InfoHub Logo

Shahań bir badyraqty súırelep ákelip, qýyqtaı tar bólmege jetelep kirgizdi; jalmaýyzdyń janaryndaı terezesi tóbesine bitken kúńgirt kabınette kózi tanadaı meńsiz qara jigit nan tartyp otyr edi, ala keýim kók tútinniń ar jaǵynan kógenge baılanǵan qozydaı jáýdirep ala-qula kıingen botatirsek bozbalalardyń júzi qaraýytady. Qashanda úlken-kishige ózimsinip óktem-óktem sóıleıtin Shahań kıip-jaryp keldi de:

— Myna qara ketikti tanısyń ba? — dedi.

— Ketik kóp qoı. Qyryqqa kelip qyrqyljyń tartqan mynaý Sashkanyń aýzynda da bir tis joq, — dedi tana kóz qara jigit, — Tanymasam da tisi shyǵyp qalǵanǵa uqsaıdy.

— Ony ózim de bilem. Tek áldekim sıaqty uzyrpatyr, naqal bolmaǵan soń buıdasan súırep júrgenim de... Qysqasy munyń myqty bir senarı bar, — dedi Shahmet Qusaıynov aǵamyz.

— Bolsa tastap ketsin, tanysyp kórelik.

— Joq, tastap ketpeıdi. Bul kázir oqıdy, bárimiz tyńdaımyz.

— Okonchatelnyı varıant pa?

— Endeshe meniń de tyńdaýǵa ýaqytym tyǵyz.

— Tyńdamasań tyńdama. Biraq, bul qara ketik endi senderdiń qyr sońyńnan qalmaıdy, — dedi de Shahań badyraqty taǵy da jeteleı jóneldi.

Sıyrdyń búıregindeı býyltyq-býyltyq kınostýdıanyń tar dálizi qaıtyp aıaq baspaıtyn qalyń jynystaı tynysy tym qapyryq, ári tym salqyn kóringen. Qaltarys -qaltarysta quryqtaı naıdy ezýine qystyryp, ózdi ózimen sóılesken, qýys-qýysta ózdi ózine lepire leksıa oqyǵan botatirsek bozbalalar meńdýanaǵa kúshi bop, emis-emis esi kirgende delebesi qyzatyn baqsylarǵa uqsaǵan. Kári-jasy bet ajaryn áktep, shtýkatýrkalap alǵan artıs degen aǵaıyndardyń, rejıser degen dilmár juraǵattyń osynaý óner jynysynan óz jolyn izdep ábigerge túsip jatqanyn stýdıanyń esitin ashyp kórmegen qaımana qazaq qaıdan bilsin. Tek esinde qalǵany — qońyr beretin mılyqtata kıip, doıby taqtasyna úńilgen Sháken aǵanyń mysqyldy júzi, Berkovıchtiń tomardaı mýndshtýgi, sonan soń ala buldyr bólmede tyrs etpeı qala bergen kirpıaz minezdi tana kóz meńsiz qara jigit...

Shahań aıtty-aıtpady, Qaraketik tana kóz meńsiz qara jigitti bes-alty jyl ótken soń taqymdap qoımaı otyryp Qara teńizdiń jaǵasynan qýyp jetken edi...

... Jaǵa qumyrsqanyń ıleýindeı; kóńiline syımasa kók teńiz de adamǵa tarlyq jasaıdy eken. Tomyrylyp pisken jelidegi tor qaýyndaı tóńkerilip jatqan kóp qaryn. Kópshiligi ózimizdiń jaqsy kóretin áıel degen ınabatty juraǵat. Alqym men buǵaq maıyn kúnge jalatyp, súıek jutyp qoıǵan sıyrdaı keıkıip turǵandary da bar. Ystyq tabaǵa túsken jumyrtqanyń sary ýyzyndaı formasynan aıyrylyp, jaıylyp baryp kókjıekke qulaǵan qulaqty kún de batýǵa aınalǵan. Biraq, tymyrsyq aptap keńsirik jaryp, mı qaınatyp barady; qyryq kún shildedegi qalanyń halyqqa lyq toly gújildek avtobýsynyń átir men ter ıisi aralas qoıyrtpaq aýasyndaı.

Ol kóńilsiz edi. Sýǵa da shomylmaı kóleńkede jatyp aldy. Mańaıyndaǵy jalańash jurttan da, kók teńizdiń kóbiginen de boıy titirkengendeı jıyrylyp otyr. Pláj qoltyqqa ornalasqandy. Kúndiz-túni árli-berli sabylǵan keme men teńiz barjylarynyń qoqysy, jer maıy da osy betten qalqyp shyǵýda.

— Áı, shyqsańshy endi, jetti ǵoı, — dedi ol Qaraketikke. — Baǵy bir zamanda jaılaýǵa kóshkende bir shomylyp, qystaýǵa qaıtqanda sýǵa bir-bir súńgigen malshylardy kórip álde kim: ıapyraı, myna jurt balyq bop ketken be dep tańdanǵan eken... Jetisipsiń!.. — dep kúldi sosyn, karalınge toǵytqan qotyr toqtydaı mazýtqa bylǵanyp kelgen Qaraketikke. — Qoı, sen balyq bop ketpeı turǵanda elge qaıtalyq.

— Kelgenimiz keshe edi ǵoı.

— Bul jerde ekeýmiz eshqandaı is tyndyrmaspyz. Onan da Almatyǵa baryp aqyldasalyq. Aýyl irgesiniń arýaǵy basqa... Baıqaımysyń, mynaý jaǵa, mynaý sý da qolańsa sasyp ketken joq pa?..

