InfoHub Logo

Ústimizdegi 1923 jylǵy tamyzdyń basynda bolyp ótken Qazaqstannyń Ortalyq Keńes Komıtetiniń 3-jalpy jıylysynyń istegen isteriniń, qaraǵan máseleleriniń túri hám tártibi myna tómendegideı:

1) Qazaqstannyń Ortalyq Keńes Komıteti basqarmasynyń istegen isteri týraly baıandamasy.

2) 1923-24 jylǵy aýyl sharýasyna túsken biryńǵaı salyqty qalaı jınaý týraly baıandama.

3) Aqsha-qazyna komısarıatynyń baıandamasy.

4) Aqmola gýbernıasynyń keńes komıtetiniń istegen isteri týraly baıandamasy.

5) Qazaqstan respýblıkasyn jańadan aýdandaý týraly baıandama.

6) Bıylǵy eginniń jıylýyna qarsy saýda-sattyq týraly baıandama.

7) Qazaqstanda áýe kemesin júrgizý týraly baıandama.

8) Qazaqstan mekemelerinde keńse isterin qazaq tilinde júrgizý týraly baıandama.

9) Keńes respýblıkalarynyń jańada qurylǵan qurama odaǵy týraly baıandama.

Mine, osy qatar tizip ótken toǵyz máseleniń báriniń baıandamalaryn tyńdap, máseleni ortaǵa salyp, ár jaǵynan qarastyryp, tekserip, jıylys bul máseleler taqyrypty árkimniń oıyn, máselege kózqarastaryn tyńdap, ár baıandalǵan másele týraly qararlar, qaýlylar shyǵardy.

Joǵarǵy aıtyp ótken 9 máseleniń bári qazirgi ýaqytta turmysymyzda aldymyzǵa kelip tirelip turǵan máseleler bolǵan soń qaralyp, tekserilip, ortaǵa, talqyǵa túsken máseleler.

Qazaqstannyń Ortalyq Komıtet basqarmasynyń baıandamasy men Aqmolanyń gýbernıalyq keńes komıtetiniń baıandamasy Keńes úkimetiniń turmystyń árbir taraýyn basqartýǵa jasaǵan mekemeleriniń belgili kezek ýaqyttarda mekemeniń barlyq músheleriniń aldynda, jalpy jıylystarynda isteıtin baıandamalarynda kezekti baıandamalary edi.

Al odan basqa qaralǵan máselelerdiń bári, ıaǵnı jeteýi ylǵı qazirgi turmys júzinde aldymyzǵa kelip qaralýdy, sheshilýdi kerek qylyp turǵan ister edi.

Máselen, aýyl sharýasyna túsetin biryńǵaı jalǵyz salyqty alaıyq. Bul aýyl sharýasyna túsetin biryńǵaı jalǵyz salyq Keńes úkimeti ornaǵaly aýyl sharýasyna túsken salyqtardan basqa, jańa túrli, jańa tártipti, aýyl sharýasyna tutas bir-aq túsetin jalpy, jalǵyz salyq.

Buryn esh ýaqytta mundaı salyq salynbaǵan. Endi bıyl 1923 jyl men 1924 jylǵa qarsy Keńes úkimeti aýyl sharýasyna burynǵy túsken salyqtardyń tártipterin, zańdaryn qaldyryp, biryńǵaı tutas jalǵyz salyq salyp otyr.

Otyryqshy, jer kásibimen kún kóretin eldiń salyq eginine túsedi. Salyq bıdaıdyń sabymen jınalady. Al kóshpeli mal ósirý kásibimen kún kóretin eldiń salyq malyna túsedi. Et esebimen jınalady.

