InfoHub Logo

Kitap shyǵarý — qyzyǵy da mol, qıyndyǵy da kóp dúnıe eken. Adam óz basyna túspeı bile bermeıdi ǵoı. Gazet shyǵarýǵa mashyqpyz dep kúpıgenmen kitap gazet bolmaı shyqty. Onyń óz qupıasy, ereksheligi, syry bar. Ókinishke qaraı osy syrǵa shet jaǵalap bolsa da bizdi esh jerde eshkim úıretpepti. Bes jyl ýnıversıtette dáris alǵanda kitap shyǵarýǵa baılanysty bir de leksıa tyńdamappyz. Qarap otyrsam, bul ónerdiń tóresi eken. Óner bolǵanda jýrnalısıkanyń bólinbes bir salasy, qyzyqtyratyn, qımaıtyn salasy ma dedim. Munsyz jýrnalısıka degen uǵymnyń ózi de olqy sıaqty.

Myna qarapaıym jaıǵa ǵana úńileıikshi. Kitapqa kim qyzyqqandy, kimniń alǵysy kelmeıdi? Al sol jurt qumar dúnıeni qalaı ádemi, mazmundy etip shyǵarý kerek? Qyzyǵatynymyz onyń kitaptyǵy bolmasa kerek, eter áseri, berer bilimi bolsa kerek. Osy tusta belgili sovet aqyny Nıkolaı Grıbachevtiń myna bir sózi eske oralady «Kitap oqý men úshin ǵajaıyp saıahat, asqan lázzat, taptyrmas demalys, teńdesi joq ýnıversıtet. Men kitapqa úıir emes, kitapty udaıy oqymaıtyn adamdardy qatty aıaımyn. Adamnyń ózi úshin odan ótken qastandyq joq. Kitapty súımeý aqyl-oıyńdy, janyńdy júdetý, ony ashtyqqa ushyratý degen sóz».

Qandaı ǵajaıyp sóz. Bir kezde jazý-syzýy joq qazaq elinde qazir qansha baspa bar. Jyl saıyn bizde 30 mıllıonǵa jýyq kitap shyǵady. Uly Abaı kóziniń tirisinde eń bolmasa bir óleńin baspadan shyqqanyn kórmeı ketti ǵoı. Onyń eń tuńǵysh jup - juqa jınaǵyn shyǵarý úshin 2 jyldan astam ýaqyt kerek boldy. Onda da ólgen soń ol jınaq Semeıden 1907 jyly Peterbýrgke jiberildi. 1909 jyly ǵana áreń jaryq kórdi.

Osy bir salystyrmaly mysaldyń ózi basqany bylaı qoıǵanda bizdiń baspa salasyndaǵy iri jetistigimizdi, mádenı uly ózgeristi kórsetedi. Mádenıeti erte zamannan damyǵan elderdiń tarıhyna qarap otyrsań, kitap qaı kezde bolsa da sol mádenıettiń ósýiniń, damýynyń, kemeldiginiń basty kórsetkishi bolǵan. Tipti áýeli tarıhtyń ne ekenin tanytqan da kitap desek, asyra aıtqandyq bolmas. Kitaby bolǵan elderdiń tarıhyn tereńirek, keńirek bilemiz. Rýhanı qazyna retinde ǵasyrdan - ǵasyrǵa ol kóp jaıdy ańǵartyp otyrǵan. Egerde áldebir eldiń ótkeni jaıly az bilemiz desek, ol sol eldiń jazýy, kitabynyń bolmaýynan. Iaǵnı kitap degeniń máńgilik qazyna ma deımin.

Kitap jaıly ótkende de, qazir de nebir ǵulamalar, qaıratkerler, kemeńgerler alýan túrli tamasha pikir aıtqan. Ol pikirlerdiń búgin de, bolashaqta da qundy bolyp qala beretini daýsyz.

Mine, sol qundy qazynanyń mańynda qyzmet isteýge týra keldi. Kitap jasaýdyń ótken tarıhyn, onyń adamzat ómirinde alatyn ornyn bilý óz aldynda, búgingi zamanda buǵan qoıylatyn talapty da, búgingi kitap shyǵarý praktıkasyn da meılinshe bilý kerek boldy. Búgingi talaptyń óskendigin ańǵartatyn bir kórsetkish, alpysynshy jyldardyń basynda elimiz boıynsha Baspa, polıgrafıa jáne kitap saýdasy isteri jónindegi memlekettik komıtettiń qurylǵandyǵy edi. Osy ataýdyń ózinen ańǵarylyp turǵandaı - aq kitap shyǵarý asa mándi úsh prosestiń basyn biriktiredi. Ol jazylýy kerek, tup nusqada ázirlenýge tıis — muny baspalar atqaryp, sosyn baspahanada terilýi, túptelýi qajet — búgin bul mindet polıgrafıa kásiporyndarynyń moınynda, ol kásiporyndar mańyzy jaǵynan mashına jasaý kásiporyndarynan birde bir kem emes. Jumysynyń kúrdeliligi úshin polıgrafıada jumys isteıtinderdiń eńbek aqysy mashına jasaýshylardyń eńbek aqysyna teńestirildi. Bul tegin bolmasa kerek. Al úshinshi proses — daıyn ónimniń, ıaǵnı kitaptyń satylýy, halyqqa taralýy. Daıyndalýynan bastap kitaptyń adam qolyna tıgenge deıingi búkil prosesin bir qolda shoǵyrlandyrý, bir salaǵa biriktirý durys oılastyrylǵan jaı sıaqty, osy bir rýhanı qazynaǵa degen úlken qamqorlyqtyń aıǵaǵyndaı. Kitap qadiri qatty kóterilgen bizdiń elde ǵana múmkin nárse bul. Onyń ústine barlyq oblystyq, qalalyq, aýdandyq gazetterdiń materıaldyq - polıgrafıalyq bazasyna qamqorlyq jasaý da osy komıtettiń moınynda.