Sý betindegi jybyrlaǵan qyzǵylt sary monshaqtaryn sypyryp aldy da kún qyrqaǵa sińip ketti. Kók teńizdiń beldeýi qazandaǵy qaınaǵan qara sýdaı dóńeıip, kókjıekten astasqan qara qoshqyl tolqyndardyń kúderi jalynda qaraquryq saǵym oınady. Salqyn lep soqty. Kúni boıy qaqtanyp, sý sorǵan ashqaraq jurttyń aldy endi janyn kúıttep, ashana qaıdasyń dep japatarmaǵaı jamyrasyp barady.

Shelek súıretken sarnaýyq sáýdegerden úsh somǵa úsh balyq satyp aldyq. Forel dep maqtaǵan. Foreldiń jon arqasy teńbil shubar bolsa kerek, mynasy «sor» dep atalatyn teksiz maıshabaq bop shyqty. Qoly-basy baljyratyp balyq mújýdi jek kóretin Májkeń onyń tegin surap qaıtsin, áıteýir aldanysh úshin qınalyp otyryp úsh somyn sýyryp bergen. Eki shısha «psoý» teńdengen Qaraketiktiń sońynan salaqtap eki «shal» Psoý ózenin jaǵalap keledi.

Kópten beri tútin ıiskegen joq edik. Shyrpy, kepken salyndyny byqsytyp qoıyp endi jaıǵasa bergenimizde jaǵany ıt jetelegen serýenshiler kernep ketti. Baladan kóri ıt jeteleý ońaıǵa túsken ýaqyt qoı, onyń ústine ıt te jeti qazynanyń biri desedi. Biraq, tilderi sala qulash taıynshadaı dúregeıler kezek-kezek kelip qaıtyp, irgemizdi tý-talaqaı tebe bastaǵanda qazyna bolmaı ketkirdi qańq etkizip qasqa mańdaıdan kóseýmen salyp-aq jibergiń keledi. Tek amal joq, qolyń qyshyǵanmen aýyl úıdiń ıtiniń de quıryǵy qaıqy deısiń de qoıasyń. Endi birde ańǵarsaq, ıin tiresken jurt jalaqqa jınalǵan qoıdaı jan-jaǵymyzdan qaýmalaı, oshaqqa ıtingen bizderdi tor ishindegi taǵydaı qyzyqtap tur eken. Kópshiligi gıtara, tranzıstor arqalaǵan «sovremennyı» sharmanshıkter. «Jylqy kisineskenshe, adam sóıleskenshe» — deıdi ǵoı, bir-eki aýyz qaǵytpadan keıin dabyrlaı kımelep, aqyry ot basynan úsheýimizdi aıdap shyqty. Qolamtadaǵy eki-úsh mýndırli kartop pen úsh shabaqty saýǵaǵa berip taǵy da qonys aýdarýǵa týra keldi. Ot basynda óńsheń bir tilersegi tyltıǵan teke saqaldar gıtarasyn tepeńdetip jer tepkilep qala berdi:

— Voda, voda!.. Krýgom voda!... Voda, voda!.. Shýmıt voda!..

— Ný ı chto? — dedi Májkeń. — Sýdyń sý ekenin, sý bolǵan soń onyń syldyrlaıtynyn dáleldeý úshin osynsha kók terge túsýdiń qansha qajeti bar?..

Májkeńniń tanaýyn qýsyrǵan ánniń sózinen kóri qonystyń kúıigi tárizdi, «Sory qalyń soqqy jegen pyshanamyz, ómiri maqtanshaqqa nysanamyz» — dep Abaı aıtqandaı «qur dárimen atqannyń» keri boldy.

— Qajetsiz dúnıeni esepteı berseń erte qartaıarsyń, — dep jubatty Vasılıı Ivanovıch. — Bir jarym jyl azaptanyp bir fılm jasaısyń. Ony keıbireýler bir jarym saǵattyq ermekke balaıdy. Al qıyp-qıyp laqtyryp tastaǵan qajetsiz plenkań qansha shaqyrym?.. Zady, óner eksheýge kónedi, al ónerge syımaıtyn qajetsiz qoqys qashanda ólermen, ony jurt sanasynan laqtyryp tastaı almaısyń...

Úsh adam — bes qol, bes aıaq sandalyp júrip teńiz jaǵasyna qaıta shyqqan. Uzaqty kúnge qus bazaryndaı shýlaǵan Sý-qum endi ǵana tynys alǵandaı. Munartsyz shańqandaı aspanǵa aı da sharshap-shaldyǵyp, manaýrap kóterildi. Aǵash kóleńkesi uzaryp, teńiz tuńǵıyǵyna tik shanshylǵan záýlim efkalıpttiń ushar basy bos aspanda samarqaý júzgen aqsha bulttyń úzigin sypyryp tastaǵysy kelgendeı baıaý ǵana terbeledi. Batysqa qaraı úshkildene sozylǵan buıra jotanyń baýraıynda jypyrlaǵan qala ottary qaraǵaı basyna qadap ketken qyzyldy-jasyldy qýyrshaqtaı edi. Teńiz aıdyny synaptaı jaltyrap, aıdyń betindegi shıratylǵan aq seldir býdyń quıyny irimtik-irimtik bop seıilip barady. Tuńǵıyq betin ylaılap áldebir motorly qaıyq byrqyldap óte shyqty da lek-lek maıda tolqyndar jıekti sylp-sylp sabap birazǵa deıin teńselip turyp aldy.

— Keń jaılaý — jalǵyz besik jas balaǵa.

Alla asyraǵan pendesi ash bola ma?

Er jetken soń syımaısyń keń dúnıege,

Tynyshtyq pen zar bolarsyń baspanaǵa, —

degen óse-ee dep — Májkeń shólirkep qalǵandaı balyq sasyǵan jaǵanyń óńezdeı aýasyn óńeshin jyrta bir simirdi de oń qolyn úzip alyp top etkizip qum ústine tastaı saldy.