Burynǵy aýyl sharýasyna túsken salyqtar (máselen: razverstka, aqshamen almaı zatpen alynǵan nalog (salyq), ylaý, kire, eńbek salyqtary) jańa ornaǵan úkimettiń halqyna salǵan jańa salyqtary bolǵandyqtan hám bul týraly jańa úkimettiń mekemeleriniń tájirıbeleri az bolǵandyqtan, ol elge, aýyl sharýasyna túsip jınalǵan burynǵy salyqtar kóńildegideı jaqsy bolyp jınalmaı, bul rette túrli jolsyzdyq, túrli jetpegendik, túrli kemshilik boldy. Ony úkimet te, halyqta aıqyn kórdi. Onyń ústine ol salyqtardyń durys jınalmaýy bylaı tursyn, ol salyqtar halyqtyń aýyl sharýasyna jaısyz bolǵan soń, úkimet joǵarǵy aıtylǵan aýyl sharýasyna biryńǵaı tutas túsetin jalǵyz salyqqa kóship otyr. Munyń maqsatyn aıtyp óttim: aýyl sharýasyna túsetin salyqtyń aýyrlyǵyn azaıtý.

Al ústine túsken salyq jeńildeý bolsa, aýyl sharýasy kúsheıip ońalmaq. Aýyl sharýasy kúsheıip ońalsa, memleket sharýasy ońalyp túzelmek. Memleket hám onyń úkimeti nyǵaıyp, kúsheıip, baıyp ishki hám syrtqy saıasattary kúsheıip salmaqty bola bermek.

Mine, sol sebepti bul másele hám osy jıylysta qaralǵan máseleler bizdiń qazirgi turmysymyzda eń bir zor máseleler hám sol úshin bul máseleler úkimettiń joǵarǵy mekemelerinde ortaǵa tekserilýge kóbirek túsip, kóbirek qaralmaq.

Bul aýyl sharýasyna túsetin salyq jaıynda Qazaqstannyń ortalyq keńes komıtetiniń 3-jalpy jıylysy myna tómendegideı qarar qyldy: 1923-24 jylda el sharýasyna biryńǵaı túsetin salyqty iske asyrý taqyrypty Qazaqstannyń azyq-túlik isin bıleıtin komısarıattyń jasaǵan baıandamasyn hám oǵan qosymshalap jasaǵan aqsha-qazyna komısarıatynyń jasaǵan baıandamasyn tyńdaǵannan keıin Qazaqstan Ortalyq komıtetiniń (KırSIK) 3-sessıasy, el halqyna osy ýaqytqa deıin túsip kelgen salyqtardy biriktirip salystyrǵanda 1923-24 jylda el sharýasyna biryńǵaı túsetin salyq halyqqa anaǵurlym qolaıly túsetindigi kórinedi; sondyqtan halyqqa bıylǵy túsetin salyq memleket búdjetiniń (kiris-shyǵys) teńgeniń baǵasy qoıylmaı bir qalypta bekinýine hám ónerkásipteriniń ilgerileýine bóget bolatyn alym-salmaǵyn jeńildetedi hám aýyl sharýalarynyń óte jaqsy jaıda bekinip josparlanatyndyǵyn boljap 3-sessıa uıǵarady:

1) Salyq týraly shyǵarylǵan jańa zań negizderin dálme-dál oryndaýdy hám olardy barlyq yntamen júzege shyǵarýdy barlyq keńes mekemelerine usynýǵa.

2) Qazaqstan halyq komısarlar keńesiniń temir jol hám sýmen qatynasatyn joldardan aýlaq otyrǵan gýbernıalarda hám onymen birdeı jeke aýdandarda aqshadaı hám zattaı salyqtardyń mólsherin laıyqtaý hám keıbir aýdandarda salyqty aqshalaı alý týraly másele boıynsha osy jyldyń 16-shildesinde shyǵarǵan qaýlysyn bekitýge.

3) Salyqty aqshadaı alatyn aýdandarda saýda júrgizetin memlekettiń hám kooperatıv uıymdary isterin shamasynsha ilgeriletýge mindetker qylý týraly máseleni jóndep shyǵarýdy Qazaqstan halyq komısarlary keńesine tapsyrýǵa.

4) El sharýasyna biryńǵaı túsetin salyqty oryndaý jumysy gýbernıalyq atqarý komıtetterine, selolyq hám aýyldyq keńesterine júktelgen sebepti tómengi dárejedegi keńes apparattarynyń mezgildi ýaqytynda kúsheıtý sharasyna kirisýge hám olarǵa júktelgen isterdiń oryndalyp otyrýyn zerttep otyrýdy gýbernıalyq atqarý komıtetterine usynýǵa.