Bir sózben aıtqanda, jumys kólemi ushan-teńiz. Memlekettik komıtet predsedateliniń úsh orynbasarynyń biri retinde meniń úlesime materıaldyq-tehnıkalyq jabdyqtaý, kitap saýdasy salasy tıdi. Bilmeıtin oı-shuqyry kóp kıyn sala. Biraq, jumysqa degen yqylas jaqsy. Bárimizdiń oılaıtynymyz qaıtkende jas komıtettiń jumysyn jandandyrý.

1972 jyl. Negizinen istiń jaıymen tanysýǵa, máselege tereńdep úńilýge ketti. Ásirese qaǵaz máselesi kep ýaqytty alady. Bul úlken problemaǵa aınaldy. Bir kitap kidirip jatsa, bir gazettiń kelesi aıǵa qaǵazy bolmasa, hattar, telegrammalar jaýyp ketedi. Qaǵaz óndiretin kásiporyndar elimizdiń qıyr batys, soltústik shet aımaqtarynda, aǵashty óńirlerge taıaý jerlerde. Syktyvkar, Solıkamsk, Krasnoıarsk. Ýaqytynda kásiporyndar jospardy oryndap turǵanynyń ózinde ol qalalardan jóneltilgen qaǵazdardyń jetýine kemi bir aı kerek. Al keıde, tipti óte jıi, bir kombınat bolmasa bir kombınat toqtap qalady. Bizge keregi onyń turý sebebi emes, qaǵaz. Bul shirkin tipti túske kirýge aınaldy. Bir kitapqa qajetti qaǵaz bolmaı qalsa, polıgrafıanyń búkil grafıgi buzylady. Iaǵnı jumystyń qarqynyna, yrǵaǵyna eleýli nuqsan keledi degen sóz. Qysylǵan kezde jer túbindegi qalalardyń partıa komıtetterine telefon soǵyp kómek suraımyz. Qalaı da qareket, qımyl qajet. Áreketsiz bolý degen sóz — qaǵazsyz qalý degen sóz. Qaǵaz jasaýshydan bastap kitap basýshyǵa deıingi bul dúnıeniń uzaq jolyn myqtap bilip alýǵa týra keldi. Qaı jer selkeýlik jasap, qaı býynnyń buraýy bos bolýy múmkin. Aldaǵy jyly osynyń bárin eskerip, qaǵaz máselesiniń qaıta-qaıta silkilemeýine qaıtse de jetý qajet. Túptep kelgende, munyń ózi tipti saıası másele. Alǵashqy túıin osy boldy.

Qaǵazben arpalysyp júrgen kúnniń ózinde Memlekettik komıtettiń mynadaı perspektıvaly úsh máselemen túbegeıli shuǵyldanyp júrgenin ańǵarý kıyn emes-ti.

Birinshi — kitaptyń mazmuny úshin kúres, bul jolda taqyryptyq jospar jasaýdy shıratý, baspalardyń, redaktorlardyń talapkershiligin kúsheıtý. Avtorlardyń yǵynda ketpeý, avtorlardy yǵyna kóndirý. Redaktorlyq ónerdiń óresi, ónegesi qandaı bolý kerek. Osy sıaqty máseleler kollegıa májilisinde talqylanyp, nebir kerekti sheshimder qabyldandy.

Ekinshi - kitap shyǵarýdyń merzimin qysqartý. Kitap oqýshynyń qolyna ýaqytynda tıse ǵana ózine júkteletin mindetti jaqsy atqara almaq. Keıbir saıası ádebıetterdiń jurt asyǵa kútken zárý merzimi bar. Ony ótkizip alyp shyǵarý — eńbekti dalaǵa ketirýmen teń. Iaǵnı operatıvtilik máselesi kitap shyǵarý isine de qajet. «Shyqsa boldy ǵoı» degen samaýqarlyqpen qatty kúresý kerek. Kitapty naǵyz qajet kezinde halyqtyń qolyna tıgizý nıeti redaktordan bastap kitap magazıniniń satýshysyna deıin bezek qaqtyrsa. Búıtip jany aýyrmasa is bola ma? Mysaly, oqý jyly bastalyp ketkennen keıin oqýlyqtardy shyǵarýdyń ne máni bar? Mektep oqýshylary ıýn aıynan bastap zyr qaǵyp kelesi jylǵa kitap izdeı bastaıdy. Jańa oqýlyqtardy tap osy izdeıtin ýaqytqa deıin daıyn etshi, halyq alǵystan basqa ne aıtar eken. Osylaısha ár basylymnyń kerek kezeńi, jalpy isimizge qyzmet eter shaǵy bar. Ol shaqty jiberip almaý da iskerliktiń bir kórinisi. Osy jaýaptylyqty qalaı da búkil saladaǵy qyzmetkerlerdiń boıyna egý kerek. Muny bir ǵana jalań nasıhatpen keltirý qıyn. Baspaǵa da, polıgrafıaǵa da, kitap saýdasyna da bul tusta yqpal etýdiń ózindik joldary bar. Sol joldardyń alýan túrliligi qarastyrylyp, qanatty sabalap, qarmaný bar sekildi. «Talpynǵan tabar, izdengen jeter» degen ǵoı. Nátıjesi tap búgin bolmaǵanmen bir kóriner. Keregi - oralymdylyq, taǵy da oralymdylyq.

