InfoHub Logo

Jazýshy Muhtar Maǵaýınnyń «Shahan sheri» romanynyń jelisi boıynsha sahnaǵa beıimdelgen

Qatysýshylar:
Shaqan
Shaqan-Nápsi
Shaqan-Rýh
Jantaı
Shaqannyń áıeli
Shaqannyń balasy
Quba mergen
Qara batyr
Atabek shal
Meńsulý
1-jigit
2-jigit
3-jigit

Birinshi kórinis

Úlken bólme, ortada emen ústel, oryssha-qazaqsha aralas jaraqtalǵan. Jantaı torǵa túsken jolbaryssha ári-beri júr, 3-shi jigit kiredi, onyń artynan esik aldynda myltyq ustap turǵan kúzetshi qosa kiredi.

Kúzetshi. Ruqsat pa?

Jantaı. Iá, bara ber /degibersizdene qol silteıdi/. Ne, ne jańalyq? Ne istep jatyr anaý qanypezer, janalǵysh?

3-jigit. Bildim, bildim, myrzam. Búgin tań qylań bere qatyn-balasyn, azyn-aýlaq dúnıesin jalǵyz túıesine artyp, atyna minip, İle jaǵalap kóship ketipti. «Toqta, qyzbalyq qylma, bıtke ókpelep tonyńdy otqa jaqpa» dep, toqtatqan jurtty tyńdamapty.

Jantaı. Qorlyqty osyndaı ıt qyrsyqtardan kórip bittik. «Boıaýshy, boıaýshy dese, saqalyn boıapty» dep, batyrdyń uly, asyldan qalǵan tuıaq dep ábden basymyzǵa shyǵaryp aldyq. Sózge kónbeıdi, buıryqty tyńdamaıdy. Kózin birjolata qurtqyzamyn. Kenesaryǵa qosylǵan! Sadyqqa jansyz bolǵan degizem! Atqyzamyn, joq aldymen qamatamyn, sodan soń atqyzamyn. It! It!

Ári-beri qaıta alasuryp júre bastaıdy.

Jantaı. Bul ne qorlyq, bul degen súıekke túsken tańba. «Áı, aıdaǵanyń bes eshki solarǵa ıe bola almadyń ba? Búıtip Vernyı syn otechestva bolmaı qal, bordaı toz» deıdi ǵoı erteń myna orystar? Jalǵan namystary oıanyp, Shaqannyń artynan basqa jurt údire kóshse she erteń? Qaısysyn qýyp, qaısysysynyń atynyń saýyryna jabysyp júremiz? Qas masqara boldy degen osy. Áı, ıt, ıt, Shaqan! Qyrsyq!

3-jigit. Myrzam, myrzam, sál damyldańyzshy. Maǵan bir oı kelip tur. Shaqan osylaı İle jaǵalap, qamys pen sekseýili, sýy men nýy bar, ań-qusy mol jerdi tańdap, qonady. Maǵan bir oı keldi, myrzam.

Aıtasm ba, aıtpasam ba dep tosylyp, Jantaıǵa synaı qaraıdy.

Jantaı. Aıtsańshy endi bastaǵan ekensiń.

3-jigit. Bizde álgi Syrda ustalǵan jolbarys bar ǵoı. Sony Shaqan qonǵan jerge aparyp tastaıyq, toryn jazyp, sol mańǵa jibereıik...

Jantaı. Oı, qanypezer, oı, aqyldym.... Adam jeıtin jolbarysty....

3-jigit. Dál sonyń ózin, myrzam. Qamaýda ıt-quspen qorektenip sarylyp otyrǵan adam etine jerik jalmaýyz, jalǵyz úı Shaqannyń tábet shaqyrar, tanaý qytyqtaıtyn dámdi ıisine basy aınalyp, túte-tútesin shyǵarar... Sodan keıin el ishin úreı bıleıdi... Sodan soń bir adam sońynan erer me eken, el shetin sógip keter me eken jolbasshysy jolbarysqa jem bolyp jatqanda...

Jantaı. Durys-durys, aıtasyń... Biraq áreń qolǵa túsirip edi, sonaý Peterbordan ǵalym aldyryp áreń tirideı qolǵa túsirip edi... Bul saıtan erkindikte darıa boıyn kezip júrgende mal – baǵýsyz, ot – jaǵýsyz qalyp edi. Jalmaýyz ǵana emes, zymıan da edi. Kózge kórinbeıdi, qolǵa túspeıdi... Syr jaǵasyna ańyz bolǵan zalym. Ózimizge, aǵaıyn-baýyrǵa obal bolmaı ma?

3-jigit. Endi ony ózińiz sheshersiz, myrzam, biraq basqa shara joq. Jalǵyz úı Shaqandy baýyzdap tastaýǵa otrád jibermeseńiz, onyń ózinde kisi qolynan qaza tapqanyn el estimeı jatpaıdy, narazylyq órship ketedi. Ie bola almaı qalasyz. Al mynda tabıǵat, jolbarys, qandaı shara bar? Sizdiń murtyńyzdy balta shappaıdy... Sharýa bitkennen keıin atyp alamyz ózimiz.

Jantaı. Atyp alǵanda... ol jalmaýyzdy orystar zertteımiz dep júr me edi. Taǵy qaharyna iligip qalmaımyz ba? Qalaı bolar eken?

3-jigit. Qashyp ketti deısiz de. Tilsiz maqulyqqa sot bar ma?

Jantaı. Durys aıtasyń, olaı bolsa, arýaq! Bul isti ózińe tapsyrdym, qajetinshe jigit al, senimdilerin iriktep al. Jalmaýyz jolbarysty jiberińder İle saǵasyna. İske sát!!!

Ekinshi kórinis

Qos jarmaly sary esik shotqa shalynyp, toqpaqqa túskendeı mylja-mylja: betin zerlegen oıýly súıekteri pyshyraı synǵan, aǵash jaqtaýlar jańqalana ýatylǵan, topsa úzilip, ilgekteri opyrylǵan. Úı-ishi astań-kesteń: oshaq aýdarylyp, qazan tóńkerilgen, kıim, tósek shashylyp, tekemet, kilemder uıpalana japyrylǵan. Adam men ajal betpe-bet kelgen, arpalysa aıqasqan ǵalamat kúres izi aıqyn tanylady.

Quba mergen. Sorly bala qaıtpaı qarjysqan eken.

Qara batyr. Atadan asyp týǵan er edi, qadirin bilmedik.

Ekeýi qubylaǵa bet qoıyp tizerleı otyrdy da, duǵa qaıyrdy. Bar maqamyn keltirip quran oqyǵan – Qara batyr edi, eńsegeı boıly, aryq Quba mergen uzyn súre aıaqtalǵansha neshe búktelip, qozǵalaqtap, úńireıe yzǵar tókken esikke qaraǵyshtap, ábden berekesi qashqan. Bet sıpalar-sıpalanbastan atyp turdy da, eńkeńdep tórge júgirdi. Abalaqtap áldene izdedi.

Quba mergen. Myltyq qaıda? Naıza men kise qaıda? Jolbarys kisi jeıdi, aǵash pen temirdi jemeıtin edi ǵoı... Shaqannyń óziniń syrt kıimderi de kórinbeıdi.

Qara batyr. Apyr-aı, adamda ıman qalmady. Oıran bolyp jatqan úıdi tonaǵan qandaı beıbaq.

Quba mergen. Batyr-eke, biz tiri adamǵa janaza oqydyq bilem... Áldebir suǵanaq kelse ózge dúnıege tıispeı me? Munda basqa gáp bar. Menińshe, jıenińiz jolbaryspen alysqan. Alyp jyqqan. Sodan soń... álde aýyr álde jeńil jaraly, áıtpese on eki múshesi bútin, kıimin kıip, jaraǵyn asynǵan, atqa mingen de elge tartqan. Qalyń qar jaýyp, bar izdi jasyrypty. Áıtpese saırap jatar edi.

Qara batyr. Aýzyńa maı. Tek... kesheli, búgin ótken is emes, bir habary estilse kerek-ti. Áıtkenmen sóziń qısyndy. Biraq jolbarysymyz qaıda? Shelektep tógilgen qan, oırandy topyrǵa qaraǵanda, ólimsiz tynǵan kep emes.

