InfoHub Logo

/eki aktili drama/

/Hıchkokshalaǵanda/

Qatysýshylar:

Keıýana
Otaǵasy
Áıel /otanasy/
Boıjetken (Shámen) — 25-30 jasta.
Jigit (Batyr) — 35-40 jasta

1-AKT.

1-kórinis.

Qonaq bólme. Ortada merekelik dastarhan jaıylǵan. Tórde aq oramal tartqan keıýana otyr. Orta jastaǵy áıel dastarhan mańynda kúıbeńdeıdi. Tynyshtyqty ara-tura aýyr kúrsingen ájeniń demi ǵana buzady. Orta jastaǵy er adam kelip kiredi. Qolynda kitap.

Otaǵasy. Ólsem ornym qara jer syz bolmaı ma?

Ótkir til bir uıalshaq qyz bolmaı ma?

Mahabbat, ǵadaýatpen maıdandasqan,

Qaıran meniń júregim muz bolmaı ma,- depti ǵulama Abaı. Bul jerdegi «ǵadaýat» sózi dushpandyq degen maǵynany bildiredi eken. Mahabbat, ǵadaýatpen maıdandasqan... Qandaı keremet, á.

Áıel. Ne bolsa sony aıtyp mazany almaı, bar, demala turshy. Sensiz de mıym aınalyp tur.

Betin basyp dastarhan shetine otyra ketedi. Erkek te kelip jaıǵasyp, kitapqa úńiledi.

Keıýana. Jastar keshigip jatyr ǵoı. Batyr aıtqan ýaqytynda jetýshi edi.

Áıel. Boıjetken jınalyp bitpeı jatqan shyǵar.

Keıýana. Keledi ǵoı, keledi. Tek Alla amandyǵyn bersin.

Áıel. Bilmeımin, tym jaqsy bolyp ósip edi botam. Qandaı qyzdyń tuzaǵyna ilindi. Úılenbese - bir ýaıym, úılense - taǵy ýaıym.

Keıýana. Qum jınalyp tas bolmas,

Qul jıylyp bas bolmas.

Eki jaqsy qas bolmas,

Eki jaman dos bolmas,- degen eken burynǵynyń adamdary. «Quda — myń jyldyq, kúıeý — júz jyldyq». Qyzdyń ata-anasy qandaı adamdar eken. Álgi bizdiń bala úı-ishimen tanysyp pa. Kórip pe qandaı jerdiń balasy ekenin. Sony bilgeniń bar ma, kelin.

Áıel. Apa, onyń áke-sheshesin ne qylasyz? Ózi qandaı deseńshi. Áke-sheshesi kelin bolmaıdy ǵoı bizge kelip. Siz de aıtasyz.

Keıýana. Áı, balam-aı, qazaq «aıaǵyn kór, asyn ish. Sheshesin kór, qyzyn al» dep beker aıtty deısiń be. Tekti jerdiń adamy — oqymasa da, shoqymasa da basqasha bolady. Qońyz terip janyn baǵyp júrse de basqasha bolady.

Áıel. Siz balań ekeýiń taqpaqtap meniń túbime jetetin boldyńdar. /kúbirlep/ Júıkem juqaryp bitti. Kór ǵana qutqarady meni senderden.

Kenet esik qońyraýy basylyp, artynsha Batyr men Shámen kelip kiredi. Áıel baryp aldymen balasynyń, sodan keıin Shámenniń betinen súıedi. Olar otaǵasymen, keıýanamen amandasyp, dastarhan basyna jaıǵasady. Áıel kúıbeńdep shaı qamyna kirisedi.

Keıýana. Sonymen, qyzym, jónińdi aıta otyr. Áke-shesheń bar ma? Qaı jerdiki bolasyńdar?

Shámen. Sheshem aýylda turady. Negizi osy Almatyniki. Ákem joq.

Keıýana. Ákeń qaıtyp ketken boldy ǵoı.

Shámen. Iá...

Keıýana. Imandy bolsyn, jaryqtyq. Qaı elden bolasyńdar.

Shámen. Osy Almatydanbyz.

Keıýana. Súıegińdi surap otyrmyn, jarqynym. Súıegińdi.

Shámen. /qysylyp qalyp, Batyrǵa qarap/. Men túsinbeımin.

Batyr. Áje, ony ne qylasyz, másele onda emes qoı. Tanysyńyzdar, áńgimelesińizder.

Áıel. Iá, apa, qazirgi jastar ondaı nárselerdi bilmeıdi. Odan da, Shámenjan, qaı ınstıtýtty bitirdiń, qaıda jumys isteısiń sony aıta otyr. Endi tanysa kelgen soń bundaı suraqtarsyz bolmaıdy. Renjime.

Shámen. Iá, árıne... biraq men oqymaǵanmyn. Esh jerde oqymaǵanmyn. Dúkende satýshy bolyp isteımin /qatty qysylyp, Batyrǵa súıenedi./

Jaǵymsyz tynyshtyq ornaıdy.

Erkek /kenet tamaǵyn kenep/. Baltyq jaǵalaýynda qaraılar degen halyq bar. Eýropalanyp ketken el. Solardyń tilinde bizdiń kádimgi jeltoqsan aıy «soǵymaı» dep atalady eken. Qańtardy «qyshaı», al aqpandy «qaraqyshaı» deıdi. Tań qalarlyq jaǵdaı. Sonda túrki halyqtary Baltyq jaǵalaýyna deıingi aýmaqty alyp jatqan boldy ǵoı. «Soǵym aı» degen túsinigi bar halyq degenińiz kezinde mal sharýashylyǵymen aınalysqan, kóshpeli el bolǵan degendi bildirmeı me.

