasaýǵa belsenedi. Bul rette «Ómir ertegisi» áńgimesiniń mańyzy zor-aq. Jalshylarynyń basynan ótken mektebi sekildi jáne mundaı áńgime, burynǵy zamandaǵy feodal taby bılegen zamandaǵy, feodal baılardyń qanaý túrin kórsetedi.

Onsoń kásip kapıtalynyń, qazaq dalasyna tumsyǵyn tyqqan zamandaǵy kapıtaldyń qanaýyn kórsetedi. Mysaly, álgi zaýyttar kásip kapıtalynyń qazaq dalasyn sheńgeline ala bastaýynyń arqasynda, keshegi bıler (feodaldar) taby bılegen aýyldyń jalshylarynyń, eńbekshileriniń sana-sezimderine de ózgeris kire bastaǵanyn kórsetedi. Kásip kapıtalynyń zaýyttary feodalshylyq aýyl turmysyna ózgeris kirgizip, feodaldardan sharýashylyq ákimshiligin qalaı alatyndyǵyn kórsetedi.

SYDYQULY JAQAN

ÓMİRBAIANY

(Óz sózderi)

1901 jyly 10 maıda týdym. Týǵan jerim Kókshetaý aýdany 3- aýyl «Qaraaǵash» degen jer (burynǵy Petropavl okrýgi). Qara sharýa momyn kedeıdiń balasymyn.

Meniń jazýǵa kirise bastaýym 1924 jyldan bastalady. Osy jyldar Qyzyljar qalasynda shyǵatyn «Bostandyq týy» atty gazette az-maz óleńder jaza bastadym.

1927 jyldan bastap gazet qyzmetterinde boldym. 1929 jyldan bastap Qazaqstan baspasynda, «Eńbekshi qazaq» gazetinde qyzmet atqardym.

1929 jyly «Eńbek jemisteri» degen, 1931 jyly «Tabys» atty kitaptarym shyqty. Onan keıin «Qyzǵaldaq», «Naızaǵaı» atty óleń kitaptarym shyqty.

Kúndelik jumys, partıa, úkimet sharalary týraly gazet-jýrnaldarda at salysyp shamadan kelgenshe qyzmet istedim.

Orys eliniń ádebıetimen, orys jazýshylarymen tanysyp, proletarıat ádebıetiniń baǵytyn úırený ústindemin.

Túrkistan qalasynda shyǵatyn «Qyzyl Túrkistan» gazetinde shyǵarýshy (redaktor) bolyp istedim. Osy kúni «Ońtústik Qazaqstan» gazetiniń (oblystyq) redaktorynyń orynbasary bolyp isteımin.

JAQANNYŃ POEMASY

«ÁLİ QARTTYŃ ÁŃGİMESİ»

Jaqannyń «Áli qarttyń áńgimesi» atty poemasy barlyq jazǵan shyǵarmasynyn ishindegi Kórkemdik retinde tańdamasy deýge bolady. «Áli qartyń áńgimesi» meshin jylyndaǵy asharshylyq jónindegi bir ádebı iz deýge bolady. Poemanyń keıipkeri asharshylyqqa ushyrap qańǵyǵan Saǵymbaı, Saǵymbaıdyń áıeli — Jańyl, eki jasar balasy — Ádil. «Alamyn» dep ash arystandaı aýzyn ashqan ashtyq, aıdala, sarnaǵan jel, sarylǵan saǵym — elsiz-kúnsiz dalada tesik tamaqqa talǵaý izdegen Saǵymbaı men Jańyl qolynda jas bala.

Áńgimeni Áli qart aıtady. Sol daladaǵy tamaq izdep óz balasynyń baýyr etin jeýge aýyz salǵan Saǵymbaıdyń sıqyn, jas balasyn jeýge bergen Jańyldyń jaıyn, sol daladan búrkit alǵan kıikti sulatyp alyp, ózderin de, balasyn da aman-saý alyp qap, el qataryna qosylǵanyn, úkimetten járdem alǵanyn — osynyń bárin Áli qart áńgime etedi. Keıingi jastarǵa «sondaı-sondaı kúnder bolǵan» dep áńgimeleıdi.

Áńgimeniń qysqasha mazmuny osy.

Ashtyqtaǵy nadan adam. Ań men ushqan qus, júgirgen anda bala úshin óz janyn qıatyndary kóp bolady.

Balaǵa aldymen ana jaqyn. Anadan sońǵy balanyń jaqyny — ákesi; Saǵymbaı sol balanyń ákesi. Ash... óz balasyn jeýge aýyz salyp otyr. Ana araǵa túsip shyryldaıdy, laj joq, tas júrekti haıýan nápsili áke balasyn jemek bolady. Kóziniń aǵy menen qarasyndaı kórgen balasyn sorly ana ashtyq apatyna ushyraǵan nadan ákesiniń haıýan qulqynyna berýge yqtıar bolady. Biraq shydaı almaıdy. Kúńirenedi. zarlaıdy. Eki kózine ǵana áli keledi. Osy adam shoshyrlyq qara túndeı haldyń bári poemada tolyq sýretteledi. Ólim qushaǵyndaǵy, ash ákesiniń aldyndaǵy Ádildiń tilegin tileısiń, ólmese ıgi edi, jemese ıgi edi deısiń ishińnen.

