InfoHub Logo

Jabyny jaýǵa minbe jaldy eken dep,
Jamanmen joldas bolma maldy eken dep.
Balasyn qazanattyń baqpaı qoıma,
Jem túsip aıaǵynan qaldy eken dep.

(Halyq óleńi)

Kúni keshe bul eki kolhozdyń arasyna jaıaý júgirip kete berýshi edik. Endi jurt mashınasyz bir adym attamaıdy. Bul kúnde eki aradaǵy jalǵyz aıaq sýyrtpaq jol da joǵalǵan.

Bylaı shyǵa bere shofer jigit saýsaǵyn shoshaıtyp:

— Benzın taýsyldy. Qaıtar jolyma benzın taýyp bermeseńiz, men jolda qalamyn, — dep zarlady.

Yqylyq ata iship alǵanyn kórip otyrmyn. Onymen aıtysyp ońbaısyń: — kórermiz, — deı saldym.

Mashına oqalaqtaǵan sıyr qusap oıqy-shoıqy jortyp keledi. Benzın ornyna bagyna araq quıylǵandaı.

— Dırektordyń buıryǵy bar, — dedi shofer rúlden qolyn ala berip saýsaǵyn shoshaıtyp, — kólik «nalevo» júrilmesin degen. Bilse, meni jumystan qýady.

Elge kelgende osy Shońqaradaǵy Ádıa ápkeme jolyqpasam, birdeńe joǵaltyp alǵandaı bolamyn da turamyn. Kelýin kelemin-aq, endi kórshi kolhozǵa qaıtarda kólik qınaıdy.

Jańa jıenime aıttym:

— Áı, aınalaıyn, maǵan bir at erttep berseń jetedi, mashına izdep áýre bolma, — dedim.

Kónbedi:

— Óziń astanadan kelip, atqa minip júrgeniń ne bolǵanyń áldekim qusap, — dep sógip tastady. Jat ta kep mashına izdedi. Bólimshe bastyǵyna «áke-kóke» dep jatyp «gazıgin» surap alypty.

— Meniń de bala-shaǵam bar, — dedi shofer. — Búgin ǵoı demalys. Jurt demalady, men jumys isteımin. Anda bar, munda bar... El jatsa da, enekem jatpaıdy. Ol kim? Ol — men. «Talaptyǵa» jetken soń benzın uıymdastyryńyz. Vot...

Joldyń ústinde, qyzyl jońyshqanyń jaǵasyndaǵy kók ózekte jylqy jatyr eken. Esime Qýan túsip, shoferge:

—Toqta! — dedim.

Ol ańyryp, alǵashynda túsinbeı qaldy.

— Al, endi qaıta ber.

— Sizshe?..

— Saý bol!

Joldan burylyp, jylqy jýsap jatqan ózekke qaraı júre berdim.

Jylqy degende jıyrma shaqty minis attary eken. Men jaqyndaǵannan bári de odyraıa bas kóterip, oqshıa qarasyp qaldy. Arasynda bireýi ertteýli. Demek, Qýan aǵa da osynda. Aıtsa aıtqandaı, at baǵýshy ózektiń qabaǵynda shoq tobylǵynyń túbinde jambastap jatyr eken. Kóktiń ıisine eltip qalǵandaı, ishpeı-jemeı shala mas. Meniń mashınadan túsip qalǵanymdy kórip jatypty.

— Kel, inishek, — dedi kókshil kózderi kúlimsirep. — Myna jaman aǵańdy izdep kelmegen shyǵarsyń, tańsyq izdep keldiń ǵoı. Atqa qumarlyǵyń áli qalmaǵan, á, qyztalaq.

Attar endi álgideı odyraımaı otqa bas qoıypty. Qyzyl jońyshqa gúliniń ıisinen kóbelektiń basy aınalǵandaı qalbań qaǵady. Jabaıy aranyń qudaıy jarylqap, qaı gúlge qonaryn bilmeı shalqaqtaıdy. Mastyqpen bulǵaqtap kelip, tumsyǵyńnan soǵyp kete jazdap janaı ushyp ótedi. Yrǵyn toqshylyq. Attar da kólik malyna uqsamaıdy, búıirleri toq, júniniń jyltyly kóp, jaýyr-jáýtigi joq.

— Qýan aǵa, jumys aıyrbastasaq qaıtedi? Sizdiń ornyńyzǵa jylqy baqqym keledi.