5) Aralas túste salyq salynatyn gýbernıalarda alym naýqanyn ótkizý jumysyna barlyq jaýapkerlikti Qazaqstannyń azyq-túlik komısarıatyna júkteýge, ony jiberilgen salyq alyný jumystarynyń josparymen tanys dep sanaýǵa hám salyq túsetin zattardyń tizbekterin jınap, negizge alyp hám Qazaqstan halyq komısarlary keńesi bekitken ósimdik dárejesine sáıkestendirip, 1-qyrkúıekke operasıonnyı jospardy jóndep shyǵarýdy Qazaqstannyń azyq-túlik komısarıatyna usynýǵa.

6) Qazaqstannyń azyq-túlik komısarıatynyń usynǵan smetasynyń sharasynda tez hám jetkilikti qyp aqshalandyrýdyń asa qajettigi týraly ortalyqtan ótinish etýdi Qazaqstannyń ortalyq atqarý komıtetiniń prezıdıýmyna tapsyrýǵa.

7) Biryńǵaı sharýa salyǵy týraly dekret boıynsha salyqtan bosanýǵa ıakı jeńildik alýǵa huqyǵy barlardyń barlyq egin daqyldaryn mezgilinde ábden durystap táptishtep esebin alyp, azyq-túlik oryndaryna hám jer basqarmalaryna usynýǵa.

8) Kúzgi egin naýqanyn kóńildegideı qyp ótkizý maqsatymen salyq jıý jumysyn birinshi qazannan erte bastamaýdy asa qajet dep tanýǵa.

9) Keleshekte salyq jınaý jumysy jergilikti tájirıbede kóńildegideı ótý úshin Qazaqstan atqarý komıteti prezıdıýmynyń qoldandyrýy boıynsha salyq jıý tájirıbesin úırenýge kirisýge gýbernıalyq atqarý komıtetterine tapsyrýǵa uıǵardy.

Mine, aýyl sharýasyna biryńǵaı tutas túsetin jalǵyz salyq týraly jıylystyń shyǵarǵan qarary osy.

Onan sońǵy qazirgi bir zor másele — aqsha-qazyna máselesi. Memlekettiń kiris-shyǵys (búdjetin) tártibin jónge qoıý, kiris- shyǵysty teńdestirip, shyǵystan kiristi kem qylmaı birdeılestirýge lajdar jasaý — memlekettiń eń birinshi isi. Úkimettiń qazyna jınaý hám ol jınaǵan qazynany halyqtyń túrli kerekti isterine jumsaý isin, qysqartyp aıtqanda, kiris- shyǵys isin búdjet deıdi. Búdjet eki túrli bolady. Ol mynaý:

1) Memleket búdjeti.

2) Jergilikti búdjet.

Al bizdiń Qazaqstanda joǵarǵy aıtqannan basqa taǵy da aımaqtyq búdjet bar.

Mine, osy memleket búdjeti týraly, jergilikti búdjet týraly, bul búdjetterdiń retimen bólingen aqshalardyń Qazaqstannyń aımaqtyq mekemelerine qanshasyn hám jergilikti gýbernıa-gýbernıalardaǵy mekemelerge qansha jiberip turýdyń kerek ekenin anyqtap, tolyq qylyp jıylys túrli nusqa kórsetip, qararlar shyǵardy.

Hám bul rette memleket qaryzdary týraly da onyń úkimetke ıaǵnı memleketke bir jaǵynan paıda ekenin aıtyp, ekinshi jaǵynan jalpy buqara halyqqa paıda ekenin aıtyp, 6 prosentti utys qaryzyn hám 2-shi astyq qaryzyn jóndep kóńildegideı taratýǵa kerek ekendigin aıtyp qarar shyǵardy.

Jáne Qazaqstandaǵy qazirgi qazynaǵa túsip jatqan salyq týraly hám memleket tarapynan áleýmetti qatersizdendirý týraly qararlar shyǵardy.