Bul aqyn áńgimesiniń áserligin, kúshtiligin kórsetedi.

TİLİ MEN KÓRKEMDİGİ

Jaqan keıingi jastardan jetilgen kórnekti aqyndarymyzdyń biri. Jaqannyń aqyndyq kúshin kórsetken shyǵarmasynyn biri — osy «Áli qarttyń áńgimesi».

Jaqannyń tiliniń sheber, sóziniń kórkem kesteliligin myna bir shýmaq óleńnen baıqaýǵa bolady:

«Tar qursaǵym keńitken,
Tas emshegim jibitken,
Ádiltaı — bolat qulynym.
Baqaıshaǵym maıysqan,
Omyrtqa belim qaıysqan,
Ókpe-baýyrym qulynym.
Aspandaǵy juldyzym,
Mańdaıdaǵy qundyzym,
Basqa bitken tulymym.

«Áli qarttyń áńgimesiniń» mynadaı kórkem, munan da kúshti jerleri kóp-aq.

«Áli qarttyń áńgimesi» oqyǵanda ózińdi eriksiz bılep áketedi. Oqyp shyqqannan soń áńgimeniń sýretteri kóz aldynda turǵandaı bolady. Sana-sezimderiń qozǵalyp, janyń shyǵardaı bolady.

Balanyń ólmeı, jem bolmaı el qataryna qosylǵan qýanyshty ómirin tileısiń. Nadandyq sheńberindegi ákeniń qý qulqynyna laǵynet aıtasyń. Ashtyq masqarasyna laǵynet aıtasyń.

Mine, bul áńgimeniń kúshi, kórkemdik baǵasy.

TOQMAǴAMBETULY ASQAR

Ómirbaıany

Asqar 1905 jyly burynǵy Syrdarıa oblysy, osy kúngi Tereńózek aýdanynda týǵan.

Asqar kelte tondy kedeı balasy. Kedeılikten qoly qysqa bolyp, jas kezinde uzaq oqı almaǵan. Kún kórý úshin kisi esiginde kóp júrgen.

1924 jylǵa deıin aýylda aýyl tirshiliginde bolǵan. Hatty aýyl moldasynan tanyǵan. Hat tanyp, saýatyn ashyp bozbala bolǵan kezinde kóp aldynda jyrshylarsha sýyryp salyp óleń aıta salatyn da ádeti bolǵan. Anaý-mynaýǵa arnap shuqylaý óleń de jazatyn bolǵan. Aýyl arasynda aqyn Asqar atyna da ıe bolǵan.

1924 jyly Tashkendegi polıtehnıkýmnyń daıarlaý qýrsyna túsken. Osy oqýda júrip áýeli qabyrǵa gazetine, onan soń baspa gazetke óleń jaza bastaǵan.

1925 jyly «Eńbekshi qazaq» (osy kúngi «Sosıaldy Qazaqstan») gazetine Lenınniń sýretine arnalǵan birinshi óleńi basylyp shyqqan. Keıinirek Asqar «Eńbekshi Qazaq», «Lenınshil jas» gazetterine úzbeı jazyp turatyn bolǵan. Asqardyń óleńi gazettiń sany saıyn shyǵyp turatyn bolǵan. Ásirese Asqardyń aqyndyq óneriniń ósýine Beıimbet kóp sebepshi bolǵan, Asqardy baýlyǵan.

Asqar keıingi kezde baspasóz aınalasynda istep keledi. Máskeýdegi ádebıet ınstıtýtynda azdap oqyp aldy. Keıin Qazaqstan baspasynda biraz istep, naq osy kúnde «Sosıalısik Qazaqstan» gazetinde qyzmet etedi.

Asqar kórnekti aqynymyzdyń biri. Qara sózden góri óleńdi kóbirek jazady. Keıingi kezde oqshaý, feletondy qara sózben jazýǵa da shuǵyldanyp júr.

ASQARDYŃ ÓLEŃDERİ

«KOLHOZSHYǴA HAT»

«Kolhozshyǵa hat» — Asqardyń iri eńbeginiń biri. Sosıaldy Qazaqstannyń basynan ótken uly tarıhy — osy poemanyń mazmundy jelisi.

Poemanyń mazmuny áke menen balanyń ortasyndaǵy haty retinde jazylǵan. Aýyldaǵy kóp jasaǵan nadan qarańǵy ákege oqyǵan pıoner balasy aqyl aıtady. Hat-habar arqyly ákesin týra jolǵa bastaıdy.