Kózi syǵyraıyp, kóntek erni qybyrlap biraz jatty. Sirá, aıtaıyn degen sózin qaıtyp aldy. Meni bir boqtaı jazdap baryp qaldy. Sonan soń shyntaqtaǵan jerinen kóterile berdi.

— Seniń ǵoı bala kúnińde jylqy baqqanyńdy bilemin. Baqsań, qazir qolyńnan, bálkim, keler. Áı, qaıdam, biraq... Al men seniń qyzmetińdi isteı alar ma ekem? Jylqy baqqan ońaı emes, inishek. Quıryǵyn ustap júrmeseń — qıyn. Bireýi joǵalsa eń kemi úsh júz som moınyńa sart ete qalady. Al men myna suńǵyttardyń árqaısysyna aıyna jazda 2 som 05 tıynnan, qysta 3 som 09 tıynnan aqy alamyn.

Men Qýan aǵanyń eńbekaqysyn ishimnen eseptep shyǵyp:

— Az ǵoı,—dedim.

— Az. Qaıtesiń? Kolhoz bastyq taýdaǵy jylqydan kúsh-kólikke dep taǵy jıyrma at bermekshi bolǵan. Aqy attyń sanyna qaraı. Munda qyp-qyzyl aqsha qoı men qoshqar baqqanda ǵoı. Áne, anaý jatqan Sámbettiń qoshqary. Merınos. Jaqsy jún berse, aıyna úsh júz somǵa deıin aınalady.

Endi baıqadym, aýlaǵyraq jasyl dúnıe arasyna qonaqtaǵan aqsha bulttaı bolyp, Sámbettiń merınos qoshqarlary jatyr eken. Kekirelep toıǵannan bolar, arqar múıiz qoshqarlardyń saq-saq súzisip jatqany, olardy ajyratyp, Sámbettiń aıqaılaǵany estiledi.

Attar ottaı-ottaı jalyqty ma, kim bilgen, bir jerge shoǵyrlanyp, eki-ekeýden qasynysa bastady. Bireýi ǵana aýlaǵyraq baryp yńq dep jata ketti de, aıaqtary sereıip ólgen mal qusap qaldy. Oý, Qýan aǵa, anaýyńyz jońyshqadan ishi keýip jatqan joq pa? Joǵa, — dep kúldi ol. — Jońyshqaǵa jylqy balasynyń ishi keppeıdi. Aıaǵy jarym ǵoı baıǵustyń. Tanymaı qaldyń ba? Ana jyly kelgenińde erttep bergenim káne, kádimgi Qambarqasqa ǵoı. Jaqsy at aıaǵynan qalady degen tup-týra eken de.

– Apyr-aı, shyn ba? Shymqaı qara edi, qarager tartyp ketipti ǵoı. Oǵan ne bolǵan?

Qýan aǵa aýzyna salyp tistelep otyrǵan rań shópti yzalana túkirip tastady.

– Ne bolǵan? Ne bolýshy edi? Jurttyń bári óziń sıaqty. Ana jyly óziń de taqymyńa bir tıgen atty qan-sorpa qylyp qaıtarmap pa ediń? Seni qoıshy, attyń jaıyn bile bermeısiń... Aýdan boıynsha báıgeniń aldyn bermep edi, janýar. Kóringen minip, aqyry aıaǵyna sý túsip, músápir bolyp jatysy anaý. Osy qoı qyrqymda qyrqynshylarǵa soıylmaqshy.

Qýan aǵa kúrsindi. Ákesi Sultan soǵystan kelmeı qalǵanda da bulaı kúrsingenin kórgen emen.

Qyzyl jońyshqanyń arasynan bódene bezildep qoıa berdi. Árirekten taǵy bir bódene bytpyldyqtady. Ekeýi kezek-kezek saıraıdy.

Men bul konsertke qulaq túrip qalǵanymdy baıqap:

— Áshirkúl men Tamabaıdyń aıtysy ǵoı, — dedi Qýan aǵa.

— A-a! — dep mánisin birazdan keıin baryp túsinip, kúlip jiberippin. Erterekte Tamabaı men Áshirkúl degen erli-zaıypty kisiler ótken eken. Toı-jıynda, shildehana, bádik, bastańǵyda ekeýi eki jaq bop, jańa tanysqan qyz ben jigitshe óleńmen aıtysady eken. Áshirkúlge Zeınep degen kelinshek serik bolatyn kórinedi. Tamabaıdyń sonda aıtatyny:

Áshirkúl, Zeınep,

Otyrmyn sóılep.