Úshinshi — bul bir názik, biraq kerek nárseler. Búgingi oqýshy talǵampaz oqýshy. Ol kitaptyń mazmunyna ǵana emes, onyń ajaryna, polıgrafıalyq oryndalýyna da erekshe nazar aýdarady. Magazınde eń aldymen ádemi kitapqa kózi túspeı me! Iaǵnı shyǵarylatyn ónimniń syrt kórinis, ajary jaı másele emes. Kitaptyń mazmuny júrekti baýrasa, ajary kózdi qýantsyn. Sóıtip, kitapty kórkemdeý búgingi tańda kúrdeli problema dárejesine kóterilip barady. Ol, bir jaǵynan, sovet adamdarynyń óskeleń rýhanı dárejesin, joǵary tazalyqty, tehnıkalyq-ekonomıkalyq normany eskerýi kerek bolsa, ekinshi jaǵynan, shyn mánindegi kórkemdikke jetip, oqýshylardyń estetıkalyq talǵamyn, oı-óris sulýlyǵyn oıatýǵa tıis. Buǵan baspanyń da, sýretshiniń de, polıgrafıstiń de, eń aqyry sorttap basylatyn qaǵazdyń qandaı sorttan ekendiginiń de qatysy bar. Bir sózben aıtqanda, kitap jasaýdaǵy ádemilik álemine boılaý kerek. Ádemi oılaýdyń, ádemi salýdyń, ádemi terýdiń, ádemi túpteýdiń, ádemi basýdyń jıyntyǵy bul álem. Odaq kóleminde de, dúnıe júzilik praktıkada da kitap ajary —óner. Óner bolǵanda úlken óner dárejesine kóterilgen. Tap osy jóninde jyl saıyn Moskvada, árbir regıon boıynsha respýblıka aralyq konkýrstardyń ótkizilip turýy da tegin bolmasa kerek. Osydan bylaı sol konkýrstarǵa ázirlený úshin basqarý maǵan tapsyryldy. Asa jaýapty jumys.

Osy bir úsh baǵyt Komıtet jumysynyń búkil mazmunyn anyqtaǵandaı. Úsheýi bir-birimen tyǵyz baılanysty. Birinsiz biriniń kúni joq, birin-biri tolyqtyryp, baıytyp otyrady. Tek tizgindi teń ustaý kerek.

1973 jyl. Bul jyldyń basty oqıǵasy Vladımır Ilıch Lenınniń elý bes tomdyq tolyq shyǵarmalar jınaǵynyń alǵashqy tomynyń qazaq tilinde jaryq kórýi. Jurtqa málim, Lenın shyǵarmalarynyń 45 tomdyq jınaǵyn qazaq tilinde shyǵarý 1969 jyly ǵana aıaqtalǵan bolatyn. Endi, mine, jańa basylymǵa kirisý kerek. Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń ol jónindegi sheshimi de shyqty. Jumystyń kólemi de úlken. Túptep kelgende munyń ózi respýblıkadaǵy kitap basý isindegi aıtýly kezeń bolmaq. Onyń syrtynda alǵashqy tomy 1971jyly jaryq kórgen Qazaq Sovet Ensıklopedıasy jáne bar. Bul ekeýi de biregeı basylymdar. Tekstterin ázirleýdiń qıyndyǵyn bylaı qoıǵanda, polıgrafıalyq jumysynyń ózi óte kúrdeli. Bul eki basylymǵa keregi qaǵaz. Syrtyn qaptaıtyn lıderin, túrli-tústi sýretter, onyń baspahanada ázirlenýi kádimgi zertteýdiń jumysynan aýr bolmasa, jeńil emes. Qysqasy, búgingi baspa mádenıetiniń osý dárejemizdiń arnasy bolǵaly turǵan basylymdar. Kúndelikti jumys barysynda bul kitaptarǵa tap osy turǵydan qaraýǵa týra keledi.

V.I.Lenınniń 55 tomdyq eńbeginiń alǵashqy tomy polıgrafıalyq jaǵynan joǵary dárejede shyqty. Moskvada shyqqan nusqasynan eshbir kem emes. Ensıklopedıanyń birinshi tomy Búkilodaqtyq konkýrsta ekinshi dárejeli syılyqqa ıe boldy. Bulda baspager retinde júregimizdi qýanyshqa bólep, boıymyzǵa senim uıalatty.

Taǵy bir qýanyshty jáı osy jyly, ıaǵnı 1973 jyly Kitap fabrıkasynyń iske qosylýy. Munyń ózi Almatynyń ásem bir jerinde Abaı kóshesi men Gagarın kóshesiniń qıylysynda salyna bastaǵan-dy. Tutas bir qalashyq bolyp josparlanǵan. Fabrıkanyń óz úıi, onyń osy zamanǵy polıgrafıalyq mashınalary bolýǵa tıis. Almatynyń qurylysshylary buǵan deıin mundaı qurylysty salmaǵan bolyp shyqty. Sonyń bárin úılestirý, ári qurylysty tezdetý Komıtetke de, sol fabrıkany salýshy dıreksıaǵa da ońaıǵa soqqan joq. Biraq jumystyń qıyndyǵyn jeńýdiń ózi qyzyq qoı. Marqum Satymbek Tóleshev óte qaıratty, optımıs adam edi. Densaýlyǵynyń nasharlyǵyna qaramastan, asa zor tabandylyq, úlken jiger kórsetti. Qazaq polıgrafıasymen birge jasasyp kele jatqan onyń aýzynan úlken romantıkalyq áńgimelerdi estıtin edik.

— Bul fabrıka bitken soń qazirgi qoldaǵy barlyq polıgrafıalyq qýatty birneshe ese orap alady. Kózimiz ashylady. Ózimizdegini emes, ózgelerdiń kitabyn basýǵa deıin baramyz. Osyny bitirýge ǵumyrym jetse, ar jaǵyn suramas edim, — dep otyratyn.

Terim jóninde nebir qıyndyqtar týǵan kezde julyp alyp shyǵatyn uıymdastyrǵysh órligi de, erligi de bar edi. Satymbektiń qulshynysy jalpy sala boıynsha týyp kele jatqan órleýge tán bir syndarly tolqyn edi.

Fabrıkanyń iske qosylýy úlken meıram boldy. Jyldar boıy tar úıde ábden qysylyp qalǵan adamdar keń bir jazıraǵa shyqqandaı sezindi. Munda aldymen burynǵy №2 baspahananyń jumysshylary, mamandary kóshti. Beınelep aıtqanda, aıasy tar kólden aıdyn muhıtqa shyqqan kemedeı boldy olar.