Quba mergen. Terisi sypyrylǵan jolbarystyń súıegi, tym qurysa, súıekten qalǵan qańqasy taıaý jerde jatýǵa tıis.

Qara batyr. Jatý kerek, biraq joq. Bul ne qylǵan is sonda?

Syrttan úsh ańshy jigit kelip kiredi. Olar jan-jaǵyna ańtaryla qaraıdy. Jolbarysty qarap keledi. Sahnada Qara batyr qalady.

1-jigit. El aýyzynda júrgen qaýeset sóz ras bolyp shyqpasyn. Shaqan jalǵyz ózi jeti jolbaryspen aıqasty dep edi túneýgúni qatynym. Biraq ózinen áıeli er shyǵypty degen. Úıdi toryǵan úıirli jolbarystyń qursaýy tarylǵan kezde arlan sherige jalań qylyshpen umtylypty deıdi. Shaqannyń kishkentaı balasyna deıin sadaq tartyp, qaırat qylypty. Aqyry, tilsiz jaý qoıa ma, táýlikten astam aıqastan soń dúleı jyrtqysh bir úıli jandy tegis alyp jepti.

Qaıǵy Qara batyrǵa kóbirek túsedi. Ol – Shaqannyń naǵashysy.

2-jigit. O sum zaman! Jolbarystyń jalǵyz-jarym malǵa shapqanyn estýshi edik, adam aýlaǵanyn kim kórgen!

3-jigit. Joq, túgel qyrylmaǵan, áıel ǵana qazaǵa ushyraǵan. Jolbarys qundaqtaǵy sábıdi ala jónelgende atqa mine sala artynan qýady ǵoı. Ózi ólip balany arashalap qalady. Shaqan bas saýǵalap qatyn-balasyn tastap qashypty ǵoı sabazyń.

Qara batyr. Táıt! Shaqannyń uly bes jasta. Besikte balasy joq. Dátiń baryp atadan er týǵan azamatty qashty deýge qudaıdan qoryqpaısyń ba? Qatynnan estigen jel sózdi myna qaraly shańyraqta qalaı aıtyp otyrsyń?

3-jigit. Apamnan estigem negizi...

2-jigit. Shapqan úıirli emes, jalǵyz jolbarys. Áıel de, bala da aman. Ólgen – Shaqannyń ózi. /3-shi jigitke baǵyttap aıtady/ Azanda, jańa ǵana tútin tutatyp jatqanda úıge jolbarys kirip keledi. Esikten kiredi de, ot basynda jylynyp otyrǵan balany tyshqan ilgen mysyqsha bas salady. Tis batyrmaı, domalatyp oınaı bastaıdy. Shaqan qanjaryn qaırap otyr eken deıdi. Arystansha atylady. Arsyl-gúrsil aıqas bastalady da ketedi. Aqyry qaıraty asyp, jolbarysty óltiredi, qansyrap ózi de óledi...

3-jigit. Shaqannyń ońaıshylyqpen óle qalǵanyna senbeı otyrmyn. Pátshaǵar, tiri tárizdi.

1-jigit. Únińde ókinish bar ǵoı?

3-jigit. Joq, batyr, er degenim ǵoı...

Qara batyr. Jigitter, bunyń barlyǵy durys qoı. Biraq kózimiz kórip tur, bir úıli jan joq. Jolbarys salǵan oıran, qanǵa bókken otaý ǵana tur qalqaıyp.

Quba mergen. Áıteýir bir sumdyqtyń bolǵany anyq.

1-jigit. Erbıip atqa minbegen Jaltaq Jantaı, aq patshanyń senimdi nókeri jandaıshap qý Jantaı salǵan lań ǵoı. Sol anturǵan Shaqannyń qystaýyna qala túsirmese, jerin tartyp, malyn talaýǵa salmasa, bul údire kósher me edi.

2-jigit. Ana Jaltaq Jantaıdyń kisi etin jegen jyrtqyshtan aıyrmasy qansha.

3-jigit. Jantaıdyń qazir ústinen qus ushyrmaıtyny, ras. İshiń kúıse tuz jala.

2-jigit. Myltyqpen dúńk etkizip jaıratyp salaıyn ba osy turǵan jerińde? Jaǵympaz sorly.

1-jigit. Qaıran er, úıirli jolbarystyń jataǵynyń mańyna úı tikken bolyp tur ǵoı.

Quba mergen. Aıtsań – arman, búkseń – qusa. Túptep kelgende bárin aq naızanyń ushy, aq bilektiń kúshi emes, toptyń dúmpýi, myltyqtyń tútini sheshedi eken. Eldiń tuǵyry er deýshi ek. Onymyz beker boldy. Ez eken. Tý ustap tulpar mingen Saýryq qaıda? Batyr Saýryqtyń súıegine múk shyqty. Jaltaq Jantaıdyń arqasyna jal bitti. Keshe keleli keńes, ordaly otyrys kúni zaman bulaı shyrq aınalar dep kim oılaǵan. Oılaǵan. Bilgen. Bilgendikten basyn qaterge tikken. Aqyry qan jutyp qazaǵa ushyraǵan. Endi mine... Ulyǵyń – maıyr, ulyń – jandaıshap.

Qara batyr. Já! Qazirgi jaǵdaıda áıel - sheıit, bala – qurban, qalǵan jurttyń amandyǵy olja bolar edi. Namys qıyn. Jigittiń namysy ǵana emes, rýly eldiń namysy. Shataq shyǵarǵan, aǵaıynǵa ókpelep aýa qashqan Shaqannyń ózi. Ony túre qýǵan eshkim joq. Biraq erteń el «Bári jabylyp bir tarǵyl mysyqqa shamasy kelmepti» deıdi. Bul – jan tózbes qorlyq. Súıekpen keter sóz. Ras, ázir eshkim aıtqan joq, biraq aıtady. Keshegi kisimizdi jegen jolbarysty tiri jibere almaımyz. Tym qurysa, qorqytyp, úrkitip osy óńirden alastatý kerek.

Jigitter «ıá-ıá» desip qoldaıdy.

3-jigit. Arqanyń quba jonynda, Arystan oınar sharq uryp, Ataıy erdiń tusynda, Tulpary turar tarp uryp, Bir jamanǵa sóz aıtsań, Esikti keter sart uryp, Sol jaman elden keter dep, Artynan jaqsylar qalar shaqyryp.

Qara batyr. Ne ottap tursyń?

3-jigit. Shalkıiz jyraý aıtypty degen sóz ǵoı.

Qara batyr. Onyń isine sen tóreshi bola almaısyń.

Quba mergen. Jolbarys! Tynysh, qozǵalmańdar, dybys shyǵarmańdar.

Qara batyr. T-s... Joq, ketti, biraq uzaǵan joq. Toraýyldap júr. Mine, mine, ný jaqqa shyqty. Abaı bolyńdar. Sadaqtaryńdy saılańdar. Maǵan emes, attarǵa qarańdar. Á, peri...

Kenet sháý etip ıt úredi, «ket!» dep áldekimniń teýip jibergeni, buralqy tóbettiń qańq etip, qarańǵy qamysty betke alyp sabalaqtaı júgirgeni estiledi.

Quba mergen. Qaıt! Qap, myna sorlyny-aı, ká, ká.

Buralqy tóbet sarabdal qamysqa jete bere qańq etip jalt buryldy. Sol sátte qalyń qaý qaq jarylǵn da, bir shoq sary ala qamys jel qýǵan jalyndaı lap ushyp, beıshara tóbetti umar-jumar kómgen. Sary ala quıyn tún túnegin kókteı tesken naızaǵaıdaı jarq etkizip, qos jasyl ot shashty da, áp-sátte qalyńǵa kirip joq boldy.

1-jigit. Alla! Jyn ba, peri me?

Quba mergen. Ózi. Oıpyr-aı, jolbarystyń ıt etine jerik keletinin bilýshi em, biraq mynaý naǵyz soıqan eken, á. Qatarynan tize qosyp, qyryq kisi otyrǵan jerden oıyp olja áketti.

2-jigit. Apyr-aı, sadaq tartyp úlgermedik qoı.

1-jigit. Sadaq tartqandy aıtasyń, tústep tanı aldyń ba?

3-jigit. Jyn ba, quıyn ba?