Bul qyzyq óter-keter

Óı dep, búı dep...

Myna bódeneler de biri erkegi, biri urǵashysy, ekeýi birine-biri jete almaı zaryqqan ǵashyqtarsha úzilip-úzilip tamyljıdy.

— Birin-biri taba almaı júr me? — deımin tańdanyp.

— Birin-biri izdemese, bálsinbese, — sán bolmaıdy da, — dep kúldi Qýan aǵa.

Ózek boıyndaǵy dúleı terekterden qus jastyqty bireý silkilegendeı mamyq burqyraıdy. Baıaý jelden báıterek basy shaıqalyp, japyraqtary jamyrap, jer betine jaıylyp ushyp ketken mamyǵyn joqtap turǵandaı kúızelińki kúıde.

Aq jarylqap kún týǵandaı maıdyń aıy. Biraq sonda da kóńili bútin eshkim joq sıaqty. Tipti kókshil aspan tósindegi aq jelken buıra bulttar da baıaý qalqyp, muńdy pishin tanytqandaı.

Al endi jıyrma attyń ishindegi jalǵyz baıtaldyń kúni kún emes pe dep qaldym. Kolhozdyń attaryna jekemenshik maldy qosyp baǵýǵa basqarma qatań tyıym salsa da, Qýan aǵa óziniń jalǵyz baıtalyn úıdiń janyna arqandap qoıýǵa obalsynyp, attarǵa qosyp baǵady. Aqta bolǵan attar dúnıede ot ottap, sý ishýden basqa qyzyqtan maqrum. Olardyń sol topastyǵyn túsine almaǵan sary baıtal ishi pysyp, alasuryp, urynarǵa qara tappaı tarpań. Ózi de junttaı, júni qyzǵyltym altyndaı jyltyldaǵan taza semiz.

Baıtal oınaqtap baryp, urynyp ótken kezde, attar jaqtyrmaı, qulaqtaryn jymıtyp, tisterin aqsıtyp, kirjiń ete qalady. Tek búrikqulaq dáý qarager at qana kádimgideı qoqılanyp, oqyranǵan bolady. Búrikqulaq qysta qar qalyń bolyp mashına, traktor júre almaı qalǵan kezde predsedateldiń shanasyna jegiledi. Sondyqtan ala jazdaı onyń arqasyna shybynnan basqa qonbaıdy, jelden basqa minbeıdi. Sol bulan bostandyqtyń arqasynda at ta bolsa, alysta-alysta qalǵan taı-qunandyq tátti dáýren kózine eles berip ótkendeı bolady da, bulǵaqtaǵan sary baıtaldy janynan qýmaıdy.

Sary baıtal attyń kárisi laqsa jırenge de baryp urynǵanda, Qambarqasqaǵa jýymaıdy. Suńǵylalyqpen onyń jaqynda jat dúnıelik bolatynyn sezgendeı aýlaq júredi.

İsh qusta bolǵan sary baıtal keıde aýlaqtan ıis aýlaǵandaı aýyl jaqqa zaryǵa qarap, qulaǵyn tigip kópke deıin turady. Aqyry shydaı almaı salyp uryp, kósheniń bas jaǵyndaǵy ogorodtyń aıaǵyn ala arqandaýly turǵan Sapardyń kúreń aıǵyrynyń janyna jetip keledi. Sorly kúreńde qamaýda turǵandaı, kisinep-kisinep alyp moınyn qazdaı ıip, toqpaq jaly kúdireıip, quıryǵy jelbireı kóterilip, tula boıy atylatyn sadaqtaı shıyrshyqtala bastaıdy. Baıtal aıǵyrdy alqyndyra túspek bolyp, bálsinip, shyńǵyryp-shyńǵyryp, móńkip-móńkip artqy aıaǵymen kúreńdi tumsyqtan sart-sart tebedi.

Sol kezde shatyrly úıge bóksesin tyǵyp turǵan kıiz úıden Sapar atyp shyǵady.

– A, saıqal, ıttiń maly! — dep jerde jatqan baltany ala sala tura umtylady.

– Áı, dúleı, abaıla. Bireýdiń malyn jazataıym jaryp tastama, – dep irgeden úıdegi báıbishesi aıqaılaıdy.

Balta, shynynda da, laıyqty qarý emes ekenin endi sezip, Sapar sámbiden jańa ıgen ýyqtyń birin ile kóterip júgiredi...