Fabrıkanyń qasynan polıgrafıster úshin turǵyn úıler, balalar baqshasy, kitap saýdasy basqarmasynyń úıleri salynyp jatty. Balalar úıi, tórt júz adam oqıtyn kásiptik — tehnıkalyq ýchılıshe, onyń jataqhanasy josparlandy. Qysqasy, shaǵyn bir qala dese de bolǵandaı. Predsedatel Sh. Eleýkenovtiń kabınetindegi bolashaq, «Kitap qalashyǵynyń» maketin kórgende osy bir jospar júzege asyrylǵan soń komıtettiń ózi de keń bir aıdynǵa shyǵatyndaı kórinýshi edi.

Jumystyń qat-qabatyna qaramastan, tap osy jyly úlken bir is kolǵa alyndy. «Tehnıkalyq saıasat pen polıgrafıalyq damýdyń 1990 jylǵa deıingi Negizgi baǵyttary» dep ataldy ol. Bul jospar boıynsha árbir oblpolıgrafızdattyń, árbir kásiporynnyń bolashaǵy belgilendi. Onda baspa, polıgrafıa jáne kitap saýdasy isi odan ári damytýdyń naqty uıymdastyrý, tehnıkalyq jáne ekonomıkalyq sharalary qarastyryldy. Mynaý kitap fabrıkasynyń iske kirise bastaýyn osy úlken jospardyń basy ǵana dep bildik.

Bul jylǵy úlken aýyr júk basqada boldy. 1973 jyldyń 4 sentábrinen 9 sentábrge deıin Almatyda Azıa men Afrıka elderi jazýshylarynyń V konferensıasy ótkizilmek. Konferensıaǵa deıin sol elderdegi qalam ıeleriniń kólemi 450 baspa tabaqtyq 50 kitaby 1 mıllıonnan astam tırajben shyǵýǵa tıis. Munyń bárin «Jazýshy» baspasy ázirleıtin boldy. Baspada murynǵa sý jetpeıtin shaq týdy. Onyń dırektory Ábilmájin Jumabaev ózine tán sabyrlylyqpen barlyq isti baıypty bastap ta ketti. Biraq ol sabyrlylyq syrttaı ǵana eken. Ábekeńniń tún uıqysy tórt bólingen shaǵy az bolǵan joq. Anaý-mynaý emes, halyqaralyq syn ǵoı bul. Komıtetke ǵana emes, respýblıkaǵa, arysy búkil elimizge syn. Osy oılar kelgende uıqysy shaıdaı ashylǵan jalǵyz Ábekeń ǵana bolmady - aý deımin.

Bárinen de shymbaıymyzǵa qatty batqan bir basylym bar edi. Ol — «Qazaqstan» fotoalbomy. Konferensıanyń eń basty kitaby osy. Ári tez, ári óte ádemi etip shyǵarý jóninde nusqaý aldyq. Mundaı kólemdi álbomdy buǵan deıingi shyǵarý tájirıbesi asa mardymdy emes-ti. Mundaı álbomdardy Ýkraına, Ózbekstan, tipti Moskvanyń ózide shetelge bastyrady eken. Shet elge zakaz berýdi ýaqyt kótermeıdi. Oǵan keminde bir jarym, eki jyl kerek. Bizde qalǵany toǵyz - aq aı. Polıgrafıanyń múmkindigin ári ekshep, beri ekshep, ózimizde shyǵarýǵa táýekel ettik.

Qınaǵan basqa jáı boldy. Slaıdalar az, bolǵany talapqa saı emes. Onda da jekelegen fototilshilerdiń qolynda. Bul ýaqytqa deıin ortalyqtandyrylyp bir qolǵa alynbaǵan nárse bolyp shyqty bul. «Barymen bazar» prınsıpine barsań, respýblıka tolyq máninde álbomnan kórinis tappaıdy. Ondaı álbom jáne kimge qajet. Ne isteý kerek? Dereý keıbir fotomasterlerdi sýretti jańadan túsirýge jer-jerge jiberýge týra keldi. Al ýaqyt bolsa, barǵan saıyn qylǵyndyra túsýde.

Álbomnyı, maketi júz jasalyp, júz túzetildi dese bolǵandaı. Sýretterdiń sapasyn, ornalasýyn Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń ózi tikeleı baqylaýǵa aldy. Ózgertken saıyn jaqsara tústi. Álbomnyı tek sýperoblojkasynyń jıyrma varıantynyń jasalǵany kúni búginge deıin este.

Álbom basylatyn qaǵazdy aldyrýdyń ózi bólek bir hıkaıa boldy. Moskvadaǵy tıisti oryndardyń járdemimen fransýzdyń 20 tonna melovoı qaǵazyna kelistik. Ol qaǵazdyń shet elde daıyndalyp, Tallındegi teńiz portyna jetýine 20 kún ýaqyt ketti. Al Tallınnen Almatyǵa jetkizý úshin úsh jarym aı kerek boldy. Bar top mynada: bizge tıisti qaǵaz porttyń teńizge taıaý eń arǵy shetine túsirilipti. Poezǵa tıeý úshin onyń ber jaǵyndaǵy barlyq júkti arshý kerek. Kúndiz-túni telefonda otyryp, talaı adamnyń mazasyn alyp, talaı adammen arazdasyp, áıteýir maı aıynda qaǵazdy Almatyǵa áreń jetkizdik - aý. Qalǵan merzim polıgrafıa úshin tipten tyǵyz boldy. Iá, polıgrafıa kombınatynyń kollektıv!, onyń dırektory Meńdiǵalı Kúzembaev zor jaýapkershilik, asa oramdylyq kórsetti. Konferensıanyń ashylýyna alǵashqy tırajdy, konferensıaǵa qatysýshylarǵa jetetin tırajdy basyp úlgerdi - aý. Osy álbomnyń tóńireginde toǵyz aı boıy syzdaǵan júrek 4 sentábr kúni V.I.Lenın atyndaǵy saraıda onyń bir danasyn respýblıka basshysy Azıa men Afrıka elderi jazýshylary Asosıasıasynyń Bas sekretary Iýsef es - Sıbaı myrzaǵa syıǵa tartqanda ǵana baryp basyldy.