Áıel. /kúbirlep/ Jaraıdy, oqyǵan-oqymaǵandyqta turǵan eshnárse joq qoı. Oqysa da túk bitire almaı júrgender kóp.

Batyr. Áıelge jumys istep, oqyp túk qajeti joq. Úıdiń berekesin keltirip, balalarǵa durys qarap otyrsa, basqa ne suraısyń áıel zatynan.

Keıýana. Balam-aý, úı bolǵannan keıin urpaq órbıdi. Alǵanyńnyń tegi, tektiligi sol urpaq úshin kerek. Óziń qazaqsyń ba, qyzym?

Shámen. /estiler-estilmes/. Iá, qazaqpyn.

Keıýana. Qazaq bolsań ózińniń tegińdi nege bilmeısiń?

Shámen. Maǵan sheshem eshnárse aıtqan emes.

Keıýana. Balam-aý, endi bilmeımin ne derimdi. Biz ózi ósken-óngen atanyń urpaǵy edik. Babamyz qol bastaǵan batyr bolǵan, arǵy atamyz sóz bastaǵan sheshen, aýzy dýaly bı bolǵan. Esimderi osy ózderiń oqyp júrgen tarıh kitaptaryna túsken edi. Men ne derimdi bilmeı otyrmyn, balam. Sen de bireýdiń álpeshtegen qyzy shyǵarsyń. Batyr da kindikten jalǵyz, betine qarap otyrǵan ulymyz. Menen kelisim kerek bolsa, bere almaspyn, aıyp etpe, janym.

Erkek. Meniń sózim kerek bolsa, ózderiń biletin de shyǵarsyńdar, Galleı atty quıryqty juldyz 80 jylda bir Jerge jaqyn ushyp ótedi. Ǵalymdardyń aıtýynsha, ǵasyrda bir bolatyn bul qubylys dúnıege túrli apattar, soǵystar, jaman aýrýlar alyp keledi eken.

Únsizdik. Dastarhan basyndaǵylardyń árqaısysy óz oıymen ózi.

Erkek. Ǵalymdar sonymen qatar qurlyqtardyń únemi qozǵalysta bolatynyn anyqtaǵan. Aýqymy geologıalyq dáýirlermen ólshengenmen, mıllıondaǵan jyldardan keıin Amerıka kontınentiniń Azıaǵa kelip soǵylý qaýipi bar. Men eseptep kórsem, Kalıfornıa shtaty Qytaıdyń Láodýn provınsıasyn súzedi eken. Elestetińdershi. Ǵajap emes pe. Meniń aıtaıyn degenim, osyndaı ǵaryshtyq ólshemdermen qaraǵan kezde, bizdiń Batyrdyń qandaı qyzǵa, qashan úılenetininde turǵan esh maǵyna, mán joq. Sondyqtan, apa, sen beker ýaıymdaısyń.

Taǵy da aýyr únsizdik jaılaıdy.

Batyr. Raqmet, áke.

2-kórinis

Sahnada qala kóshesi. Túngi mezgil. Fonar. Báıterek. Skameıka. Onda Batyr men Shámen birine-biri taqalyp otyr. Shámenniń ústinde Batyrdyń kúrteshesi.

Shámen. Sonymen anań meni unatpady.

Batyr /kúlip/. Men seniń ornyńa basqa qandaı qyz ákelsem de unatpas edi. Ol meni qımaıdy. Áli bala kóredi. Osylaı máńgi qasymda júre berse deıdi. Eger erkek áıel úshin janyn pıda etýge daıyn bolsa, demek ol ony súıedi, al áıel erkek úshin janyn pıda etýge daıyn bolsa, demek, ol ony týǵan deıdi. Ananyń aty — ana.

Shámen. Bilmeımin. Ol kisini renjitip baqyt taba alamyz ba. Ájeń de ózin birtúrli sýyq ustady.

Batyr /oılanyp/. Osyny ózim de túsine almadym. Qalyptasqan ádet boıynsha, anam unatpaǵandy ájem unatýǵa tıis edi. Ol ekeýi ómir boıy osylaı birinikin biri joqqa shyǵaryp keledi. Jas balalar sekildi taıtalasady. Biraq, bul joly basqasha boldy.

Shámen. Ekeýi birin-biri jek kóre me?

Batyr. Joq. Olaı deýge bolmaıdy. Endi... Ene men kelindi qudaı áý bastan birine birin qarsy etip jaratqan deıdi ǵoı. Tek parasaty basqadan asyp týǵan áıel zaty, tómen etektiniń syrttandary ǵana til tabysyp, tatý-tátti ǵumyr keshedi eken. Al, meniń ájem men anam... syrttandyqqa kishkene, bir eli ǵana jetpeı týdy ma deımin.

Shámen. Sonda qalaı?

Batyr /kúlip/. Endi... birin-biri julyp, aýyr sóz aıtýǵa barmasa da, ózara kishkene básekelesip júretinderi bar. Myna tamaqty men senen jaqsy isteımin, bala tárbıesin men senen artyq bilemin, senen men pysyqpyn, seniń tapqan balańnan meniń tapqan balam aqyldy degen sıaqty áńgimeler ǵoı.

Shámen. Biraq ekeýi de meni unatpady...