Qara batyr. Kiná menen, qarbalasta bilteni ýqalamappyn. Kúıik basyp, myltyq ot almady.

1-jigit. Obal-aı, ıt te bolsa, nesibe izdep sońymyzdan erip edi.

2-jigit. Itti áketpese atyńa shabatyn edi, ne ózińdi alatyn edi.

Quba mergen. Ittiń jamanynyń ózi adamǵa yrys ákelmek. Sheriniń qandy basy beri buryldy bilem. Qudaı qalasa...

Qara batyr. Kele jatyr! Saılanyńdar! Saspańdar... Araǵa túskenshe. Áne!

Jigitter. Qaıda? Qaıda? Káne?

Quba mergen. Al, jigitter. Baýyrlaryńdy jegen jalmaýyzdyń tarǵyl moıny tuzaqqa ilindi. Ol – ań, sen – adamsyń. Aqylyń artyq, aılań artyq, qaıratyń basym, qarymyń uzyn. Qazir soıqandy peri ana sarjaǵal qamystyń bir jerinde, seni kórip, júregi titirep, janynan túńilip jatyr. Al endi Jolbarystardyń piri qyzylshubar Jolbarys, óziń qolda, myna qandy saparymyzdy kesh!

Qara batyr. Iá, Qudaı sátin salsa, sút pisirim ýaqyt ótpeı-aq shubar tonyn sypyryp, Shaqannyń tórine tóseımiz. Aram etin qarǵa, quzǵynǵa tastaımyz. Yrysymyzdy laılap, tynyshymyzdy buzǵan, ananyń jelkesin qıyp, balanyń julynyn úzgen jemit haıýanǵa ne qylsań da raýa. İske sát!

1-jigit. Aralyqqa túskenshe atpańdar.

2-jigit. Qazir shyǵady. Asyqpańdar...

Quba mergen. Qazir tolaıymen shyǵady. Aldyn barlap tur. Qazir... Iá, Alash!

Jolbarysty aýlaý prosesi.

1-jigit. Netken erlik. Apyr-aı bir qaıtpady-aý!

2-jigit. Áýelgi jebe quıymshaq túbinde qadaldy. Tipti jeńil jara. Bas saýǵalaýy op-ońaı edi.

3-jigit. Kekshil eken...

1-jigit. Márt deseńshi.

Quba mergen. Iá... Er. Márt. Biraq erlik – eńse jazdyryp, márttik muratqa jetkizer zaman ótip ketken, Qas batyr qazaǵa ushyramaq. Qas jaman jan saýǵalamaq. Óli arystannan – tiri tyshqan. Júrmes pe edi myna sheri de óziniń qalyń qamysy arasynda. Qorlyqqa kónbedi, basynǵanǵa shydamady – qarsy shapty, qazaǵa ushyrady. Jasanǵan jaýǵa, jańbyrdaı oqqa qarsy umtyl – sen de jalpańnan túsesiń.

3-jigit. Sonda... qalaı?

Quba mergen. Osylaı. Qorǵalap kún keshken qorqaýdan jasanǵan jaýǵa qarsy shaýyp qaza tapqan jolbarys artyq. Qansha qoıan aldyń, qaısysy esińde. Al myna jankeshti sherini umytyp kórshi. Balańnyń balasyna aıtyp ketesiń.... Júrek pen jasynnan jaralǵan jolbarystyń tuqymy quryr kún de alys emes... /kenet kidirip jalma-jan/. Áı, sen jaralanyp qalǵanbysyń?

3-jigit. /áreń sóıleıdi/ Iá, jambasymdy qarpyp ótti.

1-jigit. Oıbaı, mynda jaraly bar, beri kelińder.

3-jigit. Ekpini sondaı qatty eken. Naıza kezep úlgermedim...

Quba mergen. Áı, bala sóıleme, qýatyń sarqylady. Jat, bylaı jatqyz.

2-jigit. Oıbaı, san etin ońdyrmaı qarpyp ketipti.

Qara batyr. Tez ot jaq! Qaısysyńnyń toqymyń eski, qurymynan kesip ákel.

Úshinshi kórinis

Sahna tórinde ot janyp tur, ony aınala otyrǵan sol ańshylar, Quba mergen, Qara batyr bar arasynda. Kenet syrttan jolbarystyń aqyrǵany, sodan soń keregeni qozǵap súıkengeni estiledi. Bular tym-tyrys tyna qalady. Tynyshtyq. Kenet esikten aqyryp jolbarys terisin jamylǵan jas jigit tórt taǵandap kirip keledi. Bular shoshynyp óre túregeledi. Ol jerde domalap kúlip jatyr.

3-jigit. Túý, zárem ushty ǵoı.

2-jigit. Butyńa jiberip qoıǵan joqsyń ba áıteýir.

3-jigit. Mende neń bar ózińe qara, appaq qýdaı bop dir-dir etesiń. Jas qyz sıaqty.

2-jigit. Qyzyń ne? Esiń durys pa?

Quba mergen. Áı, aqymaq, eger bireý-mireý shydamaı atyp salsa qaıtesiń? Oıynyń osylǵyr. Mynandaı qaraly sátte ne saıtan seni túrtip turǵan.

Qamshysyn siltep salyp qalady. Jigit uıalyp, shetke yǵysa beredi.

Quba mergen. Jolbarystyń izin kórip titirkenbegen, únin estip úreı býmaǵan, júzin kórip júregi shaılyqpaǵan – jan ıesi emes, jyn-shaıtanmen shatysty dúleı birdeme bolǵany. Kórgen soń, bilgen soń, bastan keshken soń aıtamyn.

1-jigit. Bul soıqanda sheriniń mysy bar. Alǵash kórgen adam esinen tanyp qulap qalsa ǵajap emes. Tabany jerge tımeı tura qashýǵa shamasy kelse, júıkesi berik bolǵany. Tarǵyl periniń ózin aıtasyń, izin kórgende tóbe quıqasy shymyrlaıdy-aý adamnyń Al aqyrǵan úni...neshe qyr astynan estilse de úreı týǵyzarlyq...

Jolbarystyń úni estiledi, barlyǵy tyna qalady.

3-jigit. Jolbarysta dıýdyń kúshi, jynnyń jyldamdyǵy bar. Erligi men márttigi adamda joq. Biraq óz betimen tımeıdi ǵoı eshkimge.

2-jigit. Tımegeni qalaı, Shaqannyń shańyraǵyndaǵy oırandy qaı sapqa syıdyramyz onda?

3-jigit. Endi kim biledi. Allanyń jibergen zulmaty ma? Aq patshaǵa qarsy shyqty, patsha da qarabaıyr qara emes, arýaqty áýlet, kıesi urdy ma kim biledi.

Ol qyzýy kóterilip, sandyraqtap jatyr. Eldiń barlyǵy oǵan jaqtyrmaı qaraıdy.

Quba mergen. Jolbarys adam jeıdi. Eger sheriniń kóńilinde adam balasyna degen óshpes kek bolatyn bolsa. Adam salǵan jara ólesi bolmaǵanmen, aýyr bolsa, aıtalyq, temir masaq, ıá qorǵasyn oq qara ette qalsa, óshpendilik tipti qaýipti. Mine, kisi jeý osydan shyǵady. Nemese jolbarys azý tisi túsip, ábden qartaıady. Ań aýlaýǵa qaýqary jetpeıdi. Sonda adamǵa shabady.

2-jigit. /3-shi jigitke baǵyshtap/ Shynynda, adamnan álsiz, adamnan qorǵansyz jándik bar ma...

Qara batyr. Qudaıym adamǵa ózgeshe jaratylys bergen. Qaıraty kem bolar, qajyry artyq. Aılasy kem bolar, aqyly artyq. Ańnyń tisi men tyrnaǵy ǵana bar. Seniń boıyńda bes qarý. Alystan atasyń, jaqynnan shabasyń.

Quba mergen. Ol ras. Kúsh pen qural, parasat pen amal óz aldyna, adammen aıbar talastyrar maqulyq joq. Men otyz jyl jolbarys aýladym. Kisiniń qaharynan yqpaıtyn jyrtqysh kórmedim. Adamnyń arýaǵy asqar taýdan da bıik. Oılap tursań, haıýanat ataýly jan úshin, tamaq úshin alysady, al kisi ulynyń keregi basqa. Pendeniń qasıeti de, qasireti de osynda....