Balanyń (Erkinniń) haty ákesine latynsha, jańa álippen jazylyp, aýyldaǵy qoja-molda shyǵara almaı, bir muǵalim oqyp, áreń shyǵaryp túsindiredi. Osydan týdyryp Erkin ákesine jańa áliptiń mańyzyn, tóńkerisshildik mánin túsindiredi, (qoja-moldalardyń saýatsyz bolyp dalada qalǵanynyń shet jaǵasyn aıtyp ótedi). Erkin bir hatynda ákesinen aýylda komsomol uıymy bar ma, Qasqyrbaı qaıtyp júr, kedeılerge burynǵydaı qorlyq-zombylyǵyn istemeı me? Aýlynaı baı quıryǵy, jempaz emes pe? dep suraıdy. Óziń kooperatıvke múshe bolmasań múshe bol dep aqyl aıtady. Ákesiniń osy balasynyń sebebimen sandaýy ashylyp, jańalyq kire bastaıdy, aqty-qarany ajyrata bastaıdy. Sóıtip júrgende «bólis» bolady, baıaǵy baı Qasqyrbaıdyń shabyndyǵy Erkinniń ákesi Nurmaǵambetke tıedi. Munan soń taptyq sezimi kóterilip, sandaýy ashylady. Kedeıge jer, shabyndyq nege kerek degen baıdyń quıyrshyǵy Qudaıqulǵa qarsy shyǵady.

Aýyl sovetten qýlar qýylyp, taza aq júrek adamdar otyra bastaıdy, baı balalary jaılaǵan komsomol da kózge túse bastaıdy. Sonan kámpeske, kámpeskeden soń kolhoz bolady... Kedeı, baı ashyqtan-ashyq qan maıdanǵa túsip, tap tilegi úshin julqysady. Aýyldan saýat ashý mektebi ashylady. Erkin lagerde júrip aýyldaǵy kolhozshylarǵa járdem etkenderin, lagerde qandaı tárbıeniń barlyǵyn aıtyp ákesine hat salady. Qysqasy, keńestiń jas pıoner — jańa adamy aýyldaǵy eski adamdy jańa ómirge, jaryqqa bastaıdy. Ákesine syrttan oqytatyn mektep esebi bolady. Jas pıoner jekeshil eski ákesin birlikke — kollektıvtik ómirge tartyp úıretedi.

Asqardyń «Kolhozshyǵa hat» degen poemasy osyndaı jańa ómirdiń úlgili ulynyń jańalyq úshin qalaı kúreskendigin kórsetken poema.

POEMANYŃ ÁLEÝMETTİK MAŃYZY

Poemanyń áleýmettik mańyzy zor. Bizdiń jańa ómirdiń uly jas pıonerdiń haty — aýmaǵy keń, mańyzy zor, mándi hat. El eńbekshilerin jónge bastaıtyn hat.

Ákesin kooperatıvke kirýge úndeý, Qasqyrbaıǵa qarsy shyǵyp, aqysyn alýǵa úndeý, artelge kir, komýnıs bol deý — áleýmettik mániniń zorlyǵy. Poemany mándi-mańyzdy deýimizdiń dáleli de osy bolady.

Qasqyrbaıdy kámpeskelep, jer aýdaryp, ózi belsenip kolhozǵa múshe bolǵan, úkimetke «Qyzyl júk» tapsyrǵan, Qazaqstannyń on jyldyq toıynda gazetti ózim oqıtyn bolam... dep qulshynyp otyrǵan Nurmaǵambet kim? Ony osyndaı jańa ómirdiń belsendi qurylysshysy etip shyǵaryp otyrǵan kim? Árıne, Erkin pıoner. Áńgimeniń áleýmettik, taptyq qymbattylyǵy da osynda.

TURMANJANULY ÓTEBAI

Ómiri men jazýshylyq qyzmeti

(Óz baıany, óz sózderi)

Men 1904 jyly osy kúngi Túrkistan aýdanynda týyp, Bógen ózeniniń jaǵasynda ósippin.

Ákem jupyny kedeı sharýa bolǵan, shaǵyn sharýasy tirshiligine keıde jetip, keıde jetpeı, qysqa qol, tar tusaý bolyp, joqshylyq kórip, eńsesi eki eli kóterilmegen kisi. Óz sharýasymen kún kóre almaı, ózge de qyzmet etetin bolǵan. Óz betimen etik tigip, etikshi bolǵan. Árkimge etik tigip kún kóretin bolǵan. Úı ishin osy ónerimen asyraǵan. Men 13 — 14 jasyma deıin ákemniń qolynda óstim, qyzmetine, úı sharýasyna qolǵabys tıgizdim, járdem ettim.

16-jyldyń aıaǵy 17-jyldyń bas kezinde «jylan» boldy, el asharshylyqqa ushyrady. Joq-jupyny sharýa, qońsyz-kemtar sharýalar asharshylyq apatyna aldymen ushyrady. Qoldaǵy bardan aıyrylyp, qur alaqan qaldy. Sol kóp kedeıdiń biri biz de asharshylyqqa ushyradyq, ata balasyna qaramaıtyn zaman boldy. Balapan basymen, turymtaı tusymen boldy. Ashyqqandar qalaǵa qaraı aǵyldy, jurt qala saǵalady. Biz de tamaqqa talǵajaý izdep, shubyryp Tashken qalasyna keldik. Bul 17-jyldyń bas kezi edi.