Batyr. Olar seni múldem bilmeıdi emes pe. Birinshi ret kórip otyr. Sodan keıin men olardan ruqsat surap kelgen joqpyn, tanystyrýǵa apardym seni. Jasym otyzdyń ortasyna kelgende ájem men sheshem jaqtyrmady dep súıiktime úılenbeı qalsam, meniń kim bolǵanym?

Shámen /kúlip/. Meni áıteýir olardan bólek turatynymyz qýantady. Kúnde betpe-bet kelip, kezdese bermeımiz degenim ǵoı.

Batyr. Ol jaǵynan saspa. Men seni eshkimge renjittirmeımin.

Shámen. Olarǵa meniń jetimdigim unamaǵan sekildi, sodan soń seniń teńiń emespin. Oqymaǵanmyn, dúkende satýshy bolyp isteımin. Kúıeýde bolǵanmyn.

Batyr. Seniń shesheń bar emes pe. Jetimsiń dep otyrǵan eshkim joq. Kúıeýde bolsań... Kúıeýden shyǵyp kelgen joqsyń, Qudaıdyń óz ajyratty senderdi. Ol qaıtys bolǵaly beri qansha ýaqyt ótti?

Shámen /muńaıyp/. Tórt jyl boldy ǵoı, mine.

Batyr. Neden qaıtyp edi?

Shámen. Júrek talmasynan...

Batyr /Shámendi qushaqtap/. Jaraıdy, tunjyrama. Jaqynda kishkentaı bópe keledi ómirge. Sodan soń meniń ata-anam, ájem barlyǵy seni menen de qatty jaqsy kóretin bolady. Kóresiń. Barlyǵy tamasha bolady.

Shámen. Bilmeımin, júregim qobaljı beredi. Meni qoıshy, qasymda sen barsyń, týystaryń anamdy renjite me dep qorqamyn. Bilesiń ǵoı, bundaı kezde qandaı áńgimelerdiń bolatynyn. Al sheshem bolsa, meni jalǵyz ózi tistelep júrip ósirdi. Kóp qıyndyq kórdik. Endi qazir ósip-jetilgen soń oǵan aýyr sóz estirtkim kelmeıdi. Túsinesiń ba?

Batyr. Ol jaǵynan saspa. Ondaı kezde artyq sózge barýǵa tek meniń sheshem ǵana qabiletti. Al, ol kisi meniń aıtqanymnan shyqpaıdy. Ózim qatty-qatty aıtyp, tapsyryp qoıamyn. Eshkim seniń mamańa tik qarap sóılemeıdi. Sóz berem saǵan.

Shámen. Ákeń she?

Batyr. Ol kisiniń qaq-soqpen isi joq. Óziń de baıqaǵan shyǵarsyń. Otaǵasy bolyp, syrtqa jalyn kúdireıtkenimen, bizdiń úıdiń bastyǵy — sheshem. Biraq, ol - ashsam alaqanymda, japsam judyryǵymda. Demek, bastyq — men. Qalaı aıtsam, barlyǵy solaı bolady.

Qushaqtasady. Sahna jabylady.

2-AKT.

1-kórinis.

Sahna ortasynda modern stılindegi úlken kók dıvan tur. Shette bir sary kreslo jáne áınekten jasalǵan jýrnal stoly. Stolda grafınde sý tur jáne stakan. Aq shańqy qabyrǵa. Aýrýhanada bolatyn mámilesiz, jaǵymsyz tazalyq atmosferasy. Dıvanda Shámen jýrnal paraqtap otyr. Batyr kiredi.

Batyr. Esikti nege ashpaısyń? Úıde ekensiń ǵoı.

Shámen. Kiltiń bar ǵoı.

Batyr myrs etip, galstýgyn aǵyta bastaıdy.

Batyr. Sharshap keldim. Bastyq mıdy jep jiberdi. Qan sorǵysh. Naǵyz qan sorǵysh. Áıteýir retin taýyp, amalyn keltirip, qanyńdy urttap-urttap alady. Sharshadym. Eger sen ekeýiń bolmasańdar, barlyǵyn tastap qańǵyp keter edim. Shyn aıtamyn. Ábden saýdam bitti.

Shámen. Basymdy qatyrmashy. Álde sen meniń qanymdy isheıin dediń be?

Erkek /kenet selt etip/. Áıgerim qaıda?

Shámen. Áıgerimdi ne qylasyń?

Batyr. Ne qylǵany qalaı? Qaıda jiberdiń Áıgerimdi? Aıt janyńnyń barynda.

Áıel /jýrnaldan kózin almaǵan kúıi/. Aıqaılama. Basymdy aýyrtyp jiberdiń.

Erkek sahna syrtyna júgirip ketedi. «Áıgerim, Áıgerim» degen daýysy alystan talyp jetedi.Áıel jýrnaldan basyn kóterip alystaǵy núktege janaryn qadaıdy.

Shámen /ózimen-ózi kúbirlep, kúńgirt daýyspen/ Sen adam óltirip kórip pe ediń? Alqyzyl ystyq qan alaqanyńdy jýyp, júregińde muz bop qatyp jatqan kesek kekke nursha quıylǵan sátti bastan keship pe ediń. Qan, tek qan ǵana jýa alatyn, tazarta alatyn kek bolady ómirde...

Erkek qaıta kiredi.

Batyr /daýysyna jalynysh aralasqan/. Shámen, Áıgerimdi qaıda jiberdiń?

Shámen. Apasyna, aýylǵa aparyp tastadym.

Batyr. Nege? Nege menimen kelispeı bilgenińdi istegensiń? Ol meniń de qyzym ǵoı.