3-jigit. Jolbarys aýlaý – qazaqtyń ata dástúri, mashyqty óneri. Tórinde tarǵyl jolbarys ilinbegen úıde naıza ustar ul týmaıdy.

Quba mergen. E-e, ol da bir dáýren eken. Ol zamanda, biz bilgen zamannan arǵy zamanda ul tabar áıel jolbarystyń júregine jerik bolady eken. Jolbarystyń júregin jep, talǵaǵy tarqaǵan áıel myń san jaýdan qaıtpaıtyn qara bolat batyr týady eken. Qazirgi qatyn nemene... tuz qurt, ashyǵan kóje.. Sony kóre tura keıingi balaǵa jasyqsyń, jamansyń dep kiná qoıamyz... Ótip ketken soń bári ertegi...

Qara batyr. Jolbarys - ormannyń ıesi, qamystyń qojasy. Arǵy zamanda bul óńirde arystan da mol bolǵan eken. Ań patshasy dep ańyz qylamyz ǵoı. Sol aıbyndy arystandy qazaq jerinen aıdap tastaǵan – osy jolbarys eken. Hannyń qaharynan batyrdyń qaıraty basym túsken tárizdi. Endi mine... Batyr barymtashyǵa aınaldy. Adam azǵanda ań qaıtpek.

Tórtinshi kórinis

Jańaǵy úı, sol kerege, sol jıhaz, biraq barlyǵy, tap-taza, jınaqy, qandy oqıǵaǵa deıingi jaǵdaı. Shaqannyń otbasy. Kıiz esikti serpe ashyp, syrttan qushaǵyn toltyra qamys súıreı Ajar kiredi.

Ajar. Shashadan qar jaýypty. Jer-dúnıe appaq.

Sámen. Alaqaı! Sonar! Qansonar! Aýǵa shyǵamyz! Ýhhh, sýyq.

Ajar. Qazir ot jaǵamyz, qulynshaq. Kókesi, sen tura ǵoı endi.

Shaqan. Qandaı jaqsy. Qoqańdaǵan, dikeńdegen eshkim joq. Typ-tynysh. Durys boldy. Óńsheń shýyldaqtan bóline kóshkenim. Rahat. Ien qamys, keń dala. A, báıbishe, at qaıda, túıe qaıda?

Ajar. Qudaı kedeılikti mańdaıyńa jazǵan. Ańshy atamnyń eki úıir jylqy, bir kele túıesinen qalǵany – qara býra men ker jorǵa at edi, onyń ózin sáskede suradyń...

Shaqan. Eshteńe etpes, meniń malym – qumda órgen kıik. Qyrda jortqan – qulan.

Ajar. Oı, Alla-aı, jańa jurtqa qonǵanda tym qurysa alystan ulyǵan bóri úni estilýshi edi. Typ-tynysh. Saýysqannyń sarqylynyń ózi qulaq jarady. Birtúrli elegizip, uıyqtaı almadym. Jalǵyzdyqqa mal ekesh mal da tosyrqaıdy eken, men úıden shyqqanda qý jorǵa daladan oqyrynyp, qara býra moınyn sozyp shyr aınaldy...

Shaqan. Qaıyrylmaı tartyp ketkenim óte durys boldy. Ózim bı, ózim qoja. Atam kónbegen qorlyqqa men nege kónem? Atam kımegen noqtaǵa nege men bas suǵam? Durys. Bári durys.

Ajar. Qaıdam. Tóńirek túgel qamys... Toǵaıdan qalyń...

Shaqan. Jalǵyzdyq qıyn saǵan. Bıylǵy qysty ótkereıik. Jaz shyǵa... Jaz shyǵa Jalaıyrǵa – naǵashylaryma baram. Qyryq serkeshimdi alamyn. Sodan soń, saǵan serik bolatyn «oımaq aýyz, qıǵash qas»... qalaı edi...

Osylaı degen ol tamasha bir ándi shyrqaıdy. Qyz symbatyna qatysty, mahabbat áni bolýǵa tıis. Ári qaraı «Shaqannyń áni» dep atalady tekste.

Ajar. /syńǵyrlaı kúlip/. Jeztyrnaq sulý. Alystan izdep qaıtesiń, tórem, osy meńireý ishinen qalyń bermeı-aq tabamyz. Qorqam... Osy úıdi bir qubyjyq toraýyldap júrgen sıaqty bolady da turady.

Shaqan. Jeztyrnaq quryǵaly qashan bul óńirden. Birden bas salmaıdy, áýeli beıbit kelip, ot basyn barlap, baqylap ketedi eken. Sodan soń ǵana buqpalap qaıta oralady. Baıaǵyda Ótegen batyr óltiripti deıdi ǵoı sondaı jeztyrnaqty. Elge jaıly qonys qarap, Jıdeli Baısyndy izdep shyqqan saparynda. Keshegi Aǵybaı batyr da kezdesipti. Biraq onyki basqasha. Kózge túrtkisiz qarańǵy túnde sabalaq jaýyn astynda, qalyń orman ishinde jalǵyzaıaq jolmen kele jatsa, astyndaǵy Aq-Ylaq at pysqyryp, tura qalady...

Ajar. Ishah! Balany qorqytasyń.

Shaqan. Shyn qoryqsań, túnde meni nege oıatyp almadyń? Ekeýmiz de tań atqansha uıyqtamaı shyǵatyn edik...

Ajar. Qoısaı. Balańnan da uıalmaısyń.

Shaqan. Qulynshaq, sen de tur. Jyly qystaý joq, úırený kerek. Mine, azamat! Qazir qyrǵaýylǵa shyǵamyz.

Ajar. Ólá, otym sónip qalypty... Qaıran Talǵardyń tezegi...

Shaqan kenetten kóterilip ketti.

Shaqan. Tezekten basqa neń qaldy onda! Ol da jaýdyń malyniki. Qaıta-qaıta myjyp bir nárseni aıta bergennen ne shyǵady. Qaı jetiskenimnen otyrmyn munda. Qaısybir jetiskenimnen qashtym el arasynan!!! Aýzy ashyq jarany qaýzap, shı júgirte bergennen ne tabasyń osy sen!!!

Ajar men Sámen shoshyp ketedi. Shaqan-Nápsini áldebir eser ashý bılegen. Ony ózi de sezip, sabasyna túsedi.

Shaqan /jumsaryp, keshirim suraǵandaı daýyspen/. Qazir qyrǵaýylǵa shyǵamyz, balam.

Sámen /daýysy dirildeı, áke ashýy aldyndaǵy úreıin basqysy kelgendeı/. Qyrǵaýyldy qalaı alamyz?

Shaqan-Nápsi. Bylaı alamyz.

Ol oshaq basynda bir tizesin búgip, júreleı otyrǵan Ajardy belinen qushaqtady. Ol sulyq otyr.

Shaqan-Nápsi. Atqa minemiz... /áıeline qaratyp/ Qalaı ekenin bilesiń. Mine, bylaı tizginnen ustaımyz.

Ol Ajardyń muqıat órilgen, jýan qos burymyn ustady.

Ajar /kúlip/. Saǵan daýa joq. Oıynǵa toımaıdy ekensiń. Kún qurǵatpaı...

Shaqan. Sodan soń ǵoı, jeztyrnaqtyń qyzyn kishilikke túsirgeli júrgenim... Qolyma qos aıyr dyraý qamshy alam. Sen de alasyń qamshyny. Ózennen alysyraq, qamystan, toǵaıdan aýlaǵyraq jerge baramyz. Semizdikten shaılap jatqan, jypyrlaǵan qyrǵaýyl. Ózi qyzyl, quıryǵy uzyn, dýadaqtaı iri. Dyr etip ushady. Men sońynan tura shabam. Qyrǵaýyl tas laqtyrym jerge baryp, jalp etip qonady. Qashaıyn dese, qarǵa maltyǵyp, júgire almaıdy. Qamshymen bir-aq tartam. Alda-jalda qaıtara ushyp úlgerse, áýelgiden de jaqyn túsedi. Onda tipti ońaı.

Sámen. Eger jyńǵyldyń ortasyna qonsa she?

Shaqan. Onda basqa bir qyrǵaýyldy kóteremiz. Qus kóp. İleniń eki óńiri tolǵan qus.