Keler jyly Moskvada bolǵan Búkilodaqtyq konkýrsta qaýyrt jaǵdaıda jasalǵan álbomymyz ekinshi báıgege ıe bolyp shyqty. Álbomdy talqylaý kezinde júrıdiń beldi bir múshesimen bolǵan mynadaı áńgime áli este.

— Álbomdaryńyzdy shet eldiń qaısysynda bastyrdyńyzdar?

— Eshqaısysynda emes, Qazaqstannyń ózinde, — dep kúldik.

— Múmkin emes, mundaı basylymdy shyǵaratyn polıgrafıalyq baza sizderde bolǵany ma sonda, — dep bajyraıdy.

— Tıtýldyq betti qarańyz, basylǵan jeri jazylǵan.

Ol áli de senbegendeı, sońǵy betin qarady da:

— Mynaý ǵajap, Qazaqstan tamasha basylymdardy da bere bastaǵan.

Sol konkýrsqa túsken kitaptardy kórýshilerdiń biri bizdiń álbom jaıynda pikir jazyp qaldyrypty: «Álbomdy aqtaryp otyrǵanda ondaǵy sýretterdi kórip janyń rahatqa bólenedi. Respýblıkanyń fotomasterleri men polıgrafısteriniń sheberligi tańdaı qaqtyrady. Meniń Qazaqstanda áldeneshe ret bolǵanym bar, álbomdy qarap shyqqannan keıin bul ólkege burynǵydan da ǵashyq bola tústim». A. Kaskov.

Osy pikir SSSR Goskomızdatynyń janynan shyǵatyn «Knıjnoe obozrenıe» gazetinde konkýrstan keıin arnaıy jarıalandy.

Kúni osy ýaqytqa deıin álbomnyń úıde turǵan danasyn kórgen saıyn sol bir kúnder qaz -qalpynda kóz aldymnan ótip jatady.

Álbomnyń jasalýy ǵana emes,sol álbomdy týdyrǵan oqıǵanyń ózi de bizdiń bar qabiletimizdi tarazyǵa saldy. V.I.Lenın atyndaǵy saraıdyń búkil ekinshi etajyna kitap kórmesi uıymdastyryldy. Onyń ázirligi de álbomdy daıyndaýmen qat-qabat júrip jatty. Ol daıyndyqtyń bir ushy Moskvada jatsa, bir ushy Almatyda boldy. Bas sýretshi bolyp moskvalyq V.I.Savıskıı bekitildi. Respýblıka úkimeti bul kórmeni uıymdastyrýǵa 18 myń som aqsha bóldi. Kórmeniń senarıi san jazylyp, san túzetildi, aqyry Moskvada baryp bekitildi. Barlyq qajetti materıaldaryn daıyndaǵan soń montajdaý jumysyna 17-avgýsta kirisip, 3-sentábr kúni bitirdik.

Kórme negizinen 7 bólimnen turdy. Birinshi bólimge SSSR- diń qurylǵanyna 50 jyl tolýyna arnalǵan merekelik basylymdar qoıyldy. Ekinshi bólim Azıa men Afrıka elderi jazýshylary Asosıasıanyń turaqty búrosynyń Delı konferensıasynan bergi qyzmetine arnaldy. Munda «Lotostyń» basylymdaryna erekshe oryn berildi. Úshinshi, tórtinshi, besinshi, altynshy bólimderge SSSR halyqtary tilderinde shyqqan Azıa men Afrıka elderi jazýshylarynyń kitaptary, Azıa men Afrıka elderi týraly sovet ǵalymdary, jazýshylary, jýrnalısteri jazǵan kitaptar, Azıa men Afrıka elderinde shyqqan sovet jazýshylarynyń kitaptary qoıyldy. Al eń sońǵy jetinshi bólim «Azat respýblıkalardyń myzǵymas odaǵy» dep ataldy. Munda sovet halyqtarynyń mádenı jetistikterin beıneleıtin ádebıetter turdy. Bul bólim erekshe ajarly boldy. SSSR Konstıtýsıasyn, barlyq odaqtas respýblıkalardyń konstıtýsıasyn bylǵarydan arnaıy zakazben jasatqan bolatynbyz. Olardy jurt erekshe yqylaspen kórdi.

Orta Azıa respýblıkalarynyń, Qazaqstannyń kitap shyǵarý jetistikterine aıryqsha kóńil bólindi. Qazaq SSR- iniń konferensıaǵa daıyndyǵynyń ózine bólek bir bólim arnadyq. Qonaqtar bul bólimnen konferensıa qarsańynda qazaq, orys tilderinde ádemilep shyǵarylǵan óz kitaptaryn kórdi. Kórmede uzyn sany 2 myńnan astam kitap qoıyldy.

4-sentábr. Keshki saǵat 18.00. Konferensıaǵa qatysýshylar kórmeniń ashylýyna qatysty V.I.Lenın atyndaǵy saraıdyń ekinshi etajyndaǵy foede halyq syımaıdy. Respýblıkalyq Memlekettik baspa komıtetiniń predsedateli Sh.R.Eleýkenovtiń kirispe sózinen keıin akademık jazýshy Ǵabıt Músirepov sóz aldy. Ol konferensıaǵa kelýshilerdi jyly júzben quttyqtap, lentany kesti. Bul sózder aǵylshyn, fransýz, arab tilderine aýdarylyp turdy.

Budan soń kórmeni jurt jappaı aralady. Alǵashqy kúnniń ishinde kórýshilerdiń sany 4 myńǵa jetti. Tórt kúnniń ishinde eksponattardyń, aldynan 10 myń adam ótti.

Syrt qaraǵanda kórme V.I.Lenın atyndaǵy sáýletti saraıdyń ǵajaıyp ıntererimen ádemi qabysyp jatty, jarqyn da asqaq kórindi.