Sámbi ýyqtyń izi sanyna aıqysh-uıqysh túsken baıtal oıqastap otyryp, óriske qaıta oralady. Ol bir sátke álgi bir boıyn bılegen baıansyz qumarlyqtyń sıqyrynan sytylyp shyǵyp, myna óristiń bal aýasy men juparsań ıisine mas bolyp, basy aınala bastaıdy.

Qyzyl altyn tústes kúreńse men rań gúli tolqyn-tolqyn. Aq seleý ár jerde bir sylań qaǵyp, sýsyp bara jatqan kúmis quıryq túlkideı. Itqyzǵaldaqtan dúnıejúzi qyzyl kıingendeı. Byltyrǵy súdigerdiń ústin bıyl sary gúl qaptap ketipti. Izen áli gúldemegen, balǵyn. Biraq mıa bas tartyp, aq gúl asha bastapty. Shyrysh boılap, ár jerde alqymy kepken kobra jylandaı shapshı shanshylyp tur. Imanjapyraqtyń tamyrlary adyraıyp-adyraıyp sólge býaz bolǵan kez eken.

Osynshama qyzyl-jasyl dúnıeniń arasynda túp-túp ósken qylsha ǵana óńsiz, surqaı, ıisi de joq. Biraq ıne jutyp, kúshála jegen ıt súıretilip júrip óristen qylsha taýyp jese, jazylady desedi. Al nasybaıshy shaldar qylshanyń kúlin temekiniń kepken japyraǵyna aralastyryp túıedi.

Áne, anaý qyzyl — jantaq. Onyń da kórkimen maqtanar túri joq. Biraq tilin bilgender gúldegende oryp alyp, kóleńkede keptirip, japyraǵyn shaı ornyna qaınatyp ishse, qan tasyǵan aýrýǵa daýa kórinedi. Bul jantaqtyń qasıeti týraly bir túrikpen áıeli doktorlyq dısertasıa da qorǵasa kerek. Dúnıeniń osynsha toqtyǵyna qaramastan ómiri bótegesi tompaımaıtyn qanshyr qus shyrǵanaq basyndaǵy byltyrdan qalǵan qatqan dándi shoqyp otyr. Kúzge qaraı pisetin shyrǵanaqtyń ıantar sary jemisin Almatynyń kók bazarynda orys kempirdiń dárilikke stakandap satyp otyrǵanyn kórgen em. Teginde qanshyr aqymaq qus emes.

Kókemaraldyń sarǵysh gúline jasyl ara qaıta-qaıta qonady. Tumsyǵymen shanshyla qonyp, ón boıy bir jıyrylyp, bir jazylyp, bı bılep jatqandaı bolady. Barmaq basyndaı jasyl araǵa osynshama qomaǵaı qushtarlyq qaıdan paıda bolǵan? Jasyl men sary úılesimdi. Eshkim oqytpasa da tirshilik ózi danyshpan. Jasyl ara — tilsiz mýzykant. Biraq, onyń yzyńyn kókemaral ǵana uǵatyn shyǵar, biz qaıdan bileıik?

Keshegi soǵys kezinde sheshemiz jumystan qaıtqanda, áldeqandaı sary gúldiń túıir-túıir basyn úgip ákelip, shaı joqta shaı ornyna qaınatýshy edi. Sol osy — kókemaral bolar ma?..

Kókshe shóptiń túıme basy úrkerdeı shoǵyrlanyp, ár-ár jerden kórinedi. Bul — jýa. Bala kúnimizde jýany qoıý aıranǵa týrap jeýshi edik. Qazirgi balalar óıtpeıdi. Qýan aǵadan: nege? — dep surasam:

— Toqshylyq, — deıdi.

«Asharshylyqta jegen quıqanyń dámi aýzyńnan ketpestiń» keri emes, sol aıranǵa týrap jegen jabaıy jýa dári-aý dep oılaımyn.

Osydan osy sary baıtal bir kezde aman-esen qulyndasa, onyń qymyzy shyryn bolar-aý. Óıtkeni sary baıtal álgi bir jelik qysqan kezin umytyp, endi kıikotynyń kúlgin gúlin iskektep súısine jep momaqan tur. Al kıikoty — dermene shóptiń aǵaıyny ǵoı.

Tobylǵynyń túbindegi innen kórtyshqan jyltyń-jyltyń etedi.