Shámen. Dem alaıyn dedim. Balaǵa qaraǵan ońaı ǵoı deısiń be. Sen kúni boıy jumystasyń. Azabyn men tartamyn. Sodan soń kelip alyp, «balam, balam» dep óbekteısiń. Jynyma tıme.

Batyr /estiler-estilmes/. Men aqsha taýyp jatyrmyn ǵoı.

Shámen qolyn silteıdi de, jýrnalǵa qaıta úńiledi.

Batyr. Seniń shesheń qaısybir qaraıdy deısiń. Barǵanda bir kese shaıdy durys bere almaıdy.

Shámen. Óltirip tastamas.

Batyr. Qazir kún sýyq. Aýyrtyp ala ma deımin. Beker boldy. Kishkentaı balany. Obal bolar ma eken.

Shámen. Biraq sen ony kishkentaı dep, obal dep qabyldamaǵan sıaqtysyń ǵoı.

Batyr. Nemene aıtyp tursyń.

Shámen. İshiń sezip turǵan shyǵar meniń nemene aıtyp turǵanymdy.

Batyr. Joq, esh nárse sezip turǵan joqpyn. Aıt, janyńnyń barynda aıt. Jumbaqtama.

Shámen qolymen basyn qysyp, betin basady.

Shámen. Batyr, men bárin bilemin. Aldynda da sezip júrgenmin. Biraq keshe Áıgerimniń ózi bildirdi. Qýyrshaǵyna seniń jasap júrgen isterińdi istep oınap otyrǵanynyń ústinen tústim. Buryn da sezip júrgenmin. Biraq munshama sumdyqty kútpep edim. Qaıdan, kimnen úırendiń degenimde, ákem osylaı isteıdi dedi. Ózi aıtty.

Batyr sahnany ári-beri kezip júre bastaıdy. Túri álemtapyryq. Adamı keıpinen aıyrylyp, áldebir jartqyshqa aınalǵan tárizdi.

Batyr. Ótirik, ótirik. Sen, sen ádeıi istep otyrsyń munyń bárin. Nege? Ne úshin? Men saǵan sonshama ne istedim, Shámen. Jazyǵym qańǵyp júrgen jerińnen jýyndyryp, kıindirip, úılengenim, úıime kirgizip, jar etkenim be? Oqytqanym ba kinám? Menen ne jamandyq kórdiń?

Shámen. Sen de, men de, ekeýmiz de bilemiz bunyń shyndyq ekenin. Meni aldaǵanyńmen Allany qaıda jiberesiń. Ol barlyǵyn kórip tur. Erteń Qudaıdyń aldyna baramyn dep qoryqpaısyń ba? Ne betińdi aıtasyń sonda? Ol seniń óz perzentiń ǵoı. Munsha nege teksiz boldyń? Óz qulynyńa shaýyp ne boldy sonshama?

Batyr. Jap aýyzyńdy.

Ushyp baryp Shámendi myjǵylaı bastaıdy. Dıvanǵa ezip, engizip jibererdeı bolyp, tunshyqtyrady. Áıel basynda tyrbyńdap, qarsylyq kórsetkenimen, kóp uzamaı qımylsyz qalady. Batyr sonda baryp toqtap, ornynan kóteriledi.

Batyr. Óldi me? Qımylsyz. Ne deıdi? Ne deıdi mynaý? Masqara. Áıgerim, Áıgerim... Qaıda? Qyzym qaıda? Shámen, Shámen. Áıgerim qaıda?

Áıeldi julqylaıdy, Jýrnal stolynda stakanda turǵan sýdy ákelip betine shashady. Shapalaqtap, oıata bastaıdy, álden keıin Shámen yńyrsyp, jan kiredi. Basyn kóterip otyrady, biraq meń-zeń.

Shámen /ózine-ózi/. Beker boldy. Beker boldy. Bulaı bolmaý kerek edi. Ózim kinálimin.

Batyr. Shámen, Áıgerim qaıda? Shynymen shesheńe aparyp tastadyń ba?

Shámen /bir ezýlep jymıady/. Áıgerimdi qaıtesiń. Áıteýir bir qaýipsiz jerde.

Batyr. Qaıda? Qaıda?!!!!

Shámen. Batyr, baıqaısyń ba, Áıgerimdi balasyn izdegen áke sıaqty emes, naqsúıerin joǵaltqan bozbalasha alasuryp izdeısiń, sen aýrýǵa shaldyqqansyń. Sen aýrýsyń. Eń bolmasa, óziń úshin, ózińe-óziń moıyndashy. Bir sátke bolsa da, moıyndashy.

Batyr /áıeldiń qasyna kelip, betine betin taqap sóıleıdi/. Shámen, Shámen, Allanyń atymen ant etemin, ótirik aıtsam, Tozaqta órteneıin, Áıgerimge saýsaǵymnyń ushy tıgen emes. Ne bolǵan saǵan? Esińdi jı. Ne boldy saǵan? Qalaı dátiń baryp, aýyzyń baryp, osyndaı nárseni aıtasyń. Sen óziń nege Qudaıdan qoryqpaısyń?

Shámen. Áıgerimniń ózi aıtty, ózi kórsetti dep turmyn ǵoı. Tórt jasar sábı ondaı nárselerdi qaıdan biledi?

Batyr. Sen kúni boıy televızordan erkek pen qatyn arasyndaǵy mahabbatty kóresiń. Ol da qarap júredi ǵoı. Bala bolǵan soń sanasyna sińe bergen shyǵar. Men qaıdan bilemin onyń qaıdan biletinin, qaıdan kórgenin. Kúni boıy senimen qalady ǵoı ol. Jaı aıta salǵan shyǵar ákem kórsetti dep. Bala bolǵan soń ótirik aıtady ǵoı. Qıaldanyp, kóp ótirik aıtady ǵoı bala bolǵan soń. Shámen, sen ne aıtyp tursyń?