Konferensıanyń jumys qorytyndysyna arnalyp Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetinde ótkizilgen keńeste de Komıtettiń jumysy, ol uıymdastyrǵan kitap kórmesi jaqsy baǵasyn aldy.

Úlken bir synnan ótkendeımiz. Boıǵa senim uıalaı tústi. Qıyn bolsa da, kitap áleminde jumys isteý qyzyqtyryp, barǵan saıyn baýrap bara jatqan sekildi.

Kózdi ashyp-jumǵansha bul jyldyń da úsh aıy óte shyqty. Mine, 22-26 aprel kúnderi Orta Azıa respýblıkalary men Qazaqstan baspa qyzmetkerleriniń, polıgrafısteriniń sońǵy jyldarǵy eńbegi sarapqa túspek. Almatyda kitapty kórkemdeý, ony polıgrafıalyq jaǵynan oryndaý jóninde konkýrs ótkizilmek. Munyń ózi ár respýblıka astanasyna kezektesip kelip otyratyn dástúrli konkýrs. Basqa ázirlik jumysyn bylaı qoıǵanda, tas túsken jerine aýyr, tórt respýblıkadan, Moskvadan qonaqtar keledi. Olardyń ornalasýy, qalany aralap kórýi, jumys isteýlerine jaqsy jaǵdaı jasaý - óz aldyna bir ábiger jumys. Kelgen qonaqtyń rıza bolyp ketýin bárinen de joǵary sanaıtyn halyqpyz ǵoı.

Bul rette de azdy-kópti tájirıbe jınaqtalyp qalǵan. RSFSR, Ózbekstan ádebıetteriniń onkúndikteri, Latvıa, Ýkraına respýblıkalarynyń kitap kórmesi ótkende biraz jaıǵa qanyq bolyp, biraz oılardy túıgenbiz. Prıbaltıka respýblıkalarynyń kitapty kórkemdeýi nazar aýdararlyq - aq. İzdenis, jaqsy izdenis bar. Moskvada ótetin Búkilodaqtyq konkýrstardyń ózinde jaqsy kózge túsken basylymdary jıi kezdesip júr. Ýkraına da kep ilgeri ketip qalǵan. Onyń Almatyda ótken kórmesi kitapty kórkemdeý óneriniń shegi joq ekendigine kóz jetkizdi. Nebir basylymdaryna tańdaı qaqqanbyz.

Mundaı sharalardyń eń zor paıdasy seni ámse qamshylaıdy, jetkenińe basqa bıikten, ózińniń ǵana bıigińnen emes, ezgeniń de bıiginen qaraýǵa megzeıdi. Arysy munyń ózi — halyqtar mádenıetiniń ózara birin-biri baıytýy. Áıteýir ete shyǵatyn, atqara salatyn shara dep qaramaı, osynyń barlyǵyna kókirek kózimen, óz bıigińniń qandaı ekenin ańǵarý turǵysynan qaraý abzal. Respýblıkalyq bıik, respýblıka aralyq bıik, odaqtyq bıik, halyqaralyq degender bar.

Mine, kútken kúnder de kelip, bes respýblıkadan 170-ten astam kitap, 100-ge jýyq plakat, 35 jýrnal, 25-ke tarta gazet sarapqa tústi. Moskvadan kelgen júrı músheleri shuqylap, ete qatań qarap jatyr. Nebir aıtystar, qyzý - qyzý daýlar da boldy. Ár respýblıka eń ádemi degen kitaptaryn ákelgen ǵoı. Kimniń báıgeden dámesi joq deısiń. Biraq «jaqsy, jaman salystyrǵanda kórinedi» demekshi, myna konkýrs sondaı bir ádil tarazy sekildi.

Qorytyndylaı kelgende, Qazaq SSR- i birinshi orynǵa shyqty. Onyń toǵyz basylymy birinshi jáne ekinshi dárejeli dıplomdarǵa ıe boldy. Birinshi báıgeni «Qazaqstan» fotoalbomy («Jazýshy» baspasy), Qazaq Sovet Ensıklopedıasy jáne nemis tilinde shyqqan «Soqyr jańbyr» atty balalarǵa arnalǵan kitapsha («Qazaqstan» baspasy) jeńip aldy.

Ekinshi orynǵa segiz basylymy birinshi jáne ekinshi dárejeli dıplomdar alǵan Qyrǵyz SSR- i, úshinshi orynǵa Ózbek SSR- i shyqty. Bul respýblıkanyń jeti basylymy júldeli orynǵa ıe boldy.

Alaıda qalpaqty aspanǵa laqtyratyn jaı joq. Baıqap qarasańyz, bul respýblıkalardyń ózi de tipti quıryq tistetip kele jatyr ǵoı. Naǵyz synaq alda — 1975 jyly Moskvada tuńǵysh ret ótkiziletin dúnıejúzilik kitap kórmesi. Halyqaralyq bıiktik degenimiz sol. Bul kórmege de daıyndyq jumysy júrip jatyr. Ásirese osy 1974 jyldyń basylymdaryna úlken úmit artylýda. Ol kórme tipti búkil jumysymyzdy qorytyndylaı - tyńdaı bolyp kórinedi.

Árbir konkýrsqa qatysqan saıyn, árbir ádemi kitapty kórgen saıyn bolashaq urpaqqa, tipti sonaý keler ǵasyrlarǵa búgingi kúnniń kelbetin jetkizetin osy kitaptar sıaqty bolady da turady. Máńgilik qazyna deıtinimiz de sol ǵoı. Sol sebepti osy dúnıege búgingi kúnniń jıhazy, rýhanı ǵana azyǵy dep qaramaı, dáýirlerdiń sabaqtastyǵyn úzbeıtin, adam balasyna únemi qyzmet etetin aqyl - oıdyń úlken qaınary dep qaraý jón sekildi. Kóne ǵasyrlardan qalǵan sanaýly basylymdary bul kúnderde qalaı aıalaımyz, sol bir zamannyń kózi dep, tipti kóp kolǵa da tıgizbeımiz ǵoı ony. Qaı elge barsańyz da ondaı basylymdardy altynǵa da ala almaısyń. Baǵa jetpes qazyna degen sol.