Ajar. Ot tutatyp ber. Bala tońyp qaldy.

Sámen. Men tońǵam joq. Úı jyly.

Shaqan. İshten qos qabattap kıiz tutylǵan, kórdiń ǵoı keshe irgeni kómip, syrttan neshe qabat qamys tartyp tastaǵanymdy. Tamnan jyly bul kıiz úı degen. Biraq qyrǵaýylǵa shyǵar aldynda ot jaǵyp, jylyný kerek, qonaq kóje iship, toıyp alý kerek... Solaı, balaqan. Báıbishe shaqpaq qaıda?

Ajar. Shaqpaq kisede turǵan da. Tórde, kıiz syrtynda ilýli tur.

Shaqan. Qulynshaq, syrttan qamystyń úlpek qýyn syndyryp ákelshi.

Jalt burylǵan Shaqandy qaq mańdaıdan jasyn urǵan. Esikten taıdaı sary tarǵyl mysyq suǵynyp tur eken. «Jolbarys!». Tórde, túskıizge arqasy jabysyp, únsiz, tilsiz qatyp qalǵan Shaqanǵa ot shasha qarap, atylýǵa yńǵaılanǵandaı, jer baýyrlap shóge bere kenet lyp kóterildi de kishkentaı saýsaqtary tarbıa, eki qolymen betin kólegeıleı keıin shegingen Sámendi tyshqan ustaǵan mysyqtaı ile tartyp, etpetinen túsirdi. Dir qaqqan dármensiz balany bel ortadan qarjı tistegen, basyn kegjıtip, ezýinen aıbat shasha syrtqa bir-aq qarǵyǵan.

Ajar. Oıbaı, Shaqan! Qurydyq! Qurydyq! Jolbarys! Sámen! Sámen!

Kóseýdi ala salyp jolbarystyń sońynan ketedi.

Shaqan. Sámen! Qulynshaq! Ajar! Ajar! Toqta!

Ajar jolbarysqa jaqyndap qalǵan. Kóseýin kótere qoqaqtap, yshqyna baqyrady.

Ajar. Ket! Ket páleket! Ket! Tasta! Tasta!

Qapelimde jany yshqynǵan Shaqan – Shaqan, Shaqan-Nápsi, Shaqan- Rýh bolyp ydyraıdy.

Shaqan. Ajar toqtamady. Jolbarysqa jaqyndap qalǵan. Kóseýin kótere qoqaqtap, yshqyna baqyrdy...

Shaqan-Nápsi. Tarǵyl sheri adamnyń aıbarynan yqqandaı buǵa bere sheginshektedi de, bóksesimen qyryndaı aınalyp, betin beri burdy. Shıratylǵan quıryǵymen qos búıirin kezek qamshylap, tórttaǵandaı búkshıdi de, ezýinen aryldady. Sodan soń sylq etkizip balany, Sámendi tastaı salǵan.

Shaqan-Rýh. Etpetteı túsken, bet-aýyzyn qan japqan qurtaqandaı bala sary tarǵyl denesimen jarty dúnıeni jaýyp turǵan jyrtqyshtyń aldynan eńbekteı qashty. Jer súze jyǵylyp, shatqaıaqtaı kóterildi. Eki-úsh attap baryp qaıtadan topalań asty. Jolbarys balaǵa qaraǵan joq. Aspandy titirkente gúr etken de, bul kezde esik pen tórdeı kelip qalǵan áıeldiń basyna bir-aq qarǵydy. Ajar únsiz, tilsiz búktetile qulady.

Shaqan-Nápsi. Qutyryna tarpynǵan jolbarys azý tisteri aq qarǵa shaǵylysa yrsıdy da, sulyq deneni jelkesinen alyp kótere bere qarsh etkizip jalǵyz-aq shaınady. Jalǵyz-aq shaınap, moınyn úzgen soń, ezýinen qan shasha aryldap, basyn kegjıte maǵan qaraǵan. Keler mezette...

Shaqan. Keler mezette men ózimniń shyrqyrap qashyp bara jatqanymdy ańǵardym. Kúpsek qarda áldebir túbirshekke soǵylyp, omaqasa jyǵyldym. Sary dıý ústime mine túser dep basymdy qorǵalaı berdim. Joq.

Shaqan. Sary dıý artta, arqan boıy jerde, jańa ǵana ózi tóbesin oıyp, moınyn úzgen jeminiń ústinen asa kúdireıip, gúrildeı ókirip tur eken. Biraq... biraq, jyrtqyshtyń úreıli, qatqyl únimen jalǵas álsiz, biraq odan áldeqaıda qorqynyshty daýys jetti qulaǵyma.

Daýys. «Kókeeee!!!». Kóke, kóke, kóke!!!!!

Shaqan-Nápsi. Jolbarys oılanýǵa, es jıyp dát bekitýge mursha bergen joq. Óliktiń ústinen attap, beri qaraı júre bere qalt bógeldi.

Shaqan-Rýh. Alǵashqy jemin tastamas ádeti me, álde dármensiz ákeden kómek tilegen sábı daýysy ózine tartty ma, keri buryldy da, eki-aq qarǵyp, jan daýysy shyǵa shyrqyraǵan balany ilip aldy...

Shaqan. Men qo... ryq-tym /óksı kúrsinip/. Ne qaldy endi... Ne bar....

Kenet óz-ózinen qataıyp.

Shaqan. Men... Men qorqar eshnárse qalǵan joq! Men eshteńeden qoryqpaımyn. Neden qorqam, qatyn joq, bala joq. Ózim de joqpyn. Jolbarys ta joq bolýǵa tıis. Erkek urǵashysyna qaramaımyn. Baýyrynda balasy bolsa tipti jaqsy. Men jolbarystyń tuqymyn qurtamyn.

Besinshi kórinis

Qamystan toqylǵan qostyń ishi. Bálkim ashyq dala bolar. Ekeý otyr. Egde tartqan, qarıalyqqa bet burǵan Quba mergen jáne jantúrshiger ań kelbetine engen Shaqan.

Shaqan. Nege ekeni esime álgi, álgi deımin-aý... Balaǵa shapqan, áıeldi shaınaǵan jalmaýyz jolbarys túsip otyr.

Quba megen. Jolbarys óz betimen kisige tımeıdi.

Shaqan. Sonda jalmaýyzdyń kek qýǵany ma? Bir kisiden kórgen japasyn bar adamǵa artqan... Júrgen izin qandy soqpaqqa aınaldyrǵan.

Quba mergen. Shaqan, sen de qazaǵa ushyradyń. Qorǵasyn oq emes, tas – qaıǵy – eki birdeı qaza júrek basyna túbirtpektelip jabysty. Bir jyrtqyshtyń kinásin tarǵyl tondy barlyq sherige arttyń. Sonda ne taptyń?

Shaqan. Eshteńe. Eshteńe tapqan joqpyn...

Basyn syǵymdap otyra ketedi.

Quba mergen. Kek. Kegiń ańda emes, adamda bolýǵa tıis edi. Seni elden aıyrǵan - adam.

Shaqan. Mende úı joq. Osy túnde ǵana ıen toǵaıda, jıde aǵashynyń túbinde qonyp shyqtym. Mende úı joq...

Quba mergen. Han, sultan ketti – halyq ornynda qaldy. Jurt ózgeshe tirlik kebin tapty. Namysy sónbegen, bolashaqtan túńilmegen er-azamat tuman serpiler, kún ashylar jańa bir jol qarastyra bastady. Ana - qursaqtanyp, bala – aıaqtanyp jatyr. Qatarǵa qosyl, Shaqan. Elge qaıt.

Shaqan. Mende bári bolǵan. Sonyń kúıigi sonyń kegi... İleniń basyna ótip, Shelektiń boıyn, Sharynnyń shatqalyn súzdim. Kúrtini órledim. Kezdesken tarǵyl tóbettiń qanyn sýdaı shashtym. Shúmekteı tóktim! Jetisýda jolbarys áýleti İleniń eteginde ǵana qalǵanyna kóz jetkizdim. Biraq Ajar men Sámendi jegen, kirtildetip shaınaǵan jalmaýyzdy kezdestirmedim. Urǵashy-tuǵyn. Kórsem jazbaı tanımyn. Tanyrym haq...