Shámen. Aqtalma. Men eger senimsiz bolsam, eger tyrnaqtaı kúmánim bolsa, bul áńgimeniń shetin de shyǵarmas edim. Men osy kúnge deıin seni baqylap júrdim. Kúdigim baıaǵyda oıanǵan. Biraq kúnáǵa barmaıyn, qatelesip, obalyńa qalmaıyn dedim, tek baqylaýmen boldym. Seniń árbir qımylyńa, árbir kózqarasyńa qalt jibermeı qaraýmen boldym. Basqa qyz balalarmen qarym-qatynasyń, kishkentaı qyzdardy kórgende saýsaqtaryńnyń ushtary dirildep, ernińniń kezeretini, óz-ózińdi ustaı almaı ábes jaǵdaılarǵa tap bolatynyń — barlyǵy meniń nazarymnan bir sátke de tys qalǵan emes. Men ábden kóz jetkizgen soń aıtyp turmyn muny. Sondyqtan sen dál meniń aldymda aqtalmaı-aq qoı. Bosqa aramter bolma. Odan da otyr. Ári-beri júrme, basym aınalyp ketti. Otyr.

Batyr baryp kresloǵa otyrady. Eki kózi edende.

Shámen. Shynyńdy aıtshy, Qundyzdyń ólimi seniń moınyńda ǵoı.

Batyr /basyn kóterip/. Qaı Qundyz?

Shámen. Sen bilesiń meniń qaı Qundyzdy aıtyp turǵanymdy.

Batyr. Qundyz. Kórshiniń qyzyn aıtasyń ba? Iá, bilemin.

Shámen. Perdeniń artyna jasyrynyp sol qyzdyń aýladaǵy júris-turysyn ańdıtynyńdy baıqaǵanmyn. Sóıtip júrgende áıteýir iz-túzsiz joǵaldy ǵoı ol qyz. Sheshesi áli qala kezip izdep júr. Úmiti úzilgen joq. Bir jyl ótse de úmiti úzilmedi.

Batyr. Esimde. Ol ózgeshe bolatyn. Seltıip turysynda, jalt-jult etken tynymsyz janarynda qalypqa syımaı ótetin jannyń belgisin kórýshi em. Sondaı bir adamdar bolady. Ómirdiń ózine bóten.

Shámen /kúbirlep, biraq Batyr ony estıdi/. Azǵyn.

Batyr. Sen baıqaısyń ba, tipti jezóksheliktiń, qaraqshylyqtyń ózindik reti, úılesimi bar. Ondaǵy adamdar sol ortaǵa tastaı batyp, jarasymmen sińip jatady. Olardyń tirligi eshkimge oǵash kórinbeıdi. Baıqadyń ba? Degenmen, adamzattyń bir erekshe jaratylǵan toby qaıda júrse de, ne istese de bótendigi sezilip, bótendigin sezip júredi. Olar aldymen óz januıasynda, meıli ol aırandaı uıyp otyrǵan úlgili otbasy bolsyn, óz januıasynda baqytsyz. Baqsynyń molasyndaı odaǵaı. Mektepte de, jumys ornynda da jat. Sostıyp esh jerge sińe almaıtyn jaratylysy bólek jandar. Olar júrgen jerlerine beımazalyq, áldebir rýhanı yzǵar ala keletin sıaqty. Eshkim olardyń ózgesheligin kózge túrtip, aıtyp bere almasa da, sezim deńgeıinde boılaryn qashyq ustaıdy. Men ol jasóspirim qyzdyń boıynan osyndaı minezdi sezinip, uzaq baqylaıtyn boldym. Ras, men ony syrtynan baqylap júrdim. Aýladaǵy saıǵaq júrisin, basqalarǵa uqsaǵysy kelip, juǵysqysy kelip tyrysqan áreketterin perdeniń tasasynda turyp kóz almaı baqylaıtyn boldym.

Shámen. Meıli, solaı-aq bolsyn, biraq nege óltirdiń? Aldymen qorlaǵan shyǵarsyń, azǵyn. Denesin qaıda jasyrdyń?!

Batyr /tań qala qaraıdy/. Men oǵan tıisken emespin. Men tek syrtynan qarap júretinmin. Ne bolǵanyn bilmeımin. Ne aıtyp tursyń? Qaıta bastadyń ba?

Shámen. Bundaı sumdyqty jasaǵan azǵynnyń ony moıyndamaýǵa betpaqtyǵy jetedi. Senen budan artyq esh nárseni kútken joqpyn. Jaraıdy, osymen doǵar. Alla biledi, men bilemin, sen óziń bilesiń. Osy da jetedi.

Batyr. Men ol qyzdy, Qundyzdy ózime uqsatamyn. Men de ómir boıy sendelýmen kelemin. Jasym qyryqqa taıap qaldy. Ómirden bar kórgen qyzyǵym Áıgerim ǵana sıaqty. Basqa baqyt sezbeppin. Shámen, men saǵan qyzyǵamyn. Seniń anań bar. Ana joly aýylǵa barǵanda anańmen ekeýińniń arańdaǵy áńgimeni qulaǵym shalyp qaldy. Sender anańnyń kóńildesterin esterińe túsirip, olardy sanap, tústerin-tústep ishek-sileleriń qatyp jattyńdar. Men sol kezde tuńǵysh ret seniń baqytty ekenińdi túsindim. Kóre almaı, qyzǵanyshqa tunshyqtym. Dalaǵa shyǵyp ketip, jylap aldym. Sen meni bilemin deısiń. Biraq, sol joly esh nárseni sezgen joqsyń.