Ákem, anam Tashkenniń qystaqtaryndaǵy Tóráji deıtin ózbektiń zor pomeshıgine kúni úshin malaılyqqa tústi. Men eki jyl kisi esiginde jalshy boldym. Onan soń óz betimmen kún kórý jolyna shyqtym. 18-19-20 jylǵa deıin Tashkendegi ash-jalańash, qamqorsyz balalar qatarynda boldym. Ólmeý úshin, ómir úshin qylmaǵan kásip qylmady. Bárin de istedim... Ómir mektebin óttim. Joqshylyq, tarshylyqtyń bárin basymnan keshirdim. 20-jyldyń aıaq kezinde Tashkendegi 14-nomerli jetim balalar mektebine kirdim. Kósheden jınap alǵan jetim balalardyń biri boldym.

Birinshi ret keńes mektebinen jaryq kórdim. Qýanysh, shattyq ómirge endim. Hat tanyp, saýat ashyp, gazet-jýrnal oqıtyn boldym. Naq osy kezden bastap Kórkem áńgime, óleńderdi qumarlana, qyzyǵa oqıtyn boldym. Mektepte shyǵatyn «Jas júrek» atty qabyrǵa gazetine qara dombaıǵa salyp óleń de jazatyn boldym. Biraq bul balalyq shaqtaǵy — balalyq minezdi óleńder edi. Mánsiz-dámsiz óleńder edi.

22-jyly birinshi basqysh mektepti bitirip, sol jyly jaz aıyńda Tashkende ashylǵan Kúnshyǵys eńbekshileriniń komýnıs ýnıversıtetine daıyndaıtyn eki aılyq kýrsyn bitirip, Máskeýdegi negizgi bólimine tústim. 1925 jyly negizgi bólimin bitirip shyqtym. Óleń jaza bastaǵanymnyń ekinshi basqyshy osy mektep sahnasynda bastalady. Bul kezdegi jazǵan óleńderim qaı jaǵynan bolsa da biraz táýirlene bastady, birinen biri táýir shyǵa berdi.

Anyq jaza bastaýym 23-24 jyldyń orta kezderinen bastalady. 25-jyldyń bas kezinde óz óleńderimnen, ózge tóńkerisshil aqyndardyń óleńderinen quralǵan, Lenınge arnalǵan «Tań ólkeleri» atty birinshi kitapsham Máskeýde basylyp shyqty. Sonan beri qaraı, osy kúnge deıin 10 shaqty kitapshalarym basylyp taraldy.

Alǵashqy kezde jazǵan óleńderimniń taqyryptary: Tóńkeris, Bostandyq, Teńdik, Keńes, Jumysshy, Kedeı, Malshy, jalpy alǵanda ótken quldyq, teńsizdik ómirmen tóńkeriste alǵan tendik, bostandyq turmysty salystyra jyrlaý boldy. Óleńderim qurǵaq úgitteý bolyp otyrdy. Oqý bitirgen soń Orta Azıalyq komýnıser ýnıversıtetinde 25-30 jylǵa deıin muǵalimdik qyzmette boldym.

1927 jyldan jazýshylar uıymyna múshe bolyp kirip, jazý isine mindetti qyzmetshe qaraı bastadym. Biraq is arasynda, negizgi qyzmettiń qosaǵynda jazýshylyq isin údetýge bolmady. Bir nárseniń basyn bastasam aıaǵy bitpeı júre beretin boldym. Kúrdeli esh nárse jaza almadym.

Osy kúnde iri nárseler jazýǵa kirisip, óndiristi jaǵalap júrmin, óndiris, jańa qurylysty shyndap tanýǵa kiristim.

ÁBDİQADYRULY QALMAQAN

Ómiri men jazýshylyq qyzmeti

Ómiri

Ábdiqadyruly Qalqaman 1903 jyly Shıelide týǵan. Kedeı arbakeshtiń balasy. Qarshadaı kezinen baılardyń, saýdagerlerdiń qolynda malaılyqta, jalshylyqta bolǵan. Tyrnaqtaıynan jalshylyqta — «jalań aıaq jar keshken, qyzyl aıaq qar keshken, sary ýaıym sarǵaıtyp, kókeıin qaıǵy qurty tesken» myńdaǵan, mıllıondaǵan qazaq jalshylarynyń biri osy jazýshy Qalmaqan.

1925 jyly osy kúngi «Sosıaldy Qazaqstan», burynǵy «Eńbekshi qazaq» gazetinde at baqtashysy bolyp qyzmet etken. Onan soń gazet taratý bólimine úırenshik bolyp kirgen. Gazet búkteýshi bolǵan.

Qalmaqan óziniń zerdeliliginiń, pysyq iskerliginiń arqasynda tez kóterilgen, shala saýatymen-aq qalam ustap, halyqqa tanyla bastaǵan. Bolymdylyǵy bilinip kózge túse bastaǵan.

Osy kezdegi túńǵysh eńbekterinen quralyp 27-jyly «Jalshy» atty kitaby jaryqqa shyqqan.

Qalqaman sonan beri qaraı gazet, jýrnalǵa úzbeı jazyp keledi.

Qalmaqannyń jazýynda keshegi quldyqty kórgen qazaq jalshysy men búgingi erik alǵan sharýasy, búgingi ozǵan ónerli jumysshysy salystyryla jyrlanady.