Quba mergen. Tarlan sheri de tabıǵattyń bula perzenti bolatyn. Kisi jolyn kespegen, adam balasyna jamandyq oılamaǵan. Kúnderdiń kúninde túrlene qubylǵan tarǵyl terige qyzyqqan bir jaýyz baspalap kelip, qapyda jaralaǵan bolatyn. Jazylmas jara mashyqty ónerinen aıyrǵan, ashtyq pen yzaly kek qatarynan qysqan jolbarys taıǵaq jolǵa tústi, kisi etin jeýdi ádepki kásibine aınaldyrǵan jalmaýyz bolyp shyqty. Kek – kekke jeteledi, jaýyzdyq – tek jaýyzdyq týǵyzdy, endigi kezek saǵan jetip edi. Kózsiz nápsiniń jeteginde ketkeniń adamdyqqa jatpaıdy. Erliktiń ólsheýi, táýekeldiń shegi bar, saqalymdy syılasań sabyr et. Kidir, toqta...

SHAQAN. Aǵaıyn ortasyna bara almaımyn. Áýelde qalmadym, tyńdamaı kettim. Pana tilegen kembaǵyl kimge kerek endi. Men aldymen balamdy, sodan soń áıelimdi óz qolymmen ajalǵa bergenmin. Kóz aldymda jegizdim. Ózim jedim. Mine, qaraly úı aldynda qyzyl qany aqtarylyp, basy bir bólek, aıaǵy bir bólek arystaı sozylyp jatqan - men! Shaqan! Al Myna men – túregep turǵan, jany joq, súlderi bar, aty joq, arýaǵy bar – Shaqan emes, tarǵyl jolbarys, meniń atym – Sheri. Shaqan marqumnyń janazasy baıaǵyda shyǵarylǵan. Arýlap kómilgen.

Quba mergen. Shaqan, sen ólgen joqsyń. Keýdeńdegi shybyn janyń shyqqan joq. Olaı kúpirlik qylma. Táńiri taǵalanyń qudiretti pármenimen jaratylǵan on segiz myń ǵalamda basy artyq bir nárse joq. Qara jerde qybyrlaǵan qumyrsqadan kók aspanda sharyqtaǵan qyranǵa deıin, sý súzgen balyqtan shól keshken qulanǵa deıin qıly keıipti, qanshama mahluqat bar eken, sonyń báriniń óz nesibesi, óz orny bolsa kerek. Haq taǵala birine birin salbestirip, birine birin baqtyryp qoıǵan. Biraq túp ıesi – adam. Endeshe, ornyńdy bil, qaraýyńdaǵy jan-janýarǵa jazyqsyz japa shektirme. Qojaıyn ekem dep qoqańdaı bergen aqyr túbi qý dalada qalar. Adam arasynda da atadan azǵan, joldan jańylǵan kisiler ushyrasady, ań aljassa ne joryq. Bir jaman esten tandy dep elden qalaı aınyrsyń, bir jyrtqysh etekten shaldy dep jerden qalaı bezersiń. Bir aýyldan jerigen bar qazaqty jat kórer; jerde jazyq joq, elde kiná joq, bar pále kisisinde, endeshe zamannyń aýqymyn tany, adamnyń amalyn tap. Batyr barymta qýyp, búrkit tyshqan aýlaǵan zamanda keıingi jas balaǵa jol kórseter aǵa kerek.

Daýys: Kóke, kóke, kókeeee!!!

Shaqan kenet yzalandy. Aıqaılaıdy.

Shaqan. Keń ómirge, buıyǵy tirlikke birjola berilip ketsem, antymnan attap, arýaqqa shet bolam ba dep qorqam. Jalǵyzdyq, túz keship jeke jortqan jabaıy ómir ǵana meniń enshim.

Quba mergen. Jaýǵa túspegen qarýyńdy jazyqsyz janýarǵa jumsaı berdiń, qyrǵan saıyn qunyqtyń. Jolbarys qanyna keńirdikteı júzdiń...

Shaqan. Toqtata almaısyń sen meni! Kegimdi almaı toqtaman! Qyzyl sózińniń keregi joq. Ket!

Quba mergen. Jolbarystyń joıylǵany – dala rýhynyń joıylǵany. Jolbarys – batyrlyqtyń kıesi. Kıe ketkende batyrlyq rýh ta ketedi. Osyny uqpaı tursyń, Shaqan.

Shaqan. Jolbarys túp tamyrymen qurýǵa tıis. Qurtatyn - myna men....

Quba mergen. Kózine qan tolǵan, qos sheńgelinen qan shúmektegen talaı paqyrdy kórip edim. Sen de sol jolǵa túsken ekensiń. Barsa kelmes saparǵa shyǵypsyń. Olaı bolsa, el aýzynda ańyz bolyp qalǵanyń artyq. Jolbaryspen shaıqasqan batyr Shaqan qalsyn el esinde.

Quba mergen ony atpaq bolady, ekeýi alysady. Shaqan aınaldyryp kelip onyń ózin atady. Myltyq gúrs etip atylady, Quba mergen qulaıdy, Shaqan salbyrap otyryp qalady. Sham sónedi.

Altynshy kórinis

Shaqan sol jerde oq jonyp jalǵyz otyr. Qamys jaqqa qarap qoıady. Kenet at dúbiri estiledi. Qıqýlaǵan ún.

Shaqan. Mynaý qaı daraqy taǵy? Qus bitkendi úrkitetin boldy.

Erkekshe kıingen Meńsulý sýyt keledi. Shaqandy kórip kilt toqtady.

Meńsulý. Áı, elmisiń, jaýmysyń? Adamsyń ba, ańsyń ba? Oı, jolbarys eken desem, shoshaıǵan myltyǵyń bar ǵoı. Assalamaǵalekúm, aǵa!

Shaqan. Amandyq. Neǵyp júrgen balasyń?

Meńsulý. Oı, aǵa, záremniń ushqanyn kórseńiz. Bir jetim emgen saıaq kók taı bar edi. Tún ortasynda ǵoı deımin. Tipti shet ketipti. Qaıyraıyn dep júre berip edim... sap-sary sapalaq...

Shaqan. Jolbarys shapty ma nemene?

Meńsulý. Kózi týra shoqtaı janady, shaıtannyń otyndaı jap-jasyl. Oqtaı atylǵanda... Baıqus taı shókesinen jyǵyldy. Jolbarys ta qarǵydy, bizge emes jańaǵy taıǵa, keri besti de shurqyraı qashty. Al meniń únim óship qaldy. Sondaı qorqaq ekem. Al siz ǵoı eshnárseden qoryqpaısyz.

Shaqan. Ony qaıdan bilesiń?

Meńdisulý. Bilem. Siz – Shaqan sheri batyrsyz...

Shaqan. Shaqan ekenim anyq. Sherisi taǵy ras. Dáp solaı. Shaqan sheri.

Meńdisulý. El sizdi kúndiz – adam, túnde – jolbarys deıdi. Ákesi jaýdan armanda ólgen soń, elin azdyrǵan, jerin satqan jýandardyń qorlyq-zorlyǵyna shydamaı, japan túzde jalǵyz jortar jolbarysqa aınalyp ketipti deıdi. Biraq men senbeımin.

Shaqan. Senbegeniń durys.

Meńdisulý. Aldyńǵy jyldary men onda áli kishkentaımyn, bireýler kóripti sizdi. Ákem izdetti, taba almaı qaldy. Bizdiń bir jylqyshy izińizge túsken eken, kádimgi adamnyń izi deıdi, sodan kún uzaq júripti, sosyn keshke qaraı... keshke qaraı álgi adam izi ózinen ózi joǵalyp, jolbarys izine aınalyp ketipti...

Shaqan / Nápsimen birge/. Apyr-aı... Múmkin jolbarys kisiniń izin basqan shyǵar. İz ústimen júretin ádeti bar ǵoı ol shirkinniń...

Meńdisulý. Álde... Sen qaıdan shyqtyń? Túnde jylqyǵa shapqan sen emespisiń? Qazir adamsyń. Tıispeısiń.

Shaqan. Áı, áı... Óziń qorqaqtyń ishinde eseri ekensiń. Sen de jigit atanyp júrsiń-aý. Jylqyny qalaı baǵasyń myna túrińmen?