Shámen /tań qala qaraıdy/. Meniń nemenemdi qyzǵanasyń? Seniń ákeń de, shesheń de bar. Ómir boıy ekeýi qol ustasyp júrdi, qyzmet istedi. Senderdiń úsheýińe de joǵary bilim berdi, úı áperdi. Ne ishemin, ne kıemin degen joqsyńdar. Al men... Men ákemniń kim ekenin de bilmeımin, sheshemniń ózi de bilmeıdi. Suraı qalsam, shatasyp eki-úsh kisiniń atyn aıtady /jymıyp/. Úısiz-kúısiz, qol ustasyp qańǵyryp júrdik. Sheshem eti qońdylaý, myrzalaý kóńildes kezdestirse, ústi-basymyzdy jamap-jasqap, jyly úıge kirip, jetisip qalamyz. Áıtpese... Áıteýir Keńes kezi bolyp ólgen joqpyz. Áıtpese qazir, myna zamanda adam bolmas edik.

Batyr. Bundaı nárseni buryn aıtpaýshy ediń.

Shámen. Aýyldaǵy úıdi keıin aldyq qoı. Meniń sheshem balalar úıinde tárbıelengen, týystary joq. Qıyndyqty kóp kórdik. Ras, aramyzda jasyryn syr joq. Ekeýmiz de tulmyz ǵoı. Áıteýir Áıgerim keldi dúnıege. Ómir jalǵasyp jatyr.

Batyr /mysqyldap/. «Anasyn kórip qyzyn al» deýshi me edi. Iá...

Shámen. Biraq men anamnan bir nárseni jasyryp qaldym. Áli de jasyramyn. Ólgende ózimmen ketetin qupıam bar. Meniń sol álgi Qundyzdaı kezim. On úsh-on tórt jastamyn. Bálkim, on ekide me ekenmin. Áıteýir eshqashan óspeıtindeı, boıjetpeıtindeı kórinetinmin ózime. Ýaqyt saǵyzsha sozylyp ótpeıdi. Tezirek eseıgim keledi. Sodan soń oqýǵa tússem dep armandaıtynmyn. Adamsha ómir súrgim keletin. Ózimniń úıim bolsa deıtinmin. Anama dúnıeniń bar qyzyǵyn kórsetsem deýshi edim.

Batyr. Biz búgin tamaq ishemiz be, joq pa? Basym synyp bara jatyr.

Shámen. Qazir men kofe jasap ákeleıin. Álde shaı ishesiń be?

Batyr. Qoıý kofe bolsa. Búgin báribir jatpaıtyn sıaqtymyz ǵoı.

Shámen Qazir /shyǵyp ketedi/.

Batyr /ózimen-ózi/. Shámenniń anasy balalar úıinde tárbıelengen eken ǵoı. Kezinde jaqsy júrgenin bilýshi edim... Ol kisi óziniń barlyq bolmysymen, minez-qulqy, qylyqtarymen sheksiz jıirkenish-yzamdy oıatady. Tamaq ańdyp, as úı jaqty aınalsoqtaıtyny, dastarhan jaıylǵan soń tez shaqyra qoımasań - shaq-shálekeıi shyǵyp julynatyny, duǵa kitaptaryn áldebir óshpendilikpen paraqtap, tóseginiń ústinde zyǵyrdany qaınap otyryp alatyny — aıta berse sóz jetpes, osyndaı minezderi jynymdy qozdyrady. Tamaqty iship-jegeniniń ózi bir hıkaıa. Japyraıyp, aldyna qoıylǵan asty terlep tepship, rahattanyp apandaı úlken, tissiz qyzyl ıek aýyzyna tyqqyshtaıdy. Ne tamaq berseń de qolymen jeıdi, sorpasyn tárelkege basyn salyp jiberip, sylqyldatyp jutady. Sodan keıin eki qolyn kezek-kezek jalap, ár saýsaǵyn jeke-jeke soryp, taǵy biraz rahattanady. «Tátetaı, júregim aınyp bara jatyr, qoıyńyzshy» deseń, «Onda óle qalaıyn, eshkimge keregim joq bolsa, araqty iship-iship óle qalaıyn» dep attaı týlap shyǵa keledi. «Sóılesem de jaqpaımyn. Tamaq ishsem de jaqpaımyn. Búıtken ómiri qurysyn. Bulaı azaptaǵansha bul qudaı meni nege almaıdy» dep, áldebir aza boıyńdy qaza qylatyn yzyń daýyspen mıyńdy shaǵyp jiberedi. Adam keıpindegi maqulyq sıaqty. Jas kezinde qandaı boldy eken.

Shámen jyljymaly as stolyn súıretip kiredi. Dastarhanda eki kofe shynysy, kofe sháınegi, jáne jeńil-jelpi, tiske basar tamaq. Dıvanǵa otyryp, kofe quıyp Batyrǵa usynady.

Batyr /urttap/. Ne qosqansyń? Neniń dámi?