— Ne dediń? — Vasılıı Ivanovıch Májkeńniń kúbirin túsinbeı qalsa kerek, ol da oń aıaǵyn sýyryp alyp qumǵa qadady da betimizge bejireıe qarady.

— Baıaǵyda Abaı degen bir shalymyz qazaqtyń sary dalasyna sımaı salaqtap qańǵyryp júrgen kezinde jylap aıtqan bir sózi eken.

— Májke, tórkinin qýsaq Lermontov emes pe?..

— Pyshyldama! Lermontov ondaı óleń jazǵan joq.

Daýdyń aqyrynda Abaıdy ary julmalap, beri julmalap aýdarǵan bop Vasılıı Ivanovıchke júginip edik, qotarmasy qorash boldy ma ol da Lermontovtan mundaı óleń oqyǵan joq edik dep Qaraketikti Májkeńe jyǵyp berdi. Meıli, bireýmen bireý aýyz jalassa úshinshisin qańǵytyp jiberetini qashannan málim, Qaraketik týyn jyqty da qosyn kóterip maıdan dalasyn tastap shyqty...

Keshegi qan maıdannyń surapylyn birdeı keshken eki dostyń tvorchestvolyq sapary da bir bastalǵan; ónerdegi órisi ár basqa bolǵanmen ómir haqyndaǵy oılary, ózegi birdeı eki muńdas osy joly da úlken qalanyń beımaza shýynan qashyp Sý-qumǵa kelip tyǵylǵan-dy; bizderge alystaǵy tarıh, olarǵa kóz kórdi, qulaq otyqty bolǵan soń osydan jıyrma bes jyl burynǵy Máskeý túbindegi qazaqstandyq batyrlardyń erligin ekranǵa tartpaq edi. Kórmegen jurt qıalyna júginedi, kórgenniń jóni bir basqa, tegi bastan keshkendi qaıta jańǵyrtý qıyn da, ári jaýapty bolsa kerek, ekeýi kelgennen beri quıryq basyp qalam tarta almaı sendelýde. Qara bastyń qamyn qýalaǵan kemshin pendege bolmasa bul jer ábiger adamnyń, ásirese óner adamynyń qonysy emes eken.

Alystaǵy bir saǵynysh Májkeń kóńiline Abaı óleńiniń bir shýmaǵymen muń bolyp kirip, bolashaq jasalmysh shyǵarmanyń alǵashqy joly osy shýmaqtan sabaqtalǵandaı edi. «El basyna kún týsa» atty fılmdegi Bozjanovtyń aýzyndaǵy: «Jaınaǵan týyń jyǵylmaı, jasqanyp jaýdan tyǵylmaı» — dep bastalatyn Abaı joly osy edi. Túnimen chemodanyn býyp-túıip, kók teńizdiń jaǵasyn qıǵysy kelmegen jeńgemizdiń torsylyna da qaramaı aýyl qaıdasyń dep tartqan; bir shýmaq óleńdi eske túsirý úshin samoletpen bir kúnshilik jerge baryp qaıtty deý kórer kózge bolmasa estigen qulaqqa ersileý árıne. Onyń ústine jalynyp-jalpaısań da bir senarıińdi oqymaıtyn Májkeńniń tom-tom kitapty qalaı sińirip qoıatynyna tań qalasyń. Oqta-tekte suraı qalsań: «E-e, qoı kórmesek te eshkili baıdyń qyzy edik», — deıdi de qoıady. Kop áriptesterinen onyń bir ereksheligi — ol árqashan ekrandy kitap betindeı oqıdy da odan poezıanyń sazyn, aqynnyń arqasyn izdeıdi. Qaı fılmin kórsek te aqyn babalarymyzdyń jyryn tyńdaımyz, Mahambet te, Abaı da ánsheıin qyzyl sóz úshin qıýasyz enbeıdi, halqymyzdyń psıhologıasy men rýhynan týyndap, shyǵarmanyń arqaýyna taspa órimindeı sińip jatady. Kıno ónerin ıisi bóten, órisi basqa dep baǵalaıtyn keıbir prozaıkterdiń kóńiliniń muzyn syndyryp, bul janrǵa degen ishtegi janashyrlyqtyń kózin túrtken de Májkeńniń osy aqyn jandylyǵy sebep bolsa kerek.

El tarıhyna qatysy, el taǵdyryna qajeti joq bos qyzyqqa boı urmaıtyn Májkeńniń ónerdegi taǵy bir prınsıpi; Shoqan, Baýyrjan, Mánshúk — Májkeńniń kınoda jasaǵan obrazdarynyń qysqasha sany osyndaı. Al «Kimniń izi kókjıekte shubartqan» («Sledy ýhodıt za gorızont») fılmi kórermen qaýymǵa ártúrli oı salǵan. Oılamaǵan keıbireýler: «mal baǵyp kórmegen el me edik. Úsh mezgil mal jaıǵap, úsh mezgil as ishkenniń nesi tańsyq» — dep narazylyqta bildirgen. Sol bir tusta mektep bitirgen jas ataýlyny malǵa shaqyrǵan uran bolǵan-dy. Jazıra men bala Tanabaı kóptiń biri edi. Basqa tússe baspaqshyldyń biri bolǵysy kelmeı eki jas ta maldy aýyldy tastap ketti. Kómpis Asan kóńiline túıtik almaǵan kúıi qala berdi. Bireýdiń qyzyǵy bireýge ersi, bireýdiń kúlkisi bireýdiń kóz jasyndaı. Synyq shyrpyny shyǵynǵa sanaıtyn sharýanyń adamyna kóterem toqtynyń ólimi de ýaıym, al malmen birge órip, ermegi de, eńbegi de sol tórt túlikke telinýmen etip bara jatqan jyraqtaǵy Tanabaılardyń ketik kóńilin qaı shyǵynǵa sıǵyzýǵa bolar edi?.. Kóretini kókjıek, kók aspannyń astynda kóńil kúıin shertiser kóńildes te joq. Bizge salsa bul fılmniń atyn «Sary dalanyń muńy» der edik.

