InfoHub Logo

Qazaqstanda keńselerde qazaq tilin júrgizý kerek eken. 12-partıa jıylysynan keıin tynbaı aıtylyp kele jatqan sóz.

Jalpy Reseıdiń Komýnıs partıasynyń 12-jıylysynda ult máselesi týraly qaýlysynyń shyǵyp jarıalanǵanyna edáýir ýaqyt ótti, biraq bul qaýlynyń iske asýy, ǵalamǵa qoıylýy zor qıyndyqpen bolyp jatyr.

Oǵan sebepter kóp. Árıne, sebeptiń eń zory: osy kúngi óz aldyna avtonomıaly úkimetti el bolyp otyrǵan Reseıdegi ýaq ulttardyń oqyǵan adamdarynyń azdyǵy. Keńse isterin júrgize biletin adamdarynyń joqtyǵy. Bar bolsa, azdyǵy. Sol oqyǵan adamdary az, keńse isterin júrgize biletin adamdary az respýblıkanyń biri — bizdiń Qazaqstan.

Mine, sol oqyǵan adamdarynyń azdyǵynan, keńse isterin júrgize biletin adamdardyń azdyǵynan bizdiń Qazaqstanda qazaqtary az jer túgil, qazaqtary kóp jerlerdiń ózderinde de keńselerde qazaq tili kóńildegideı júrip kete almaı jatyr.

Qazaqstannyń qazaǵy kóp jerleriniń ózderinde qazaq tiliniń keńselerde júrip kete almaı jatýyna sebep bolyp turǵan ekinshi másele: bizdiń keńselerimizdiń kedeılikteri.

Árıne, keńse kedeı bolsa, kóńildegideı qazaqsha ám oryssha jazý biletin adamdardy suraǵan aqysyn berip, keńse qyzmetine ala almaıdy. Az ǵana aqyǵa oryssha ám qazaqsha biletin adamdar qyzmet qyla qoımaıdy. «Oryssha — qazaqsha biletin» degenim... bizdiń Qazaqstannyń kóp jerinde orys pen qazaq aralas. Sol sebepti orys pen qazaq aralas otyrǵan jerlerdiń keńselerine qazaqsha ám oryssha jazýdy birdeı biletin adamdar qazirgi ýaqytta baǵalyraq bolady.

Onan soń, Qazaqstannyń keńselerinde qazaq tilin júrgizý retinde úlken bir bóget mynaý: bizdiń bolystyq mekemelerimizde qyzmet qylyp júrgen qazaqtardyń, sol mekemelerdiń basynda júrgen qazaqtardyń birsypyrasy qazaqsha jazǵannan, qazaqsha oqyǵannan, qazaqsha sóılegennen orysshany jaqsy kóredi, orysshany ońaı kóredi. Keıbireýleri tipti qazaqsha jazý ám oqýdy bilmeıdi. Al keıbir az bilgenderi qazaqsha jazbaı júrip az bilgeninen aıyrylyp qalady. Mundaı hal ásirese burynǵy zamanda patshanyń ulyqsattarynan óte qaımyǵyp, sol ulyqtarǵa óte qatty jaǵynyp qalyp jerlerde kóbirek seziledi. Ám ózderi sol patshanyń ár túrli «ulyǵy» bolýdyń jolyna qattyraq túsken jerlerde kóbirek seziledi. Mine, osyndaı qýlyq eski ádetten bizdiń qazirgi Keńes úkimetinde júrgen adamdarymyzdyń keıbireýleri áli qaıtqan joq. Bulardyń oıynsha oryssha sóıleseń «bilgish» kórinesiń, qazaqsha sóılep, qazaqsha jazsań «bilmeıtin» bolyp kórinesiń.

Bular ózderi qazaqshadan orysshaǵa ustaraq bolady.

12-partıa jınalysynyń ult máselesi týraly shyǵarǵan «keńselerde ár ulttyń óz tili qoldansyn» degen qaýlysynyń kóńildegideı ýaqytysynda iske aspaýyna bir úlken bóget, úlken kesir ádetteri, qýlyqtary osyndaı. İs basynda júrgen qyzmetkerler bul ádetterin tastamasa, mundaı qyzmetkerler baǵaly qyzmetker bola almaıdy.

Jańa men aıtyp óttim: keńse kedeı bolsa, oryssha ám qazaqsha jazý biletin adamdardyń suraǵan aqylaryn berip qyzmetke ala almaıdy dep; ol ras, biraq keıbir jerlerde jurt qatar aqy alyp qyzmet qylýdan qashyp júrgen oryssha ám qazaqsha oqýly adamdar bar. Máselen, Oral gýbernıasynda oryssha orta dárejeli mektep bitirgen elý qazaqtyń spısogi qazir meniń qolymda. Bular qyzmetten qashyp elde júrgender. Mundaı sumyraılar talaı jerde bar.

Endigi, kúlli Qazaqstanda is basynda júrgen, 12-partıa jınalysynyń qaýlysy iske assyn degen azamattardyń mindeti:

1. Ózi Keńes qyzmetinde Qazaqstanda júrip qazaqsha sóıleýdi, qazaqsha jazýdy mensinbeıtinderdi úıretý.

2. Ám jurt qatar aqy alyp qyzmet qylýdan qashyp júrgen sumyraılardy qaı retpen bolsa da iske jegý.

3. Hat bilip keńse isin bilmeıtinderdi tez úıretip qyzmetke salý. Mine, Keńes ám partıa qyzmetinde júrgen, 12-jalpy partıa jıylysynyń qaýlysy iske assyn deıtin azamattar osy iske jalpy jumyla kirisse, bul máseleniń sheshilýi ońaılanady.

22.12.1923 jyl

---