Shámen. Konák qattym. Ózime konák quıyp ákeldim. Bir aýyr áńgime aıtqaly otyrmyn. Men úshin aýyr. Buryn-sońdy tisimnen shyqpaǵan edi. Saǵan aıtaıyn. Men on eki-on úshke kelgen kezimde sheshem ekeýimiz bir erkektiń úıinde turdyq. Elýden asqan, qara saqal, úlken kisi. Áıeli ólgen eken. Balalary jan-jaqqa tarap, jalǵyz qalǵan-aý deımin túsingenim. Kádimgideı úıli-barandy jandaı arqa-jarqa bolyp qaldyq. Sheshem sol jerdegi tátti jasaıtyn fabrıkaǵa jumysqa kirdi, al men mektepke baratyn boldym. Biraq, álgi erkek sheshemniń kózin ala bere maǵan qol júgirtetin. Jylanǵa arbalaǵan boztorǵaısha shyryldatyp, qýyp, neshe túrli sumdyqty kórsetti ǵoı, qysqasy.

Batyr. Nege aıtpadyń? Nege aıtpadyń shesheńe?

Shámen. Aıadym. Sheshemdi aıadym. Biraq birde álgi qubyjyq iship kelip, sheshemdi sabady. Ońdyrmaı sabady. Sodan keıin maǵan kóship, jaǵymnan perip jiberdi. Sol kezde meniń aryq, áljýaz sheshemniń jolbaryssha shıryǵyp baryp, anaǵan atylǵanyn kórseń. Ózinen eki ese úlken erkekti uryp jyǵyp, alqymyn syǵymdaǵanyn kórseń. Men óltirip, sottalyp ketedi eken dep anamdy keri tartamyn. Áreń ajyrady. Aıaǵy aýyr edi. Balasy tústi biraq. Ul bala eken. Qazir inim bolar edi.

Batyr. Sumdyq, sumdyq. Biraq, men seni túsinbeımin. Men seni túsinýden baıaǵyda qaldym. Qalaısha aýyzyń baryp osyndaı nárselerdi aıtyp otyrsyń. Bala túsip qalsa qýanbaısyń ba. Ondaı adamnan týǵan bala qandaı bolady? Seniń esińe sol kezdi máńgi túsirip ótpeýshi me edi. İnim bolar edi deıdi ǵoı...

Shámen. Balanyń qandaı kinásy bar. Bunyń bárin aıtyp otyrǵanym, men bul tektes nárselerdi qatty sezemin. Orystar «altynshy túısik» dep jatady ǵoı. Men buny saǵan jáne Áıgerimge... Qundyzǵa qatystyryp aıtyp otyrmyn.

Batyr. Oı, Alla-aı, qaıta bastadyń ba. Sharshaǵan joqsyń ba. Men saǵan túsindirip aıttym emes pe. Qoıshy. Taǵy bir kese quıyp jibershi odan da. Sodan, álgi erkek qaıda qazir?

Shámen /kofe quıyp berip jatyp/. Kim biledi. Sol oqıǵadan keıin anam ekeýimiz jınalyp, taǵy kettik basymyz aýǵan jaqqa. Qaıtyp kezdestirgen emespin. Jańa sen shesheń ekeýiń birigip kóńildesterin sanamaladyńdar dediń ǵoı. Biraq, ol kisiniń aty eshqashan sodan keıin atalǵan emes ekeýmizdiń aramyzda. Atalmaıdy da.

Batyr. Sen Bátesti jaqsy kóresiń ba?

Shámen /tań qalyp/. Ol meniń sheshem ǵoı. Qalaı jaqsy kórmeıin. Ol meniń júregim.

Batyr. Bilmeımin, ondaı shesheni qalaı jaqsy kórýge bolatynyn. Birge otyryp tamaq ishý múmkin emes. Nas. Basyna zaqym kelgen sıaqty. Buryn da osyndaı ma edi?

Shámen. Buryn jas boldy ǵoı. Onyń ústine ómiri bylaı ótti. Bári áserin tıgizdi. Men ony aqtamaımyn. Sen kishkene ústirt oılaısyń, ústirt qabyldaısyń. Bátestiń kókiregi tunǵan qazyna. Ony tek kóre alatyn kóredi.

Batyr. Jańaǵy sen aıtqan oqıǵaǵa anańdy kináli dep eseptemeısiń be? Eger ol ondaı jolǵa túspese, durys turyp, durys júrse, bálkim taǵdyrlaryń múlde basqasha bolar edi dep oılamaısyń ba.

Shámen. Meniń taǵdyrǵa esh renishim joq. Anamnyń da ómirge ókpe-nazy bar dep oılamaımyn. Neǵaıbyl. Durys ómir ol senińshe qalaı?

Batyr. Bilmeımin. Meniń ata-anam... Sen bilesiń ǵoı, olar ómir boıy jaqsy turdy, qalǵan halyq kezekte turyp, nan men shaıǵa, maıǵa jete almaı júrgende, bizdiń úıde barlyǵy boldy. Tarshylyq kórgen jerimiz joq. Eki qaryndasym da, men de - ózgede joqty kıdik, ishtik-jedik. Ata-anam ózgeniń áke-sheshesi sekildi ajyrasqan joq, tipti ólgen de joq. Barlyǵym aman-esenbiz. Bálkim, osy shyǵar durys ómir degen. Men bilmeımin, Shámen.

Shámen. Qaıdam. Seniń qaryndastaryńa qarap, durys esh nárse kórmeımin. Kúıeýlerimen ajyrasqan, bala-shaǵalarynyń kózinshe iship te jatady, qusyp ta jatady.