... Kókjıek shubar shymyldyqtanyp qapty. Shubar shymyldyqtyń ar jaǵyndaǵy aı súlderi de kómeski. Melshıgen taýlar, sabalaq orman manaǵydaı emes qarańǵylyqqa sińip, dastarhan ústindegi baýyrsaqtaı usaqtap meńireý túnniń betinen súrtilip bara jatyr. Ár úıdiń aýlasynan laq baqyrdy. Laq emes, taýyq eken shaqyrǵan. Bóten jerdiń qorazy da basqasha aıqaılaı ma, shetinen saqaý sıaqty kórindi. Eki adam tóbemizden tónip kep tur eken. «Ah, dızertıry!» — degen daýysty estigende:

— Májıt, qudaı atty!.. Ketelik endi! — dedi Vasılıı Ivanovıch. Eki «shaldyń» báıbisheleri eken.

Eki «shal» oń aıaq, oń qoldaryn kıip aldy da eki jeńgeıdiń aldyna túsip tompyldaı jóneldi...

... Kıno shirkin jyl saıyn týa bermeıdi. Onyń naýqany da, mezgili de joq. Saýyn berýinen qysyraýy kop. Onyń ústine Májkeń esh ýaqytta daıyn dúnıege qol artyp kórgen emes. Qashanda avtorǵa aqyl qosyp, birge tolǵatyp, bolashaq lentanyń alǵashqy nusqasynan ekranǵa deıingi azaby men ýaıymyn bólip-jaratyn. Biraq, keıbir rejıserlerdeı avtordyń fantazıasyna, ádebıetke qıanat jasaǵan emes. Sonan ba, stýdıanyń boqshasynda jatatyn shıkili-pisili dúnıelerge kirpıazdyqpen qaraıtyn, ógeı sanadyń dep bul minezin keıbir áriptesteri keshire almady, keshirsin keshirmesin, Májkeń ózegin jaryp shyqpaǵan týyndyny asyrandy kúshikke balap, baýyryna basa almaı ketti. Sonan soń da Májkeń óziniń tvorchestvolyq qysqa ǵumyrynda bes-aq fılm jasady. Eger onyń keıipkerleri Shoqan men Baýyrjan ekenin eskersek, bes fılmi eki ǵasyrdyń zamany.

Kinázdik tvorchestvo adamyna minezdik kategorıa emes, darynnyń daralyǵy, tvorchestvolyq birbetkeıliktiń, tvorchestvolyq estıarlyqtyń jemisi. Kıno qyzmetkerleriniń kóbi «shaı ústindegi» kúıbeń tirlikti alǵyrlyq, zerektik dep sanaıdy. Sonyń bári de jorta jasalatyn «pysyqtyq», árkimniń aýzynan shyqqan túkirik, GIK-tiń aýdıtorıasynda álde qashan qap ketken jelbýaz fılosofıa ekenin jasyrady. Osy «minezderin kórgende»:

«... Momynnan jaman qorqaq joq, «Qý», «pysyq» degen at qaıda, Arsyz bolmaı ataq joq, aldamshy bolmaı baq qaıda?» — deıtuǵyn Abaı joldaryna eń bolmasa bir dúrkin kóz salmaǵandaryna qaıran qalasyń. Májkeń ótirik pysyqtardy, kúıbeń tirlikti jek kóretin. Aldamshy bolyp, aram baqpen qońsy qonǵan joq. «Aýyl aımaqta dos, ıtte baja kóp» deıdi qazaq. Májkeńde dos kop bolǵan joq. Onyń aınymas dosy óner edi. Ol ómiriniń aqyrǵy sátinde de jaryq dúnıemen semka alańynda qoshtasýy múmkin osy jazmyshtan da shyǵar... Kúıbeń tirlikti qalamaǵan soń Májkeń semka alańyna tórt-bes jylda bir-aq oralatyn. Keıbireýge ol syńar qolyn qaltasyna shirene salyp bos júrgendeı kórinetin. Májkeń bos júrse, alty aı qys tapjylmaı jatyp kitap oqıtynyn tek kórgen kóz ǵana biledi. Oqıtyny kóbine kóne kitaptar: kórkem ádebıet, óner tarıhy, ásirese, el tarıhy.

Máskeý qysy qashanda bulyńǵyr: qystyń qysqa kúni qala shetinen kilmıip zorǵa kóteriledi de sol shyqqan ornyna qaıtadan qulaı salady; keıde kádimgi alaqanshyq -qýyqtaı tar kóshelerdi, jartastaı yzdıǵan záýlim úılerdi orap soǵatyn quıyny men qapalaq qary shubar shymyldyqtaı tereze áınegin búrkeıdi de turady. Eki bólmeli páterdiń bulyńǵyr zalyndaǵy bar jıhaz, kitap. Eki kisilik tahtanyń syńary gazet-jýrnaldan beli qaıysady. Eki kózildirikti kezek baptap ustaıtyn. Jeńgemiz jelip júrip, qulqyn sáride poshtabaı jáshikten aǵymyzdyń bir býma tańǵy orazasyn ákep beredi. Sonan shańqaı túske deıin lám-mım joq. Bulyńǵyr buryshtan jaltyraǵan kózildirikti ǵana kóremiz. Bulyńǵyr buryshtan syzdyqtaǵan sıgarettiń sylań tútini ǵana shalqıtyn. Keıde telefon shar ete qalady:

— Áı, Kalhaýn, álgi aǵań bizdiń eramyzǵa jetti me?