Qalmaqan keıingi kezde kolhozdy, óndiristi jyrlaýǵa bet buryp júr. 1926 jyldan Qazaq keńes jazýshylar uıymynyń múshesi, belsendi bir qyzmetshisi.

JAZÝǴA ÁÝESTENÝİ MEN JAZÝSHYLYǴY

Qalmaqan óziniń ádebıetke qalaı áýestenip, qalaı jaza bastaǵandyǵy jóninde bylaı áńgimeleıdi:

«13 jasyma deıin ómirimde aıta qalarlyqtaı eshnárse bola qoıǵan joq. Ákem qart, onyń ústine dúnıe kemtar bolǵandyqtan 13-ten bylaı qaraı jumysqa úlken kisideı qatynastym. Jaz egin, qys 3-4 aılap kisige jaldanyp kásip istedim.

Kóbinese saýdagerlerdiń Aqmeshit (Qyzylorda), Shıeli qalalarynan alǵan malyn Ferǵana qalalaryna, Andıjan, Namanǵan qalalaryna aıdap alyp barýǵa jaldanyp júrdim. Meni qasyna ertip, maldy kóp aıdatyp Júsip degen bir qart kisi 20-30 kúndep júrgen uzaq saparǵa aýzy tynysh tappaı kólik ústinde óleń aıtady. Ol óleńi:

Aýylyn seniń belde edi eki-aı dala,
Kóńil aýǵan sende edi boıdaı tala.
Sen almasań qoınyna jan qalqataı
Jańa bireý kel dedi boıdaı tala... ay daı...

degizdi.

Kúni boıy qasynda yzyndap otyrǵan soń, sonyń áseri tımeı qoımaıdy eken. Men de yńyldap otyratyn boldym. Bul óleńge eń alǵash kóńil bólgen jerim. Sol joly jazda, 16-jyly egin etip, moıyn serik bolǵan adamnyń bári jalqaý boldy da, ala jazdaı shyǵyrda júrdim, ógiz baqtym, egin sýardym, kúzde tary ala almaı qalyp, jalǵyz qap taryny qyrman basynda qaryzǵa aldym. Sonda Nurjan degen sopy kisi men meniń ákem hı-hı -alda- alda deı berdi. Aýylǵa qaıtyp kele jatqanda mynandaı bir aýyz óleń aıttym:

«Bes kisi berekesiz boldyq ortaq.
Eki jerden shyǵyr dep qurdyq sharbaq,.
Jalǵyz dorbań shyqty qaryz alyp,
hı-hı alda dedik te kettik tarqap».

Sonan bylaı qaraı meniń atymdy aqyn qoıdy. Aýyzeki óleń shyǵaratyn boldym. Sol kezderde soqyrsha hat tanıtyn boldym. Yńyldap, «Muńlyq-Zarlyq», «Shákir-SHákirat» qıssalaryn qoınyma tyǵyp júrip oqydym. Ol meniń óleń aıtý talabyma qosymsha boldy. 17-jylǵy Syrda bolǵan asharshylyq bul talapty túbimen qurtty.

Bosyp Aqtóbe bardyq, onan Qostanaıda týys bar dep ákem sonda súıredi. Qostanaıǵa barǵan kúni Qanarbaı degenge soqaǵa jaldandym. Onan shyǵyp Dúıseke degenge turdym, ákem, sheshem óldi. Jas bir inim, bir qaryndasym qaldy. Solardy asyraýǵa aınalyp Dúısekede kúndik istedim. «Aq jol» gazetine bólshevıkti, Lenındi maqtap bireýge jazdyryp óleń aparyp berdim. Biraq ol basylmaıdy dep artynan jaýap berdi.

1923 jyly Kenjebek degenge jaldanyp, alty aılyq jalaqyma bir taılaq aldym. Kúzdi kúni shyǵar deıim, aýsyl-saryp degen aýrý bolyp taılaǵym jatyp qaldy. Onyń aldynda bir kisidegi eki taıynsham qarasan bolyp ólgen. Shádibaıdan inim jaldanyp alǵan eki eshkisi ala ókpe bolyp óldi, onyń bárin oılanyp kelip mynadaı óleń shyǵardym:

Jol bolsyn aýsyl menen saryp saǵan?
Kim berdi taılaǵymdy tanyp saǵan.
Tıipti birine aýyz, birine aıaq,
Soqyrdyń kózge taman baryn qalǵan.
Qol saldyń jylǵyzdan da úmit qylyp
Bir qudaı ıt ekensiń jarytpaǵan.
Ótken jyl kebenegiń eshkimdi aldy,
Eshkili baıdy kórmeı shalystaǵan.
Qarasan syrpan baryp taıynsha aldy,
Degendeı jaramas dep alyp qalǵan.
Alty aı júrip alǵanym jalǵyz taılaq
Turǵyzǵandaı aǵashtan qalyqtaǵan.
Oǵan kelip tobyńmen qonjıypsyń,
Tomarshadaı baltamen salyp qalǵan.
Ákem, babam rıza bop bári soǵan
Shyraq alyp tústiń-aý anyq maǵan.