Taǵy da aqsha isiniń Qazaqstanda kóńildegideı júrip turý nıetimen bank týraly qarar qyldy. Tutasymen alǵanda bul memlekettiń aqsha-qazyna isteri týraly ıaǵnı memlekettiń kiris-shyǵysy týraly Qazaqstannyń ortalyq keńes komıtetiniń 3-shi jalpy jınalysynyń shyǵarǵan qarary tolyq, uzyn bolǵandyqtan bul jerde aıta almadym. Ol qaýly qazaqsha hám oryssha bólek kitapsha bolyp basylyp shyqty hám ol gýbernıa-gýbernıalarǵa jiberildi. Árkim alyp oqýǵa bolady.

Biraq taǵy da aıtyp óteıin: bul másele qazirgi jalǵyz bizdiń memlekette emes, jalpy jer júzindegi memleketterde eń birinshi negizgi másele bolady. Sol sebepti bul jıylysta qaralyp, baıandama tyńdalyp, másele kóp tekserildi.

Bul aqsha isterine, memlekettiń qazyna jınaý isine, ol jınaǵan qazyna-aqshalary memleketterdiń ártúrli kerekti isterine, istiń retine qaraı, jobamen durys júrgizilýge jıylys Qazaqstannyń aımaqtyq mekemelerine de hám jergilikti gýbernıa-gýbernıalardaǵy mekemelerge de anyqtap óte qatty tapsyrdy. Buǵan Qazaqstandaǵy aımaqtyq mekemelerde hám gýbernıa-gýbernıalardaǵy mekemelerde otyrǵan azamattar da shyndap kóńilderin salyp baqylap otyrýlary kerek.

Budan keıin qaralǵan eki máseleniń biri Qazaqstandy jańadan aýdandaý, biri bıylǵy egin alý qarsańynda Qazaqstanda saýda-sattyq isterin qalaı júrgizý taqyrypty nusqalar.

Bul ekeýi de qazir qaı jerde bolsa da Keńes úkimetiniń aldyna kelip tirelip turǵan másele.

Burynǵy el bıleý retindegi hám sharýashylyqty, tártipti qurylys retindegi Qazaqstannyń gýbernıalary, ýezeri, bolystary ózderiniń kólemderine qaraǵanda tek qolaısyz bolǵandyqtan qazir keńes quramalaryn jańadan qaıta aýdandaýǵa kirisip jatyr. Sol sebepti bul másele bul jınalysta ortaǵa túsip, jıylys bul máseleni tekserip, qaǵyp-qarastyryp qaýly shyǵardy.

Bul shyǵarǵan qaýly boıynsha Qazaqstannyń elderin bıleý retinde hám sharýasyn qurylystyrý retinde jıylys mynadaı nusqany laıyq tapty:

1) Qazaqstannyń tutas bir zor aımaq bolýyn laıyq tapty. Ony basqaratyn aımaqtyq mekemeler bolmaq: KırSIK hám Sovnarkom.

2) Ekinshi sanynda gýbernıalar qalyp, alaptar bolmaq (oryssha okrýg), olardy basqaratyn alaptyq mekemeler bolmaq.

3) Odan tómengi satyda ýez qalyp, aýdan bolmaq (oryssha raıon) ony basqaratyn aýdandyq mekemeler bolmaq.

4) Aqyrǵy saty — bolys. Ony basqaratyn bolys mekemesi Polmak.

Endi qysqasha bulardyń burynǵydan aıyrmasy mynaý:

Gýbernıa qalyp, endi alap bolmaq. Alap gýbernıadan kólemi az bolmaq. Bir gýbernıadan 2—3 alap shyqpaq. Bul nege kerek deseńiz, bul bir jerde otyryp bıleýge, basqarýǵa alapty eldiń yqshamdy, qolaıly bolýyna jasalyp otyr. Ekinshi, ýez qalyp, onyń ornyna aýdan bolmaq. Aýdan (oryssha raıon) burynǵy ýezen kólemi kem. Bu da bir jerde otyryp aýdandy eldi bıleýge, atqarýǵa yqshamdy, qolaıly bolý úshin jasalyp otyrǵan nusqa. Úshinshi, bolys burynǵy bolystardan kólemi zor bolmaq, burynǵy 2—3 bolystardy qosyp bir bolys qylmaq. Bul rashodty azaıtyp, bıleýge, basqarýǵa bolys mekemesin burynǵydaı dáıeksiz, mańyzsyz qylmaı, baısaldy, kúshti qylý úshin jasalyp otyrǵan is. Mine, aýdandaý týraly osyndaı qaýlylar shyǵaryldy. Jáne bıylǵy egin alý qarsańynda, saýda-sattyq isteri týraly nusqalar kórsetilip qarar qylyndy. Odan keıin qaralǵan eki máseleniń biri Qazaqstanda áýe kemesin júrgizý baıandamasy boldy hám ol úshin qandaı ylajdar kerek ekendigin belgileý boldy, al ekinshisi Qazaqstan mekemelerinde keńse isterin qazaq tilinde júrgizý máselesi boldy.

Bul eki máseleniń ekeýi de tolǵaǵy jetken, bizdiń Qazaqstanǵa eń zor kerekti bir tyǵyz máseleler ekenin jurt bilse kerek.

Bir sheti men bir sheti atan túıemen alty aılyq jol, otarba, temir joly joq, parohod-keme júretin ózen-sý darıalary joq Qazaqstanǵa qatynasý, habarlasý úshin aeroplan áýe kemesiniń kerek ekendiginde shek joq.

Buǵan qarajat, aqsha kerek. Jalpy jumylý, jalpy ynta kerek. Bul týraly jıylys qarar shyǵaryp, kúlli Qazaqstannyń eline, barlyq azamatyna járdem-kómek surap qaǵaz úndeý qylyp jar saldy. Ol «Eńbekshi qazaq» gazetine basylǵan.

Onan soń Qazaqstandaǵy qazirgi pisken bir zor tarıhı másele mekemelerde keńse isterin qazaq tilinde júrgizý isi.

Bul týraly da jıylys bir aýyzdan barlyq Qazaqstanda qazaǵy kóp jerlerde mekemelerde keńse isteri qazaq tilinde júrsin, buǵan árbir aýdandyq ıspolkomdardyń, bolystyq ıspolkomdardyń isterin qazaqsha júrgizýge kisi daıarlaý úshin kýrstar ashylsyn degen qarar shyǵardy.

Ár mekemelermen óziniń biletin tilinde sóılesip, ol mekemelerdiń shyǵarǵan buıryq-jarlyqtardy biletin tilinde oqyp, tyńdap, jazatyn aryzdaryn sol óziniń biletin tilinde jazbaǵan soń, jergilikti eńbekshil halyq kóńildegideı burynǵy tili hám ózi ústem bolyp qalǵan halyqpen qatar otyryp isteı almaıdy.

Sol sebepti bul eń birinshi tarıhı, irgeli másele edi. Muny jıylys týra sheship, qarar shyǵardy. Muny jergilikti mekemelerde otyrǵan is basyndaǵy jigitter óte qatty qoldanýlary kerek. Onan soń bul jıylystyń basynda tyńdalǵan bir másele jańadan qurylǵan keńes quramalarynyń, uıymnyń, odaǵynyń, bas mekemeleri týraly hám ol keńes quramalarynyń odaqtyq bas úkimetiniń ne sebepti qurylǵany týraly baıandama.

Mine, qysqasy, osy joǵarydaǵy aıtyp ótken máselelerdiń bul bolyp ótken Qazaqstannyń Ortalyq Keńes Komıtetiniń 3-jalpy jıylysynyń ortasyna baıandamalary tyńdalyp tekserilý úshin salynǵanda ásheıin, qur kez kelgen máseleler bolyp ortaǵa salynǵan joq, Keńes úkimetine qazirgi ýaqytta eń birinshi kerek máseleler bolǵan soń ortaǵa tyńdaý, tekserýge, sarapqa túsken máseleler.

Bul máseleler týraly jıylystyń jasaǵan qaýlylaryn, shyǵarǵan qararlaryn Qazaqstannyń aımaqtyq mekemeleri de hám jergilikti mekemeleri de myqty qoldanyp iske asyrýlary kerek.

11.09.1923 jyl

---