Meńdisulý. Men jylqyshy emespin. Jylqyshylar aýylǵa ketken. Qorqaq ta emespin. Qoryqsam qaıtyp keter edim. Kúzetke ózim shyqtym, jylqy shurqyraı bergen soń... Men jigit te emespin.

Meńdisulý saqyldaı kúlip, basynan tymaǵyn julyp aldy. Tóbege shıyrshyqtaı salǵan qos órim shash tarqatyla tógilip, ıyqqa oratylǵan.

Meńsulý. Aǵa, aıdalada kezikseńiz de qonaqsyz. Bizdiń aýylǵa baryp, jata-jastana ketińiz. Onyń ústine ákem Atabek syrtyńyzdan tileýles. Ótken-ketkennen surastyryp, amandyǵyńyzdy bilip otyrady. Ádetke aınalǵan.

Shaqan. Jaraıdy, senen ońaılyqpen qutyla almaıdy ekenmin. Degeniń bolsyn. Jol basta.

Jetinshi kórinis

Shaqan Meńsulý aýylynda ábden qonaq bolady. Batyrdyń qurmetine toı toılanady.

Atabek. El ıesiz, qoı serkesiz. Baspaq, tana – pul boldy, aqyly kemis – bı boldy. Ulys ultaraqtaı irip, tyrnaqtynyń sheńgelinde, azýlynyń ezýinde ketti. Aǵa sultan degen ulyq shyqty, maıyr degen búlik shyqty. Kim paıymdap, kim ýaıymdap jatyr. Uqqan, baqqan erde ne qaıran bar. Búgingiń mereke, erteńiń ne bolar... Er týǵan azamat tegis qan jutyp ólgen soń ıt-qus ta basynady. Erinen aıyrylǵan soń el tozady. Balam, meniń tórt túligim saı – maldan kemdigim joq. Jaýdan ólgen eki uldyń izin basyp jeti nemere ósip keledi – jannan kemdigim joq. Biraq... basym kóp, barym túgel deı almaımyn. Jeti emes, jetpis nemere syıar edi baýyryma. Alty aýyl emes, alty arys qarasa edi aýzyma. Myna keń dala jaıaýdyń aıaǵynda ketpes úshin, ana myńyraǵan mal jebirdiń kómeıinde ketpes úshin... atadan asa týǵan arýaqty er kerek.

Adamdar qoshtap bas ızesip jatyr.

1-áıel. Iá-ıá, arýaqty er kerek.

Erkek. Sen erdi qaıtesiń, baıyń bar ǵoı.

1-áıel. Meniń baıym bolǵanmen, basqa jas qyzdar bar.

Meńsulýǵa meńzeıdi. ol uıalyp, syzylyp qalady.

Atabek. Seni alǵash kórgende jolbarys perisi Jaýqashar atamnyń arýaǵy aldymnan shyqty ma dep edim. Ataǵa jete týǵan syrttan ekensiń. Adasyp kelgen joqsyń, qudaı aıdap, arýaq jetektep ákeldi. Endi meniń úıimnen bezer jeriń joq. Turpatyń – týmasa da týǵandaı. Men sendeı erge áke bolýǵa jaramaıtyn jaman shal emespin. Tórime tósegińdi sal. Bel balam bol. Asyq jilik ustatyp, at shaptyryp toı jasaımyn. Aq orda tigip, ataýly enshińdi bólip beremin. İlgeride qalyń kereı, artta syńsyǵan naıman – qalaǵan jerimnen qalyńdyq oınatyp, kelin túsirem. Urpaq, úrimiń óz kindigimnen órgen nemere, shóberelermen aralasyp, teń ósedi. Asyp jatsa – meniń mereıim, eldiń qýanyshy. Táńiri tartqan sybaǵańnan bezbe.

Shaqan kóngen syńaıly, túsi ózgerip, qýanyp, arqalanyp barady. Toı odan saıyn qyzady. Ázil-qaljyń, sal-seri. Osy jerde Shaqan «óziniń áni» aıtylǵanda qosylamyn dep masqara bolady. Jolbarystyń yrylyna uqsas qorqynyshty ún shyqqanda jurtshylyq úrkip, toıdyń berekesi buzylady. Shar etip bala jylaıdy. Shaqan kenet esin jıyp, baıaǵy qalpyn qaıta tapqandaı bolady. Qaıta qatýlanady.

Shaqan. Býynsyz jerge pyshaq urmańyz, áke. Dánikken jolbarys on shaqty kún salyp jylqyǵa taǵy shabady. Malǵa shyǵyn salady. Jurtqa úreı týǵyzyp, bereke ketiredi. Osylaı qyzyq qýyp qarap otyra bergenshe, izine túsip, sary sapalaqtyń keńirdegin úzeıin.

Barlyǵy ańtarylyp turyp qalady. Atabektiń unjyrǵasy túsip, únsiz otyryp qalady. Shaqan kilt burylyp, saımandaryn asynyp ketpek bolyp aınala bergende Meńsulý qýyp jetedi.

Meńsulý. Toqta! Toqta! Ketpeshi.

Shaqan. Meńsulý... Qaıt, aýylyńa bar, júrme artymnan.

Meńsulý. Birjola mendik bol. Sonda meniń ómirim seniń jolyńa tigiledi.

Shaqan /basyn kúızele shaıqaıdy/. Joq, bolmaıdy.

Meńsulý. Aq nekemdi qı da alyp ket. Ákem rıza, batasyn beredi. Qamys kúrkede asyńdy qamdap, jolyńdy baǵyp otyramyn. Alataý aınalsań da izińdi basam. Baqıǵa deıin birge bolamyz.

Shaqan. Sheri atansam da, jolbarys emes ekenimdi esime saldyń, Meńsulý. Tiri tirligin jasaıdy. Ónedi, ósedi, ómir keshedi. Óli - ótken kúnnen alystaı bermek. Qýraıdy, tozady, topyraqqa aınalady. Men ólgenmin. Tirige buıyr. Bul da bolsa kóńilge medeý bolmaq.

Burylyp kete beredi. Artynan Meńsulý qýyp jetedi.

Meńsulý. Sen búgin, dál qazir óldiń!

Shaqan. Men... tatymaımyn. Kóńiliń kól eken, Meńsulý. Biraq men... men – qudaıdyń qarǵysyna ushyraǵan adammyn. Men... men tiri emespin. Molam qazylǵan, súıegim kómilgen. Aıtqam ózińe. Endi jazmyshtan ozmysh joq. Qashan jolbarysqa jem bolǵansha jalǵyz jortam. Obalyńa qalam. Kúıeý bolyp, kóndige almaımyn. Qaıǵy arqalatam. Ruqsat ber, renjimeı qal.

Shaqan basyn ıip shyǵyp ketedi. Alystan, aýyl jaqtan shalyqtap «Shaqannyń áni» shyǵady.

Segizinshi kórinis

Shaqan jalǵyz. Qasynda Nápsi men Rýh júr. Olar jolbarysty qalaı alǵandaryn áńgimeleıdi.

Shaqan /jantaıyp jatyr/. Jurt jek kóredi osy saýysqandy. Qanatynyń alasy úshin. «Sarqyldaı tús saýysqanym. Tarǵyl qaraqshyny kózden tasa qylma. Jolbarys jemtigine armansyz toıdyram seni búkil áýletińmen.

Shaqan-Nápsi /shydaı almaı ketip, shapshań/. Áı, biraq mynaýyń berekesiz saýysqan bolyp shyqty. Azdan soń osy qalyńdaǵy ań-qus ataýlyny seniń ózińnen saqtandyryp «Oıbaı, oıbaı! Áne júr, áne júr! Kep qaldy! Kep qaldy!» dep bir ushyp bir qonyp tynymsyz sarnaı bastady.

Shaqan-Rýh. Bul kezde jolbarystyń shónjikteri enesiniń ústine shyǵyp alyp edi. Biri arqasyna asyla minse, ekinshisi qulaǵyn tisteleıdi. Úshinshisi tumsyǵyn jalap, kúndegideı oıynǵa shaqyrady. Qanshyr tura qoımaǵan soń shónjikter sulyq sozylǵan uzyn, shubar quıryqqa jarmasty. Biri ushynan tistep, shirene sozdy. Ekinshisi bel ortasynan alyp, bir búıirge súıredi, sodan soń kim jeńse, sol julyp áketetindeı-aq, árqaısysy óz jaǵyna tartyp talasa bastady. Aqyry entige byrsyldap, ózara alysyp ketti.