— Bilmeımin. Orazasyn ashyp jatyr ǵoı.

— Shýmerlermen be?

— Shamasy, saqtarmyn-aý deımin.

— Shúkir, onda beregirek jaqyndap qalǵan eken....

Májkeń gazetten bas alyp, kózildiriktiń tóbesinen tesilip qaraıdy. Kim dep suramaıdy. Telefon soqqan adamdy tyńdaýshynyń bet-álpetinen tanıtyn ádeti edi.

— Dáý shalyń ba? — deıtin.

— Iá.

— Qaıdan?

— Osynda. Músápirhanadan soǵyp tur.

— Báse!.. Shaıyn ishe almaı otyrǵan ǵoı. Kelsin de. Dúkenge baryp kilegeı ákel. Úndi shaıyn umytpa.

Sháken aǵamyz shaıdy ózi baptaıtyn: nilin ózi shyǵaryp, ózi quıady. Ózgeniń qolyna senbeıtin. Birde Káýkendi kilegeıge jumsasa kerek. Qaltasyndaǵy eki shıshany metroda syndyryp alyp, artynan kástóminiń kompensasıasyn daýlaǵan soń kilegeı tasıtyn kirekesh mindeti meniń moınymda qalǵan. Bizge olar saqa kórindi me, jasy elýge tolar-tolmas aǵalarymyzdy erterek «shal» atandyryp jiberippiz. Meniń «Dáý Shalym»-SHáken aǵamyz. Aǵalarymyz da bizdi qatty erkeletetin edi. Erkelep júrip Shákeńnen tábárikke surap alǵan mazaq esimim — «Kapıtan de Kalhaýn», Májkeńniń bergen aty — «Ketik». Onyń ar jaǵynda inilerine úlestirgen «Kısa», «Búlkilbaılar» taǵy bar.

Májkeń Shákeńniń aǵalyq jolyn kesip, ómiri aldynan ótken emes. Biraq, biri aǵa, biri ini bop syzylyp jatpaı, aradaǵy azǵantaı jastyń aıyrmasyn syzyp tastap, dos-jarandaı, zamandastardaı qaljyńdasyp, jarasyp ótti. Ókinishi sol, Májkeń de, Shákeń de jas teńestirip, ekeýi de jaryq dúnıede elý alty-aq jyl ǵumyr keshti.

— Májıt, sen bir mezgil shýmerlerden beregirek kelseńshi, beregirek, — deıtin Sháken. Aǵalyq osy bir nazda tek ázil ǵana emes, ókpe de bar edi. Onyń tórkini taǵy da kınostýdıanyń kúıbeń sharýasyna kep tireletin.

Máskeý — kıno qyzmetkerlerine at shaldyratyn beket tárizdi, kúnde sabylyp jatqany. Sabyltatyn — óner qamy. Qazaqfılm qashanda senarıge ashqursaq: senarı tabylsa-sony ekranǵa tartatyn rejıser joq, al kelimsek keıbireýler kergigende jýansyp kerege syndyrady. Sháken aǵanyń ara-tura Májkeńniń adresine tastaıtyn shymshyma qaljyńy: «sen aýyr júkke ıyǵyńdy tospaı, Qıyr jaılap shet qonyp jatyp aldyń» degen, juqalap jetkizgen qıastyq edi. Obaly qane, «bizde túk te joq» deıtin keıbir kepıetsiz jurtqa bolmasa, qazaq kıno óneriniń tarıhta qalar jurnaǵy sol jyldary dúnıege kelgen. Aǵalardyń mıy men mańdaı teri, júrek qanynyń lúpilinen týǵan «Taqıaly perishte», «Atamannyń aqyry», «El basyna kún týsa», «Qyz Jibekter» sol jyldardyń jemisi. «Jaqsydan — sharapat» deıtin bar, Májkeńniń «shýmerlerinen» búkpesiz aıtqanda, ony kóp oqıtyn, kóp biletin bilimdarlyǵynan bizge de mysqaldaı bolsa da bir nár juqqan sıaqty. Oljastyń shýmerler tarıhyn qoparyp, kóne derekti qaıta jańǵyrtyp, búgingi zıalynyń kózimen paıymdaý jasaýyna aǵamyz túrtki bolǵan shyǵar. Máskeýdegi búkil arhıv ataýlyǵa maǵan ulyqsat qaǵaz ápergen de eki aǵam edi. Arhıvterde shań ǵana emes, altyn da bar eken. Oǵan kúni búginge deıin qaryzdarmyz... Májkeńniń inilerine aıtqan aqyly: «boıyńdaǵy kemshiligińdi jasyrma, oıyńdaǵy jaqsy nıetińdi jurttan qyzǵanba, bilmegenińdi ótirik bilimdarsyp talaspa, ótirik poza jasama — artynan uıatqa qalasyń» deıtuǵyn. Ótirik bilimpazdyq ózińdi ǵana emes, ózińdi tyńdaǵan bylaıǵy jurtty da uıatqa qaldyratynyn búginde eskere bermeımiz.

Shyndyqtyń betine týra qaraǵan adam ómirden qoryqpasa kerek. Qorqaqta prınsıp bolmasa kerek. Qan keship, qan tógip, soǵystyń ot jalynyn, jemisin kórip qaıtqan Májkeń pendelerge orıentır jasamaıtyn, onyń ıdeıasy — eldiń ardagerleri edi, onyń keıipkerleri eldiń ataqty azamattary. Májkeń ara-tura áńgimesinde: oqýǵa alǵash attanǵanda Muhtar Áýezovtiń tún ishinde aeroportqa deıin jaıaý shyǵaryp salyp, kıno óneriniń qazaqta kenje ekenin, ásirese, rejıser mamandyǵynyń tapshylyǵyn eskertip, sát-sapar tilegenin aıta beretin. Kim biledi, Muhańnyń sol aq batasy qondy ma, bálkim sol uly adamnyń aq tilegin aqtaǵany shyǵar, onyń boıynan irilikke áýes minezdi, tvorchestvosynan iri tulǵany kórdik: Shoqan, Mánshúk, Baýyrjan, Panfılov, Rakasovskıı.