— Áb, bále! — dep Qýan aǵa qamshymen etiginiń qonyshyn sart etkizip salyp qalǵan soń, kórtyshqan kópke deıin kórinbeı jatady.

Teńge gúldiń arasynda shegirtkeniń eki kók qasqasy birin-biri shaınap jatyr. Men Qýan aǵaǵa kórsetip em:

— Tuqymyń qurymaǵyr, aıǵyrlary ǵoı, — dedi. Shegirtkede qyzǵanysh, baqtalastyq bolǵany ma? Anda-sanda tentek quıyn shalyqtap ótedi. Qyzyl jońyshqanyń basy uıpalanyp, aspanda oq tıgen qyrǵaýyldyń qanatyndaı typyr-typyr ete qalady. Endi biraz kúnnen keıin mashına shyǵyp, jońyshqany shabady. Men oılaımyn: «bódeneler qaıter eken? Uıa basyp jatqany da bar shyǵar. Aqymaq qus bolmasa jońyshqanyń arasyna uıa salyp nesi bar!»

Sóıtkenshe bolmaı qyzyl jońyshqanyń arasynan taǵy da bódenelep kezek-kezek bezildep saırap qoıa berdi. Sary baıtal basyn jerden kóterip alyp, kıikotynyń bir taly ernine ilingen kúıi qyzyl jońyshqa jaqqa qarap, qulaǵyn tigip qalt turyp qaldy. Sonan soń syńǵyrlaı kisinep, bıleı basyp baryp attarǵa qosyldy. Álgibir qyzteke minezin taǵy bastady.

Attar toq. Aýyzdarynan kók ıisi ańqıdy. Jańa túsken jas tezekti qara qońyzdar apyl-ǵupyl asyǵys domalatyp, inderine áketip jatyr. Endi yldıǵa túsip Aqsaıdyń salqyn sýynan ishse de bolady. Attardyń laqsa kórisi — sıyr pishindes jıren aýylǵa qaraı aıańdady. Bul shólirkegenniń belgisi. Kesh te bir-bir basyp, bildirmeı kelip qalǵan eken. Óıtkeni órmekshi áýeletip kúmis jippen desent tastapty.

Sámbet merınos qoshqarlaryn «kish-kishtep» aýylǵa bettetken Qambarqasqa úsh umtylyp ornynan turdy.

Masyl aıaǵyn jerge tıgizbeýge tyrysyp, úsh taǵandap attardyń sońynan ilesti. Janýardyń esil basyn bireý joǵary-tómen tartqylap bara jatqandaı, kegjeńdep, suıyq kekili jelp-jelp etedi. Terekten ushqan mamyq keń tanaýyna tyǵyla berip, qaıta-qaıta pysqyrynady. Bir kezde qos qanatpen para-par bolǵan shelek tanaý endi azap apanyndaı.

Qaıran Qambar qasqanyń qoı qyrqymda soıylatynyn estigenim qıyn soqty.

Aýyldyń aýdannyń ataǵyn shyǵarǵan júırikti talqany taýsylǵan kúni arýlap kómse de bolar edi. Onyń sorpa-sýyna bir toıǵannan ne paıda?!

Keshe ǵana Jańatastan Qarataý qalasyna qaıtyp kele jatqan joldyń ústinde sonadaıdan bir sap-sary týlaqqa kózim túsip edi. Shoferdiń aıtýynsha, Jańatasqa kóshpeli sırk kelgen eken. Sırktiń bir «artısi» — kári arystan jol ústinde aýyryp ólgen. Sonda sırktiń adamdary ony fýrgonnan laqtyryp tastap kete bergen. Endi ary-beri zaýlap jatqan mashınalardyń dóńgeleginiń astynda týlaq qalǵan. Eger deımin-aý bes-on mınýt toqtap, jol shetinde ne kóp, tas kóp, sol taspen kári arystannyń denesin jasyra ketse, ol tóbeshik «Arystan qalǵan» atanar ma edi, kim bilsin. Qansha aıtqanmen aty aıýan demeseń, neshe jyl qyzmet qylǵan joldasy ǵoı ol artıserdiń.

Qambarqasqanyń da súıegi shashylyp qalatyn shyǵar. Qoıqyrqym naýqany óter. El pýnktten kósher. Sonda keler bir jyldary Qambarqasqanyń súıegi qalǵan jurtqa buryn-sońdy eshkim kórip-bilmegen ǵajaıyp qaraqasqa gúlder ósip shyǵar...

---