Bul óleńniń aıaǵy kópke sozyldy. Bir joqshylyqtyń ótken kúnderin túgel aıttym. Kedeılik neden bolǵan sebepterin aýsyl-sarypqa aıtqyzdym. Bári de aýyzben aıtylyp, jazýda qalmady. Búl meniń óleńge myqtap kóńil bólýime sebep boldy.

1924 jyly Domalaq toǵaıda vagon tıeýshi bolyp júrgende (ol kezde profsoıýz joq) Túrkistan óndirisin teksere kelgen Ábý Balmaǵambetulyna barlyq jumyskerdiń jaıyn óleńmen aryz qylyp berdim, sonyń ishinde:

Shoshqa jegen aq bıdaı,
Bizge sirá tımedi.
Aldyna baryp jylasa,
Nachalnıkter ilmeıdi.
Qamdaǵynyń sýy joq,
Mundaǵynyń úıi joq,
Joq dep ony bilmeıdi, —

degen sózder boldy. Osy óleńdi jumyskerler maqtady. Biraq aryzdan eshnárse shyqpady.

1925 jyly Qyzylordaǵa baryp transportta júk túsirip júrip, keshke qonyp otyrǵan jerde óleń aıttym. Sol jerde Esbatyruly kezdesip, «seni basqarmaǵa aparý kerek eken» dedi. Biraq ondaǵy oıym oqý edi. Qulmaǵambet degen muǵalim oqýǵa kirgizem dep biraz súıese de oryn taba almady. Esbatyruly erteńine aparyp «Eńbekshi qazaq» basqarmasyna aryz bergizdi. Redaktor orynbasary Maılyuly eken. Ol Qashqynbaıuly degen kontor bastyǵyna jiberdi. Ol qolymdy tanymaı, aýyzeki surap, oryn joq dedi.

Sonan bylaı qaraı kúnde soǵan bara berdim. Bir kúni keshir bola qoı dedi, qýanyp qabyl ettim. Kóshir bolǵannan bastap «Jas qaırat» gazetinde isteıtin komsomoldar bir mezgil jazý erejelerin úıretti, jaza bastadym.

25-jyly sentábr ishinde «Syrdarıa» óleńim «Eńbekshi Qazaqta» basyldy. Baspadaǵy alǵashqy sózim sol boldy. Meniń ishimnen táýir kóretin kisim Beıimbet edi, onymen sóılesip, aqyl surap jazýǵa meniń kóshirlik jumysym retin keltirmedi. Sóıtip júrgende 26-jyly Qyzylordaǵa Sábıt kelip, kelgen kúnnen bastap baýyryna tartyp alyp aqyl aıtty.

Aqyldy saıası baǵyttan bastady. Alashordanyń tarıhyn sóıledi. Sol kezge sheıin «alashtyń aq týy» degen sózdi asa jek kórmeıtin edim. Sodan bylaı qaraı proletarıattyq baǵytym jóndele bastady. 2b-jyldyń aıaǵynda bir aılyq profsoıýz qýrsinde oqydym. Sonan shyǵyp partıaǵa kirdim. 27-jyly Qazaqstandyq memleket baspasyna Sábıt redaktor bolyp turǵanda «Jalshy» atty jınaǵym basyldy. 27-jyldan KazAPP-qa múshemin. Qysqasha aıtqanda jazýshylyq tarıhym osy.

QALMAQANNYŃ ÓLEŃDERİ

Qalmaqan «qara borbaı» eginshiler ishinen qalam ustap qaınap shyqqan jalshy jazýshy. Eginshiliktiń de, jalshylyqtyń da tásilin tájirıbeden kórip, kóńiline toqyǵan eńbektiń qalam ustaǵan uly, eńbek jyrshysy.

Qalmaqannyń tyrnaq aldy eńbekteri «Jalshy» atty kitapsha bolyp shyqty. Onan soń «Ekpindi» deıtin taǵy bir óleńder jınaǵy basylyp shyqty.

Qalmaqan keıingi kezde áńgime jazýmen de aınalysyp júr. Áńgimeleri de ádemi shyǵyp júr. Mysaly: «Tátti qaýyn», «Eńbekke qarǵys kár etpeıdi», taǵy basqa áńgimeleri. Osy kúni áńgimemen uzaq, kúrdeli nárse jazýǵa talaptanyp júr.

«ÚLGİ»

Qalmaqannyń aqyndyǵyn tanytqan alǵashqy tuńǵysh eńbeginiń biri (alǵash «Jyl qusy» jýrnalynda basylǵan) «Úlgi» atty poemasy.

«Úlgi» - qara borbaı kedeılerdiń úkimet járdemi arqasynda ónege esebinde alǵash artelge uıymdasyp, kúsh qosyp, sýsyz jerine sý máshınesimenen sý shyǵaryp, bir-birine janasyp, joǵyna bary qarasyp, jańa úlgili turmysqa aıaq basqanyn kórsetedi.