Pendeshiliktiń qashanda jaqsyǵa aıaq shaldy kesiri bolady. «El basyna kún týsa» fılmi Májkeńniń biraz júıkesin jedi. «Valakalam tas jolyn» ekrandaýǵa alǵashynda kelisim bergen Aleksandr Bek, romannyń avtorlyq qaqysy dep 2000 somdy boıyna sińirip alǵan soń aıaq astynan shalqasynan tústi. «Erdiń artqy qasyn suraǵan dostyqtyń» qıastyǵynan Býrovsk qalasynda bastalyp ketken semka toqtaldy, búkil kıno grýppa orman ishinde daǵdaryp qaldy. Eger Baýkeńniń ózi, onyń eńbekteri bolmaǵanda fılmniń ekranǵa jetýi neǵaıbyl edi. Qol ushyn bergen Baýkeńniń memýary, sosyn qorjynynda qalǵan derekti materıaldary. Oljas, Ákim, fılmniń redaktory, osy joldardyń avtory bolyp senarıdi qaıta jazýǵa kiristik, kıno jónindegi respýblıkalyq komıtet predsedateli qonaq úı men mashbúronyń arasynda kýrerlikke júrýge májbúr boldy. Senarıdi jazdym-aý. Biraq... syrttaı pishilgen ton Májkeńe syımaı qaldy da Býrovskige barýǵa týra keldi.

... Meńireý ormannyń kógildir ymyrty jon arqadan qysyp, kóz sýlandyrady. Aıaz qyryq birinshi jyldyń qysyndaı qaqap tur. Ózenniń arǵy betindegi shaǵyn qalanyń úıleri de búrisip qalypty, tútini alasa, ári áljýaz. Orman ishindegi taqtaı baraqtyń qabyrǵasy da sýyqtan qaqyrap túsetindeı. Soǵan jalǵasqan blındaj, transheıalardyń qar astynan nobaıy ǵana kórinedi. Zeńbirek pen myltyq daýysy joq demeseń, dúrbeleń kútken maıdan shebin eske túsirgendeı muńdy bir úreıli tynyshtyq. Bir táýlik boıy til qatpaǵan Májkeń ekinshi rejıser Saranyń dámdi shaıyna qaramastan ertesimen fılmniń sýretshisi Ydyrys ekeýmizdi ertip «rekognossırovkaǵa» shyqqan. Májkeń atqa qalaı otyrsa, shańǵymen de atsha jeletin. Bala kezinde fýtbol dobymen Kýchýgýrdiń shańyn qaqqan (Kishi qońyr) aǵamyz qyryqqa kelgende de denesin shıraq ustaıtyn edi. Biz mıtyńdap qýyp jetkenshe ol batalónnyń qorǵanys shebin eki aınalyp, ormannyń kúnshýaq jıeginde temeki tartyp otyr eken.

— Iá, Kalhaýn, seniń áskerı sheniń menen joǵary ǵoı, ne kórdiń, ne aıtasyń! — dedi.

Aýdıtorıadaǵy makette, onan qaldy qaǵaz betinde qalammen soǵysqany bolmasa «qýyrshaq» soldat ne aıtsyn. Bul joly qaljyńyn da ótkize almady. Óıtkeni aǵa júzi qatqyl, qabaǵy salyńqy edi. Ol úndemegen kúıi sıgaretin sarańdarsha sabaǵyna deıin sarqyp taýysty da bizderge sharasyn tepken qoıan kóziniń qıyǵymen ǵana qarady. Sosyn julym-julymy shyqqan senarıdi qaltasynan sýyrdy.

— Bári durys, — dedi. — Bári kitaptaǵydaı. — Aına qatesi joq, — dedi.

— Durys bolsa, endi ne turys?

— Bar kiltıpan sol durystyǵynda tur ǵoı, — dep Májkeń únsiz otyryp qaldy. — Bizge Baýkeńniń kitaby emes, ózi kerek edi ǵoı, — dedi birazdan soń. — Kitapta jazylǵandy oqýshy onsyz da biledi. Jurttyń bizden kútetini kitaptyń syrtynda qalǵan Baýyrjannyń tulǵasy, kitapta aıtylmaı qalǵan Baýyrjannyń sózi men oıy emes pe... — solaı ma degendeı ol endi maǵan iltıfatpen qarady. — Polıtrýk Klochkovtyń: «sheginetin jer joq, artymyzda Moskva!» degen urany ańyzdaı tarady. Klochkovtyń sol sózin tyńdap turǵan bireý bar ma eken? Jıyrma segiz túgeldeı qyrylyp ketti degenimiz qaıda. Sonda onyń sózin kim jazyp ala qoıdy eken. Al odan buryn Krúkovo túbinde: Moskvaǵa otyz-aq shaqyrym qalǵanda «maǵan munyń endi qajeti joq!» dep Baýyrjannyń kartany jyrtyp tastaıtynyn ekiniń biri bile bermeıdi.

Óner obektisi bombanyń kúrsili, myltyqtyń tarsyly emes, Baýyrjannyń keıipkerlik ómirbaıany. Májkendi qınaǵan da osy edi. Ol sonaý Nevel qalasyna Mánshúkke zırat qyla barǵan joq, onyń izdegeni batyr qyzdyń ór tulǵasy, el basyna kún týǵan shaqta Otanyn keýdesimen qorǵaǵan el azamatynyń tarıhqa qanmen jazyp ketken erliginiń óshpes iz-tańbasy bolatyn...