Respýblıkada endi ""Kitap mýzeıin" uıymdastyrý kerek degen pikirdiń týýy, onyń qyzý qolǵa alynǵany beker emes.

Taǵy bir jana da ıgi istiń sheti kóringendeı. Odaq boıynsha kitapqumarlar qoǵamyn qurý uıǵaryldy. Bizdiń elimiz úshin munyń ózi ómir talabynan týǵan is sekildi. Jańa nárseniń bolashaǵyn kesip - piship aıtý kıyn. Biraq izgi nıet ekeni daýsyz. Almatyda Jazýshylar odaǵynyń konferens-zalynda sol kitap qumarlardyń respýblıkalyq tuńǵysh quryltaı sezi bolyp ótti. Respýblıkalyq basqarma qurylyp, Oktábr aıynda Moskvada bolatyn kitap qumarlardyń Búkilodaqtyq birinshi sezine delegattar saılandy.

Bul koǵamdy qurýdyń basy-qasynda bolý kúndelikti jumysta edáýir qarbalastyq týǵyzdy. Biraq ıgi isten aıanýǵa bola ma! Qoǵam shuǵyldanatyn jumystyń eń ózektisi kitapqa degen qumarlyqqa baýlý, kitapty nasıhattaý, ony qalyń buqara arasyna taratýǵa at salysý, kitapty tárbıe berýdiń pármendi quralyna aınaldyrý, osy maqsatta kitap qumarlardyń basyn qosyp, olardyń áreket - qımylyn uıymdastyrý.

Bizdiń merzimdik baspasózde kitap ótpeıdi emes, jetpeıdi degen maqalalar jıi shyǵyp júr. Bul sózdiń ózi mátelge de aınalyp barady. Shyndyǵyna júginsek, úlken kemshilik kitap nasıhattaýda jatyr. Satýshylarymyzdyń deni ózderin satýshy dep qana túsinedi, nasıhatshy ekendikterin umytyp kete beredi.

Osyndaı ónerimizdiń jetpegendiginen de kóp adamdar shólirkep izdep júrgen kitaptardyń basqa jerde úıilip jatyp qalýy, aqyry ótpeıtin tovarlardyń qataryna qosylyp ketýi jıi kezdesýde. Keıbir kitap saýdasy qyzmetkerlerine kórkem ádebı kitap ótimdi, qoǵamdyq-saıası kitaptar ótpeıdi degen jańsaq pikir bar. «Qalaýyn tapsa qar janady», nasıhaty kelisse, ol kitaptar da ıesin tabary haq.

Kitapty súıip, kitapty asa baǵaly qazyna retinde jıyp júretin adamdar bizde az emes. Olarmen áńgimeleskende úlken lázzat alasyń. Kitap arqyly adam janynyń qalaı nurlanyp, adam parasatynyń qalaı bıiktegenine kóziń jetedi. Ondaı adamdar súıikti kitabyn ózgeden attaı qalap alady.

Kitap nasıhatyn jolǵa qoıýda súıenýge bolatyn úlken rezerv mine osy qoǵam. Ol bizge eń aldymen kitap nasıhatshylaryn kóbeıtýge kómektespek. Keıingi jyldary kásiporyndarda, mekemelerde halyq magazınderi kóbeıdi. Mektepterde «Kitaptyń jas dostary» degen kooperatıvter jumys istep jatyr. Mundaǵy entýzıastar kitaptyń shyn dostary.

Kóp jerlerde qoǵamdyq kitaphanalar jumys isteıdi. Bul da kitap qumarlardyń ınısıatıvasymen týǵan nárse. Sol kitaphanalardy qurý, onyń kitabyn qurastyrý, olarǵa oqýshy tartý eshkimniń kúshteýinsiz júrek ámirimen istelip jatqan dúnıe. Solaı isteýshi kitapqa degen qumarlyq sezimi, kitapqa degen súıispenshilik. Bul sezim birdiń kókeıinen birneshe adamnyń boıyna tarap, ýaqyt ilgeri basqan saıyn keń arna alsa, qandaı abzal.

Ekinshi orynǵa segiz basylymy birinshi jáne ekinshi dárejeli dıplomdar alǵan Qyrǵyz SSR- i, úshinshi orynǵa Ózbek SSR- i shyqty. Bul respýblıkanyń jeti basylymy júldeli orynǵa ıe boldy.

Alaıda qalpaqty aspanǵa laqtyratyn jaı joq. Baıqap qarasańyz, bul respýblıkalardyń ózi de tipti quıryq tistetip kele jatyr ǵoı. Naǵyz synaq alda — 1975 jyly Moskvada tuńǵysh ret etkiziletin dúnıejúzilik kitap kórmesi. Halyqaralyq bıiktik degenimiz sol. Bul kórmege de daıyndyq jumysy júrip jatyr. Ásirese osy 1974 jyldyń basylymdaryna úlken úmit artylýda. Ol kórme tipti búkil jumysymyzdy qorytyndylaıtyndaı bolyp kórinedi.

Árbir konkýrsqa qatysqan saıyn, árbir ádemi kitapty kórgen saıyn bolashaq urpaqqa, tipti sonaý keler ǵasyrlarǵa búgingi kúnniń kelbetin jetkizetin osy kitaptar sıaqty bolady da turady. Máńgilik qazyna deıtinimiz de sol ǵoı. Sol sebepti osy dúnıege búgingi kúnniń jıhazy, rýhanı ǵana azyǵy dep qaramaı, dáýirlerdiń sabaqtastyǵyn úzbeıtin, adam balasyna únemi qyzmet etetin aqyl - oıdyń úlken qaınary dep qaraý jón sekildi. Kóne ǵasyrlardan qalǵan sanaýly basylymdary bul kúnderde qalaı aıalaımyz, sol bir zamannyń kózi dep, tipti kóp qolǵa da tıgizbeımiz ǵoı ony. Qaı elge barsańyz da ondaı basylymdardy altynǵa da ala almaısyń. Baǵa jetpes qazyna degen sol.