Syrdarıa jıegindegi jataq eginshi kedeılerdiń ómiri turmystyń tarlyǵymen birigip kúresýdi qashannan-aq meńzeıtin. Birigip aryq, toǵan baılap, sý shyǵarý, egindi sýarý bulardyń qashanǵy kásibi bolatyn. Biraq ertede kedeıge kim járdem qolyn sozǵan. Ólip-óship istegenderi birde ájetke shyǵyp, birde shyqpaı, eńbekteri esh bolatyn.

Osy jalań aıaq jar keshken, qyzyl aıaq qar keshken qara sıraq kedeıler úkimetten járdem ala bastady. Úkimet olardy súıeı bastady.

Ómiri burynnan uıymdasýdy tileıtin Syrdarıa kedeı eginshileri 40 úı bolyp birigip, artel ashyp, úkimetten járdem suraıdy, ózderi de qarap otyrmaı, damylsyz tyrbanyp eńbek isteıdi, úkimet suraǵanyn beredi. Mashına saıman alady, egin salady. Egini bitik bolady. Qorlanady. Aqyrynda birigip qala poselke salyp alady. Mádenıetti jańa ómirge aıaq basady.

Qalmaqannyń «Úlgisi» osyndaı úlgili bolǵan 40 úı kedeılerdiń jumysyn, turmysyn, ol turmystyń ózgerisin kórsetedi. Kedeılerdiń arasynda artel bolý tileginiń qalaı týyp, qalaı ósip, qalaı jumys qylyp, keń jolǵa shyqqanyn kórsetedi.

Qalmaqan 40 úı kedeılerdiń uıymdy eńbegin barlyq kedeılerge órnek, enege úlgi retinde jyr qylady.

«SYRDARIA»

Sýdy, jerdi analap, ardaqtap, maqtaý burynnan kele jatqan túsinikti sóz. Jer men sý ana sıaqty ekeni ras...

«Anasy óldi degenshe — aǵar bulaǵy sýaldy deseıshi» degen sóz, sondyqtan shyqqan sóz...

Bizdiń Qalmaqan aqynymyz da, san elge anasyndaı bolyp otyrǵan Syrdarıaǵa arnap «Syrdarıa» atty óleń jazdy. Syrdarıa anasyn maqtap, madaqtady.

Qalmaqannyń «Syrdarıa» atty óleńi tabıǵatty, adamǵa, ásirese eńbekshi tapqa paıdasy kóp sýdy madaqtaıdy.

«Basym bulaq,
Taýdan shyǵad,
Atym Darıa — men anań,
Sýym — sútiń,
Jerim — qutyń,
Eńbekshilerim — kel balam!..

deıdi darıa!.. Aqyn tilsiz tabıtatqa til berip sóıletedi. Óziniń qoǵamǵa, eńbekshi tapqa qandaı paıdasynyń barlyǵyn sý ózi aıtyp jyrlaıdy. Mine tilsiz tabıǵatty tiri adamdaı sóıletý, oǵan adamnyń qasıetin berý — ár eldiń ádebıetinde burynnan kez keletin ádet. Muny kórkem ádebıet tilinde beıneleý deıdi.

Qalmaqan aqyn Syrdarıany eńbekshilerdiń tilegimen túıindestirip sýretteıdi. Qazaqstan syqyldy egindi qoldan sýaryp alatyn jerde sý máselesi úlken másele. Qalmaqan Syrdaıany jyr qylýmen eńbekshilerdiń nazaryn osy úlken máselege aýdarady. «Eńbek ete bilseń, paıdalana bilseń, Syrdarıa anań», — deıdi.

«Syrdarıa» ári qysqa, ári dámdi jazylǵan óleń.

JAROKULY TAIYR

Jazýshylyq ómiri men qyzmeti

Taıyr qaınaǵan Lenınshil komsomoldardyń qatarynan shyqqan jas qalam áskeri. Taıyrdyń komsomoldyq qyzýlyǵy, ottylyǵy óleńinen de kórinip turady. Komsomol bolý, komýnıs partıasyna qolǵanat bolý qandaı baǵaly bolsa, komsomol aqyny bolý da sondaı baǵaly. Taıyr sol Lenınshil komsomoldan shyqqan ardaqty jas aqynymyzdyń mańdaı aldynyń biri. Taıyrdyń qandaı óleńin alsań da komsomol taqyrybymen túıindesip baılanysqan bolady.

Jazýshylyǵy jóninde Taıyr bylaı deıdi:

23-jyl Orynbordaǵy qazaq ınstıtýtyna oqýǵa kep kirdim. Bul meniń bilimge tuńǵysh attanǵan qaryshym edi. Osy kezden bastap Kórkem shyǵarmaǵa shuǵyldandym. Instıtýt janyndaǵy shyǵatyn «Talpynmen» birge talpyndym. Sóıtip meniń tómengi satydaǵy baspasózge óleń jazǵanym 23-24 jyldar.

Qazaqstan ortalyǵy kóshýmen birge, ınstıtýt Qyzylordaǵa keldi. Gazet-jýrnal betindegi aqyndardyń óleń shyǵarmalarymen tanysa bastadym. Ásirese Beıimbet, Sáken, Sábıt, Sholpan aqyndardyń shyǵarmalaryn qumartyp oqı bastadym.