... Jol uzaq. Jolaýshy jeteý edi. Jeteý de bolsa jalyqqan sıaqty. Ánsheıinde áńgimeni shýmerlerden bastaıtyn Májkeń de únsiz. Ánsheıinde jatyp atar Ábiltaıdyń da oǵy taýsylǵan sekildi. Jıyrma shaqty qalany, Ortalyq Rossıa men Belorýssıanyń biraz jerin sharlap shyqqan Mosfılmniń segiz oryndyq yrqyldaq mes kerigi sharshaıyn dedi me, ysqyryp-túshkirip, oqta-tekte qalǵyp ketken jigitterdi shoshytyp oıatyp keledi.

— Májke, ánebir shirkeý qalyp barady, — dep Ábiltaı irgege ıek qaǵyp kúldi.

Súrlemniń shoshaq munarasy eken. Býlyǵy syǵyraıǵan ıen qystaýdyń kúzetinde turǵandaı tóbesine qar telpek kıip alyp seltıe qarady. Aldanyp qalǵan Májkeń Ábiltaıǵa bajyraıa qarady da:

— Pyshyldamaı otyr, — dep ezý tartty. — Eldi úrkitkeni bolmasa, shirkeý men súrleý munarasynan adasatyn mahno deımisiń meni?!

Shoshaıǵan shirkeý ataýlyny qur jibermeı, shyqqannan beri sanap kele jatqan Májkeńe Ábiltaıdyń birde:

— Májke, kóringen sılostyń munarasyn qaǵa bersek elge bıyl jetpeıtin shyǵarmyz, — dep ázildegeni bar.

Pyshyldamaı otyrdyq. Aıaz birde otyz, birde qyryq. Aspan shańyt. Qulaqtanǵan kún qatyp qalǵandaı qaraǵaı basynan oza almaı tur. Qar jamylǵan orman da qatyp qalǵandaı meńireý. Jeltoqsannyń aıaq astynan apshy qýyratynyn kim bilgen. Basta papaqa, úste kelte kúrte, jel keýlemesin dep jalań qabat shalbardyń balaǵyn báteńkeniń baýymen býyp tastaǵanbyz. Májkeńnen basqanyń qudalyqqa júrer kespiri shamaly. Ejelden kúmis qońyraýmen aty shyqqan Baldaıǵa soqqanymyzda sývenır satýshy aspankóz ádemi kelinshek túrimizden seskenip, dúnıesin tyqpyshtady da: — Qońyraýdyń únin estimegenimiz qashan!.. Dúken turmaq shirkeýde de joq, áıtpese mahno kele jatyr dep kúnshilikten dabyl qaǵatyn edik qoı degen.

Ádemi kelinshektiń aýzy dýaly boldy da, sonan seńseń bórik, tuıyq shalbar kıgen birimiz mahno atanyp shyǵa keldik. Onan arǵysyn Májkeńniń ózi septegen. Biraq, Májkeń áste kisi kemitip, bireýdiń osaldyǵyn mazaq qylmaıtyn, bireýdiń jarymaǵan minezi men jaraspaǵan yrjańyna, áıtpese, boıyńdaǵy bar qasıetin jurtqa tosa almaıtyn orasholaqtyǵyna renjip, eptep shymshyp tastaıtyny bar. Tegi, qotıyn adamǵa qasıet qonbaıdy. Qasıeti bar adamnyń qasynda qotıyn júrmeıdi. Májkeńniń ázili maıdy, kúlkisi kóńilge jyly, álde kimder sekildi albaty qyljaq úshin beıpil sóıleý onyń leksıkonynda joq edi. Orys halqynyń eki birdeı uly perzenti Pýshkın men Shaıkovskııdiń qara ormanyna túnetip, Kalının, Smolenskıı, Novgorod, Pskov sıaqty kóne qalalardyń tarıhı eskertkishterin, atamzamanǵy kreml, shirkeý, saborlaryn túgel aralatyp shyqqanda bizdi ánsheıingi ázil men ermek úshin súırep júrgen joq. El tanıtyn, jer tanıtyn jasqa kep qalsa da jigitterdiń kóbi Almaty men aýyl arasyndaǵy qysqa joldan uzap shyqpaǵan eken. Mınskidegi bir kınodramatýrg dosyna Májken bizdi sýretshi, jazýshy, rejıser, operator dep atap-atap záýimen tanystyryp edi.

— Estip turǵanym osy, — dep dosy shynyn aıtty. — Qaırat degen komandanyń baryn bilem, biraq onyń quramynda da jalǵyz-aq fýtbolshylaryń bar eken, — dedi.

— Tımýr degen sol jalǵyz fýtbolshymyz seniń «Dınamońnyń» qaqpasyna qarymtasyz eki dop soqqan joq pa! Al onbiri túgel qazaq bolsa ne jandaryń qalady?! — dep Májkeń dosyn ázilmen buqtyryp bizdiń namysymyzdy qorǵap qalǵan. — Solaı, meniń inilerim jalqy da bolsa dara! — dep aıaǵyn nyǵyzdap taǵy bir túıdi.

