InfoHub Logo

Ósimdikter alýan túrli bolǵandyqtan, olarǵa arnaıy ontogenezder tán. Ósimdikterdiń ontogenezi olardyń taksonomıalyq erekshelikterine baılanysty deýge bolady. Tabıǵaty ósimdikke jatatyn bir kletkaly organızmderde (bakterıalar jáne basqalary) ontogenez bir bólinýden bastap kelesisine deıingi ýaqytta kletkanyń tirshiligi bolyp sanalýy múmkin. Bakterıalyq kletkanyń eki enshiles kletkalarǵa bólinýi ontogenezdi aıaqtaıtyn, ıaǵnı onyń ólimimen bitetin kezeń dep sanaýǵa bolady. Biraq kóptegen bakterıa túrleri mysaly, spora túzetinder, kóp ýaqyt boıy kóbeıýsiz tirshilik ete alady. Sonymen qatar, sıanobakterıalarda kólder men toǵandardyń túbinde birneshe ondaǵan jyldar boıy tirshiligin (bólinbeı) saqtaýy múmkin.

Kóp kletkaly ósimdikterde, mysaly gúldi ósimdikterde ontogenez tuqymda uryqtyń paıda bolýymen bastalady jáne ósimdiktiń ólýimen aıaqtalady. Bul ósimdikterde ontogenez birqatar kezeńderden turady, olar shyn máninde, jastyq bolyp tabylady. Latentti generatıvtikke nemese vırgınıldikke (tuqymnyń shyǵýynyń alǵashqy gúldenýine deıin), generasıalyq (birinshi gúldeýden sońǵy gúldeýge deıin) jáne sepıldi nemese kári (gúldeý qabiletinen aıyrylý kezeńinen ólýine deıin) kezeńderin ajyratady. Osy kezeńder sheginde odan ári qaraı kezeńderdi bóledi, olardyń asa mańyzdylary gúl (gúlder) men gúl shoǵyrynyń dıferensıasıasy, makro- jáne mıkrosporogenez, makro- jáne mıkrogametogenez, uryqtaný (zıgogenez), tuqym men jemistiń qalyptasýy bolyp tabylady.

Ósimdikterdiń ontogenezi kezindegi mańyzdysy morfogenez, ol qozǵalyssyz kletkalardyń bólinýi men dıfferensırovkasyna baılanysty jene ósimdiktiń ómir boıy ósýine járdem beretin merıstemalardyń belsendiligimen qamtamasyz etiledi. Ósý kezinde kletkanyń bólinýi tolyǵymen merıstemada ótedi. Apıkaldy jáne lateraldy merıstemany ajyratady. Apıkaldy merıstemalar ósimdikterdiń ásirese, uzyndyqqa (bıiktigi) qaraı ósýin qamtamasyz etedi, al lateraldy merıstemalar bolsa, ósimdikterdiń jýandyǵyna jaýapty. Lateraldy merıstemalar qyzmetin kletkalarynan ótkizýshi ulpalar paıda bolatyn kambıı atqarady.
Sonymen qatar ontogenezde organogenez prosesi de mańyzdy, ol tamyr, sabaq, japyraqtar men gúlderdiń paıda bolýy men damýyn qamtamasyz etedi. Bul kezde, ósimdikterdiń túrleri ártúrli múshelerdiń qalyptasýy men damýynyń qarqyndylyǵyn anyqtaıdy.

Mysaly, ómir boıy ósetin shyrsha sekildi ósimdikte kóbeıý músheleriniń paıda bolýy men úryqtanýy bir jyl ishinde júzege assa, keıbir bir jyldyq jabyqtuqymdy ósimdikterdiń ómiri bir maýsymmen ǵana anyqtalady, bul prosesterdiń uzaqtyǵy shamamen bir aı ǵana nemese odan sál kóbirek bolady. Ósimdikter kletkalarynyń ósýi men bólinýine jaryq, temperatýra, gravıtasıa jáne basqa faktorlar áser etedi.

Uryqtyń tuqymdaǵy mólsheri, pishini jáne ornalasýy ártúrli ósimdikterdiń túrlerine baılanysty túrli bolyp keledi. Uryqtaǵy qorektik zattardyń qory (maılar, kómirsýlar, beloktar) da osyǵan baılanysty. Tuqymdaǵy uryq tynyshtyq kúıde uzaq ýaqyt saqtalýy múmkin, ol tuqymnyń degıdratasıasyna baılanysty. Ártúrge jatatyn ósimdikterdiń tuqymdarynyń óngishtiginiń saqtalýy negizinen bir jyldan kóptegen on jyldyqtarǵa deıin aýytqyp otyrady. Mysaly, keń taralǵan astra gúlderiniń tuqymdary óngishtigin bir jyl saqtasa, al baý baqshanyń daqyldary bolsa, birneshe jylǵa deıin óngishtigin saqtaıdy. Mysyrlyq jerleýlerden tabylǵan dándi-daqyl ósimdikteriniń tuqymdary birneshe myńjyldyqtar boıy tirshilikke qabiletteligin saqtaǵany belgili.

Ártúrli ósimdikterdiń tuqymdarynyń ósý jaǵdaılary (jaryq, temperatýra, ylǵaldylyq jáne t.b.) aıtarlyqtaı erekshelenedi. mysaly, bir ósimdiktiń túqymdary 0°S temperatýrada óse alady, al basqa ósimdiktiń tuqymdary jyly temperatýrany kerek etedi. Ósimdikterdiń ósýi men damýy fıtogormondarmen retteledi (ósimdikterdiń ósý retteýshileri), olar sıgnaldy molekýlalar aýksınder, gıbberellınder, sıtokınınder, absızdi qyshqyl men etılen bolyp tabylady. Osy aıtylǵan baılanystar ne kletkada sıntezdeledi, ne nysana-kletkalary arqyly tasymaldanady. Bul qosylystardyń asa kóp áseri baılanysqan túrinde bolady. Mysaly, aýksın, ındolsirkeqyshqyly tamyrlardyń paıda bolýyn stımýldaıdy, biraq gıbberellınmen baılanysqan túrinde tamyrlarydyń uzyna boıy ósýin, al sıtokınınmen baılanysqanda búıir búrshikteriniń qalyptasýy men ósýin stımýldaıdy.

---