Baspasóz jazǵandy synaıdy eken, qarap qatesin kózge shuqyp kórsetedi eken, qatty kórinedi degendi estip, baspasóz basyndaǵylarǵa barýǵa qorqyp júrdim. Syryn bilmegenge me, áýeli Beıimbet, İlıastan tipti qorqyp, ári uıalyp júrdim.

Aqyndardyń ishinde maǵan óte ystyq, óte jyly shyraımen qaraǵany Muqanov Sábıt boldy. Bir kúni meni kósheden ustap alyp, Sábıt: «Áı, bala, sen óleń jazatyn kórinesiń, óleń jaz, biz basalyq» — dep kóp aqyl úıretip, úıir qylyp aldy. Sonan bylaı qaraı halimshe óleń jazyp, baspasóz betine bere bastadym. Meniń óleńim baspasóz betine 27-28 jyldan bastap shyǵa bastady.

ÓLEŃ TÝRALY

Ǵabıttiń, taǵy basqa jazýshylarymyzdyń shyǵarmalary qara sózben jazylǵan bolsa, Taıyrdyń shyǵarmalarynyń bári óleńmen jazylǵan. Mine osy óleń men qara sózdiń arasyndaǵy aıyrmany bilý úshin Taıyrdyń «Bes jyldyqtyń balǵasy» degen óleńin alyp qaraıyq.

Bul óleńin, jańa qandaı óleńin bolsa da syrt jaǵynan qaraǵanda, belgili bir jeke-jeke sala-salaǵa bólinip turǵanyn kóresiz. Mysaly osylardyń ár jigi belgili yrǵaqpen birimen-biri baılanysyp, túıindesip qospaqtalǵan salalary tórt qatardan bir-birimen uıqasyp juptalýyn kóresiz. Biz muny bir aýyz óleń dep aıtamyz.

Óleńniń árbir aıshyǵyn, shýmaǵyn bir qanatyndaı, árbir salasy, joly kóregenniń árbir sanatyndaı desek, osy qanat keregeden úı qurylǵandaı, jeke-jeke aıshyqtan, jumbaqtan tutas bir maqsatty, pikirli óleń quralady. Óleńniń árbir shýmaǵy jeke-jeke salasymen tutas.

Júıe tulǵasynyń arasynda osyndaı baılanys bar. Bul óleńniń bir shýmaǵynda óndiristiń arqyraǵan asaýdaı qarqyny jazylsa, ekinshi bir shýmaǵynda ekpindilik jóninen sóıleıdi. Qala zaýyt, fabrık jóninen, jaıylyp kele jatqan kolhoz, egic jóninen sóılep te ketedi, Biraq pikirdiń túp tórkini bir bop kele beredi.

Bul maǵyna retinde baılanystyń ústine óleńniń árbir joly bir-birine uıqas, uıqasý retinde baılanysyp ta otyrady. Mysaly: ár joldyń, aıaǵynda «baltasy», «ordasy», «oǵynan», «totynan» bir-birimen uıqasyp otyrady. Osy keshen birinshi qatar men úshinshi qatar, ekinshi qatar men tórtinshi qatar uıqasyp otyrady.

Muny óleń uıqastary deıdi. Sóıtip Taıyrdyń bul óleńi basynan aıaǵyna deıin, birde: birinshi jol, úshinshi jol, ekinshi jol tórtinshi jolmen jubaılasyp birde 2 jol, 4 jolmen ǵana uıqasyp otyrady. Birinshi jol men úshinshi jol bos otyrady. Myna syzyq úlgisimen bylaı kórsetýge bolady.

1.
2.
3.
4.
1.
2.
3.
4.

Munan sońǵy, óleńde taǵy bir baıqalatyn túri — óleń býnaǵy. Óleńniń sóz, dybysy retinde bólinetin yrǵaqpen ár sol óleń belgili bir jik-jikke bólinip otyrady. Mysaly:

Qaraǵandy: Donbastar:
Tirek emeı: nemene?
Óndiristiń: burqanǵan
Júregi emeı: nemene?

Ekinshi sózben aıtqanymyzda óleń býnaǵy degenimiz óleńniń quı-yrǵaǵy, yrǵaq soǵýynda júrektiń dúrsilinde adamnyń tamaǵynyń soǵýyndaı bir qalypty eseppen shyqqan qoımal dybystyń yrǵaǵy. Saǵattyń «shyq-shyq», júrektiń «dúrs-dúrs» etýi yrǵaqpen kelip otyrady. Jáne Taıyrdyń osy óleńin qazaq jeti býyndy jeldirtpe jyr dep ataıdy. Osynyń syzyp kórsetkendegi úlgisi mynaý:

4 3
hhhh XXX
hhhh XXX
hhhh XXX
hhhh XXX

Óleńniń, jyrdyń yrǵaq, júıe, býyn, uıqas shýmaǵy neshe túrli bolady. Mine mundaı júıe qara sózderde ushyraspaıdy. Munan shyǵatyn qorytyndy mynaý: Qara sóz ben óleńniń aıyrmasy — óleńde belgili yrǵaq, shýmaq uıqasym bolady. Qara sózde ol bolmaıdy, bolýy shart emes.

---