Ázilden utsa da Májken bylaı shyǵa oılanyp qaldy. Fýtbolshyny bilgen tysqary kózdiń qulaǵy óner adamynyń esimin nege estimeıdi? Álde bir ezýinen mıkrofondy eki eli jibermeıtin ánshi symaq «sheptýndardyń» ataǵy qulaq sasytqanda tvorchestvonyń azamattaryn qalyń jurt kózge ilmeıtini qalaı? «Atyń barda jer tany jelip júrip, asyń barda el tany berip júrip» dep qazaq aıtqan. Sóıte tura, keıin bizdiń jurt baılyǵy asyp-tógilip jatsa da beretin asyn durystap kórsete almaıtyn keıbir berekesizdiń dastarhany sıaqty dep aǵamyz ókingendeı boldy. «Basqanyń jaltyraǵyna tamsanyp, basqanyń joǵyn bardaı qyp badyraıtýǵa shebermiz de ózimizge kelgende únimiz shyqpaı qalatyny bar» — dedi. Baıaǵy sol enjarlyq. Bárińe saraı aqyny kerek. Óıtip bálsinýge búgingi ýaqyt kútpeıdi. Jaspyn dep, alda ǵumyr bar dep el taný, jer tanýdy, ózińdi tanytýdy keler kúnniń enshisine qaldyratyn ádetimiz. Al ataǵyń shyqqansha jasyń ozady, jasyń ozǵan soń kádiriń tozady, onan sońǵy aýyl arasynyń aıranynan artpaıtyn qara basyńnyń bedeli kimge dári. Áýeli inilerine, sosyn ózine-ózi ókpelep alyp aǵamyzdyń tomsaryp otyrǵany osy edi.

Endi maıdan jolymen kelemiz. Osydan jıyrma tort jyl buryn qan maıdannan Mánshúk jazǵan hattardyń izimen kelemiz. Danasynan balasyna deıin jaýǵa qarsy oq atqan, qalasynan kishkentaı Hatyn sıaqty derevnásyna deıin órt pen oqty basynan keshken Belorýs jerinen qazaq qyzy Mánshúktiń zıratyn, soǵysqan tóbesin izdep kelemiz.

Aspan shańyt. Qulaqtanǵan kún qatyp qalǵandaı qaraǵaı basynan oza almaı tur. Shańyt tumandy tesip-tesip aspanǵa shanshylǵan Nevel qalasynyń shirkeý munaralary da sereıip-sereıip qatyp qalǵan sıaqty edi. Qalyń ormannyń aıaǵy buıralanyp, oıdym-oıdym qurdymǵa aınalyp barady. Qalyń ormannyń sheti Mánshúktiń surapyl soǵysty jetkizip salyp kóz jumǵan jeri. Mánshúktiń anasyna jazǵan hattary da osy jerde úzilgen. Májkeń osy úzilgen hattardyń jalǵasyn jazbaq edi. Ańyz bop ketken zamandasynyń er tulǵasyn ekranda qaıta jańǵyrtpaq oıy bar.

... Vysota nomer... Bul áskerı tilde. Áıtpese tóbeniń aty tóbe. Nevel qalasyn ońtústik batystan orap jatqan búkir jon eken. Jalańash. Jalǵyz jarym aǵashy áli jaraly, jas shybyǵy jetile qoımapty. Kóp molaq, kók shybyqtyń arasy qaptaǵan or. Mánshúk eń sońǵy hatyn qaptaǵan ordyń qaı qýysynda otyryp jazdy eken?..

Tóbeniń basy sýyq eken. Kúnniń yzǵary emes, mynaý astań-kesteń búkir jonnyń qoınynda qalǵan osydan jıyrma tort jyl burynǵy surapyldyń yzǵary dene túrshiktiredi. Sosyn, aıaýly jan qaı tómpeshiktiń basynda sheıit boldy eken degen bir oı, kórmesek te aıaýly jannyń qımas júzi kóńilge qaıaý salǵandaı... Májkeń Mánshúkti kórgen eken. Almatyda, soǵys komısarıatynda kezdesken eken. Biraq bizge jarytyp eshteńe aıtpady. «El qorǵaý azamattyń boryshy. Biraq soǵys degen tabıǵatqa syımaıtyn, tabıǵattan tys zaýal ǵoı» dedi de qoıdy. Onyń ersiligi de osynda dedi. Jalpy Májkeń maıdanda boldym, qan keship, el qorǵadym, qaırat qyldym dep eshýaqytta aıtpaıtyn edi. Ol on segiz jasynda maıdanǵa attanǵanyn, qan keship, el qorǵaǵanyn, qaırat qylǵanyn eshýaqytta mindet qylmaıtyn. Ol surapyl soǵys jaıly dastanyn «El basyna kún týsa», «Mánshúk» atty fılmderin ekranda jazǵan.

... Vysota nomer... Bul áskerı tilde. Áıtpese tóbeniń aty tóbe. Biraq týǵan jerdiń tómpeshigi de qasıetti. Adamǵa eń qymbattysy ómir eken, al eń qasıetti nárse — týǵan jer úshin adam eń qymbattysy — ómirin qıǵan. Nevel qalasynyń parkindegi baýyrlar zıratynda on kók tas. Onnyń úsheýi qazaq. Sonyń ishinde týǵan jerdiń topyraǵynan úzilip túsken qasıetti bir tómpeshikteı bop Mánshúk te máńgilik uıyqtap ketipti. Nevel sıaqty qanshama qala, qanshama baýyrlastar zıraty bar. Sonyń onnan biri Mánshúkter. Ekran bolmasa, óner bolmasa Májkeń ol týraly dastandy jyr etip te taýysa almas edi.

... Árqaısysy bir jarym saǵattyq lentanyń syrtynda ónerdegi Májkeńniń jazylmaǵan ómirbaıany qap ketti. Biraq onyń aıtylmysh sózin, oı-armanyn keıipkerleriniń aýzynan estımiz, elikteımiz, tvorchestvosyn áli de úlgi tutamyz, átteń, ózi aıtpaqshy, bizge keregi onyń óz tulǵasy edi.

Fılmdegi Shoqan, ómiriniń sońǵy sátinde aq boz atqa er salyp, quıyndata qyr asyp ketken. Sondaǵy at ústindegi dýbler Májkeńniń ózi edi. Qımas aǵamyz áli kúngi qazaqtyń sary dalasynda saǵym bop kezip júrgendeı kórinedi de turady...

---