Respýblıkada endi ""Kitap mýzeıin" uıymdastyrý kerek degen pikirdiń týýy, onyń qyzý kolǵa alynǵany beker emes.

Taǵy bir jańa da ıgi istiń sheti kóringendeı. Odaq boıynsha kitap qumarlar qoǵamyn qurý uıǵaryldy. Bizdiń elimiz úshin munyń ózi ómir talabynan týǵan is sekildi. Jańa nárseniń bolashaǵyn kesip - piship aıtý qıyn. Biraq izgi nıet ekeni daýsyz. Almatyda Jazýshylar odaǵynyń konferens-zalynda sol kitap qumarlardyń respýblıkalyq tuńǵysh quryltaı sezi bolyp ótti. Respýblıkalyq basqarma qurylyp, Oktábr aıynda Moskvada bolatyn kitap qumarlardyń Búkilodaqtyq birinshi sezine delegattar saılandy.

Bul koǵamdy qurýdyń basy-qasynda bolý kúndelikti jumysta edáýir qarbalastyq týǵyzdy. Biraq ıgi isten aıanýǵa bola ma! Koǵam shuǵyldanatyn jumystyń eń ózektisi kitapqa degen qumarlyqqa baýlý, kitapty nasıhattaý, ony qalyń buqara arasyna taratýǵa at salysý, kitapty tárbıe berýdiń pármendi quralyna aınaldyrý, osy maqsatta kitap qumarlardyń basyn qosyp, olardyń áreket - qımylyn uıymdastyrý.

Bizdiń merzimdik baspasózde kitap ótpeıdi emes, jetpeıdi degen maqalalar jıi shyǵyp júr. Bul sózdiń ózi mátelge de aınalyp barady. Shyndyǵyna júginsek, úlken kemshilik kitap nasıhattaýda jatyr. Satýshylarymyzdyń deni ózderin satýshy dep qana túsinedi, nasıhatshy ekendikterin umytyp kete beredi.

Osyndaı ónerimizdiń jetpegendiginen de kóp adamdar shólirkep izdep júrgen kitaptardyń basqa jerde úıiligi jatyp qalýy, aqyry ótpeıtin tovarlardyń qataryna qosylyp ketýi jıi kezdesýde. Keıbir kitap saýdasy qyzmetkerlerine kórkem ádebı kitap ótimdi, qoǵamdyq-saıası kitaptar ótpeıdi degen jańsaq pikir bar. «Qalaýyn tapsa qar janady», nasıhaty kelisse, ol kitaptar da ıesin tabary haq.

Kitapty súıip, kitapty asa baǵaly qazyna retinde jıyp júretin adamdar bizde az emes. Olarmen áńgimeleskende úlken lázzat alasyń. Kitap arqyly adam janynyń qalaı nurlanyp, adam parasatynyń qalaı bıiktegenine kóziń jetedi. Ondaı adamdar súıikti kitabyn ózgeden attaı qalap alady.

Kitap nasıhatyn jolǵa qoıýda súıenýge bolatyn úlken rezerv mine osy qoǵam. Ol bizge eń aldymen kitap nasıhatshylaryn kóbeıtýge kómektespek. Keıingi jyldary kásiporyndarda, mekemelerde halyq magazınderi kóbeıdi. Mektepterde «Kitaptyń jas dostary» degen kooperatıvter jumys istep jatyr. Mundaǵy entýzıastar kitaptyń shyn dostary.

Kóp jerlerde qoǵamdyq kitaphanalar jumys isteıdi. Bul da kitap qumarlardyń ınısıatıvasymen týǵan nárse. Sol kitaphanalardy qurý, onyń kitabyn qurastyrý, olarǵa oqýshy tartý eshkimniń kúshteýinsiz júrek ámirimen istelip jatqan dúnıe. Solaı isteýshi kitapqa degen qumarlyq sezimi, kitapqa degen súıispenshilik. Bul sezim birdiń kókeıinen birneshe adamnyń boıyna tarap, ýaqyt ilgeri basqan saıyn keń arna alsa, qandaı abzal.

Shyqqan kitaptar oqýshysyn tapqanda, óziniń mazmuny men qalyń buqaranyń júregine rýhanı nur quıǵanda ǵana negizgi maqsatqa jetedi. Kitapty árbir kollektıvtiń, árbir semányń, árbir qoǵam múshesiniń dosyna aınaldyrý kerek. Bul úshin nasıhat, pármendi nasıhat kerek. Onyń asa tıimdi túrlerin izdeý qajet.

1987 jyly, Uly Oktábr sosıalısik revolúsıasynyń 70 jyldyǵy bolǵan jyly Moskvada besinshi halyqaralyq kitap kórmesi boldy. Sonaý 1975 jyldan beri bes kerme. Bes ret Qazaqstan kitaptary, basqa respýblıkalardiki sekildi, halyqaralyq sarapqa tústi. Qanshama izdenis, qınalys boldy. Endi respýblıka basylymdary shet elge joldama aldy. Mazmuny, kórkemdigi jaǵynan ózine óıtip jol ashqan kitaptar sany ár baspada - aq kóbeıip keledi. Osý kórsetkishi degen osy emes pe?

Kúndelikti qolymyzdan túspeıtin kitap atty dúnıeniń, mine, qanshama mashaqaty bar. Onyń jazylýy, sosyn basylýy, sosyn nasıhattalýy, taraýy, oqýshysyn tabýy, halyqaralyq jarysqa túsý — munyń bári sala-sala qıyndyqtar.

Jýrnalıs shirkin, seniń qaı jumysyń ońaı bolǵan...

---