Batyr /estimegendeı/. Biraq men baqytty boldym, alańsyz óstim dep aıta almaımyn. Áke-sheshem ekeýi de jaqsy qyzmette boldy, úıdiń betin kórmeıtin. Kútýshi qyzdar keledi, tamaqty bóten bireý jasaıdy, taǵy bireýi kelip kirimizdi jýady. Ananyń jyly alaqanyn sezingen kezim, ana áldıine maýjyrap uıyqtaǵan kezim esimde joq. Qaryndastarym da solaı, jabaıy mysyqsha ósti. Bálkim, sondyqtan da shyǵar... Senbi-jeksenbide bizge qonaq keledi nemese olar qonaqqa ketedi. Sodan soń qyzyp alǵan ákemniń daýysy... Anamnyń sańǵyrlaǵan mas kúlkisi... Mıymdy kúıdiredi, áli kúnge deıin basymda jańǵyryp, mıymdy kúıdiredi.

Shámen. Tiri jetimmin deseńshi...

Batyr. Sondyqtan, Shámen... Men jańa aıttym ǵoı, seniń Bátes ekeýińniń arańdaǵy áńgimeni estip, qyzyqtym, ishim kúıip, jyladym dep. Men senderdiń aralaryńdaǵy jaqyndyqty sezdim. Ekeýińniń kúlkileriń, seniń ony qushaqtaǵanyń... Sondaǵy aıtyp otyrǵandaryń - anańnyń kóńildesteri... Meniń áke-sheshem estise, betterin basyp, betterin shymshylap bastary aýǵan jaqqa bezip keter edi. Al men jyladym. Qyzǵanyshtan jyladym. Men de ózimniń áke-sheshemdi jaqsy kóremin ǵoı, Shámen. Biraq keshire almaımyn. Bilmeımin. İshimde, júregimde áldebir yza, ókpe bar. Keshe almaımyn.

Shámen. Saǵan qaraǵanda, meniń balalaǵym baqytty eken. Dúnıe tóńkerilip túsken tárizdi. Endi túsinikti nege mundaı bolǵanyń.

Batyr /estimegendeı/. Olar menen bir ǵana nárseni talap etti. Eshkimnen kem bolmaýdy. Joq, barlyǵynan artyq bolýdy. Sabaqty tek beske oqýym kerek, ınstıtýtty tek qyzylǵa bitirýim kerek. Ananyń balasynan da, mynanyń balasynan da artyq bolýym kerek. Artyq, artyq, tek bes, bes, bes... Aqsha, aqsha, aqsha... Al, meniń júregimde ne bolyp jatyr. Men neni qalaımyn — qyzyqtyrmaıdy.

Shámen. Batyr, men saǵan ý berdim.

Batyr /basyn shalt kóterip alady/. A?

Shámen. Men saǵan kofege ý qatyp berdim. Qazir ólesiń. Júrek talmasynan ólgendeı bolasyń.

Batyr. Nemene?

Shámen. Bul áńgimeden keıin biz báribir birge tura almas edik. Al, men kete almaımyn. Áıgerim men kórgen qorlyq-zorlyqty kórmese deımin. Sen meni túsin, Batyr.

Batyr. Ne úshin? Men saǵan ne istedim?

Shámen. Sen Qundyzdy óltirdiń, sen Áıgerimdi qorladyń. Taǵy qandaı sebep kerek saǵan?

Batyr. Shámen, esiń durys pa? Qaıdaǵy Qundyz? Áıgerim. Áıgerimdi qaıda jiberdiń? Jedel járdem shaqyr janyńnyń baryńda.

Júgire beremin dep qulaıdy, júrek tusyn basady.

Batyr. Shámen, men kinásyzbyn. Beker boldy bunyń, beker. Jedel járdem shaqyr, jalynamyn. Men seni keshiremin. Men seni súıemin ǵoı, Shámen. Maǵan senshi. Áıgerim men senen basqa eshkimniń keregi joq. Maǵan senshi, janym.

Shámen /qasyna kelip julqylaıdy/. Batyr, Batyr, sen ólip bara jatyrsyń. Men saǵan ý berdim. Estısiń ba? Ý berdim. Endi aıtshy, ketip bara jatyp shyndyqty aıtshy, men qatelesken joqpyn ǵoı, ıá? Men qatelesken joqpyn ǵoı?

Batyr /búk túsip/. Qatelestiń. Sen qatelestiń. Shámen.

Batyr óledi.

Shámen /az únsizdikten soń/. Joq, qatelesken joqpyn.

Sahnada sham sónedi. Shámenniń sulbasy ǵana qaraıyp qalǵan. Óleń.

— Haq — dýmanym úshin
O basta dál sen syndy pák týǵanym úshin,
Al odan keıin óleńimdi óltirip,
Ózimdi laıǵa laqtyrǵanym úshin
Keshir meni, jańbyr!
Batpaq ómir, satpaq tirlik, laı kún
Birde — Nurmyn!
Al birese... bylaımyn...
Sonaý kókten quldyrap kep qulaımyn.
Arman qýyp Almatynyń kóshesine tars etken
Mańdaıymnyń soryn kimnen suraımyn?
Jalǵan kúlip... Kóz ushynda jalt etken,
Sodan keıin sary laıǵa jalp etken,
Sezimimniń qunyn kimnen suraımyn, Jaýyn?..
Erteleý kelgen kóktemniń erkesi me ediń?
Ǵashyqtyń daýyn qaı kezde teń sheship edi taǵdyr?
Alladan, Odan, Ózimnen ótine almadym,
Tym bolmasa sen keshir meni, Jańbyr!
Sen keshir meni...
Sahna jabylady.

Sońy.

*Óleń — Názıra Berdalyniki

---