Shaqan-Rýh. Birinen biri sulý úsh shónjiktiń qamsyz oıynyna qarap kóńili ósken, jataqtyń bir jaq shetinde azý tisi yrsıyp, búıiri qyzyl qanǵa malshynyp, teńkıe jyǵylǵan qońyr qabanǵa kózi túskende múlde toǵaıǵan kári qanshyr sý iship kelmek bolyp, ornynan qozǵalaqtaı berip edi. Keýdesin tiktegenmen, baýryna aıaǵyn jıyp, bóksesin kóterip úlgergen joq, dir etip qaıta shókken.

Shaqan-Nápsi. Tarǵyl beldeýli uzyn quıryq ózinen ózi shıratylyp jer sabady. Arqa jún tikireıip, jelke kúdistenip, ish tartylǵan da, soıdaq azý arasynan, búrlene tolqyǵan kómeıden aıbatty aryl shyqqan.

Nápsi men Rýh /qosarlana/: Qosaıaq! Qanshyr ornynan shıraq kóterilip, jıirkenishti, úreıli Qosaıaqqa qarsy júrdi.

Shaqan. Kenet art jaqtan, tym taqaý jerden saýysqan shyqylyqtady.

Shaqan-Nápsi. «Kele jatyr! Saq, saq bol!» Kim?

Shaqan-Rýh. Men, árıne. Jolbarys izi qalyń qaraǵandy aınalyp, bir búıirge tartqan eken.

Shaqan da iz jónimen aınala bere, kenet qos jaýyryny birdeı shym etip, qalt buryldy. Tizerleı otyra qalyp, qara myltyqty kıik múıiz sıraǵyna ornatty da, shaqpaq shaqty. Maıly bilte byqsı tútindep, syzdyqtaı tutanǵan. Shaqan etpetteı jatyp, on shaqty qadam jerdegi jańa ǵana ózi ótken qysań joldy nysanaǵa aldy. Eshqandaı dybys joq. Typ-tynysh. Kúıe bastaǵan bilteni óshirýge yńǵaılandy. Sol sátinde syqyrsyz, sybdyrsyz mysyq tabandap, kóleńkedeı jyljyǵan zaý sheriniń aqtańdaq omyraýy kórindi. Adammen betpe-bet kezdesýdi kútpegen jyrtqysh dir etip tura qalǵan. Shaqan demin tarta bere shúrippeni basty.

Shaqan-Nápsi. Myltyq kók jalyn shashyp, ıyq soǵa tars atylǵanda, quıryǵy shıratylyp, tórt taǵandaı bergen jolbarys keýdeden júz batpan shoqpar urǵandaı, lyqsı sheginip, shońqaıyp otyra ketti.

Shaqan-Rýh. Biraq jyǵylmaǵan.

Shaqan-Nápsi. Men jolbarysty astyly-ústili, qarys súıem, sap-sary tórt azýy az-maz ǵana aıqasa, bozǵyl tili men qan qyzyl kómeıi ajal tógile ashylǵan aran aýzynan kózdep edim.

Shaqan-Rýh. Aýyzdan kirgen aýyr qorǵasyn moıyn omyrtqany úzip, jelkeden shyqsa, jolbarystyń syrttany bolsa da jer tarpýǵa shamasy kelmeı, etpetinen qulary haq. Qulamady.

Shaqan-Nápsi. Álde tolqynystan álde asyǵystan sál tómen uryppyn. Óńirshekten qyzyl qan shapshı saýlaǵan jolbarys shaıqalaqtaı turyp, aspandy qaqyrata aqyrdy.

Shaqan-Rýh. Aspandy qaqyrata aqyrdy da, táltirekteı basyp alǵa attandy. Alǵa attaı bere, aýzynan qan shashyp, yshqyna ókirdi. Shıyrylǵan quıryǵy ash búıirin sabap, tórt aıaǵyn baýyryn ala bere jel kótergen qyzyl jalyndaı atyldy.

Shaqan jolbarys aqyra kóterilgende myltyǵyn laqtyryp tastap atyp turyp, qorǵanýǵa qam jasap edi. Sol mezetinde-aq qýatty serpinnen anadaı ushyp tústi.

Shaqan-Rýh. Aralyq alys pa, aýyr jara adym tusady ma, jyrtqysh erkin ilindire almapty, esh jerim mertikpegen. Biraq ornymnan turyp úlgermedim, aryldaı qutyryp, loqsı qan qusqan jolbarys tyshqan basqan mysyqsha tóbeden qona ketti. Byrtıǵan baqadaı ushyndaǵy jýan, ótkir, ilgek oraq tyrnaqtarymen tarpı tyrnap, jótele qan shashqan aran aýzy týra tamaqqa tónip kele jatty.

Ústinen aýyr salmaq bassa da, denesine tyrnaq batpaǵan Shaqan jolbaryspen jantalasa alysqan qalpy, sol jaq bilegimen basyn qorǵalap, oń qolymen belindegi selebesin sýyrdy.

Shaqan-Nápsi. Dóp-dóńgelek, úlken jasyl kózderi shatynaı ushqyndap, aýyr, ystyq demi bet sharpyǵan doly sheri qyl arqandy jýan jeńdi julqı tistep, shyqyrlata qysqan sátte...

Shaqan-Rýh. Sur selebe de ash qoltyqtan boılaı suǵylyp edi. Adamnyń arýaq shaqyra yshqynǵan, ańnyń jany shyrqyrap, qınala ókirgen úni qabattasa shyqty. Sol qolym bilek ortasynan saqyr etip synǵanyn anyq estigem, esh jerim aýyrmaǵan, selebeni boılata tolǵap baryp, qaıta sýyrdym. Dál osy sátte bir jaq betimdi úsh tarmaq jalyn shalyp edi. Sol jaq kózimdi qyzyl jalqyn, kók teńbil tolqyn basyp, aýzyma qan toldy. Biraq boıyma tyń kúsh quıylǵandaı /odan saıyn kúsheıe túsedi/. Jyrtqyshtyń aýzyndaǵy jaraly bilekke bar salmaǵymdy salyp, shirene kóterilip, jolbarystyń qara qabyrǵasyna qaıyra qanjar urdym.

Úsheýi de Jolbarys rýhyna aınalyp ketti.

Shaqan. Shashala óksip, býyndary búgile bere sylq shókken, ezýi jıyrylyp, aýzy ashylyp, jelke júni tikireıe dirildep, artqy aıaǵymen jer tyrnaǵan taıdaı jolbarystyń astynan áreń shyqtym.

Shaqan-Rýh. Jolbarys jataǵyna tán, kóńiline sonshalyq baısal bergen, qolqa qabar, kúlimsi aýamen keýdemdi kere dem alyp, az bógeldim. Sodan soń bilegimdi sybanyp jiberip, shónjikterge qaraı qadam bastym. Úsheýi úsh jaqqa tym-tyraqaı qashty. Biraq ońaı tutyldy.

Shaqan-Nápsi. Ne bildi? Ne sezdi? Kórdi, ańdady. Óte durys. Enesi alyp kelse ǵoı, dál ózderindeı adam balasyn – kishkentaı sábıdi qabyrǵasyn qaýsata shaınap, rahattanyp turyp jer edi. Dál qazir jeı almas, endi birer aıdan soń qunyǵa bas qoıary anyq. Ósken soń... Ósken soń ózi-aq attanady. Endi úsh-tórt jyldan keıin qalyń toǵaı ishinde, ný qamys arasynda, kez kelgen jerde betpe-bet kezdessinshi... kimniń ólip, kimniń qalary belgisiz. Ańshylyq ataýly búgingideı sátti aıaqtala bermeıdi.

Shaqan. Dál aldaryna kelip júreleı otyrdym. Eshqaısysy yqpady. Qımylsyz kúıinde qalt tynǵan. Yshqyna yrjıyp, ıtshe yryldap edim. Qoryqpady.

Shaqan-Rýh. Qol sozyp shetki, eń kishkentaıyn aldym. Qurtaqandaı qyzyl tarǵyl shónjik lyp etip aldyńǵy oń aıaǵymen salyp qaldy da, yzalana yryldap, bilekten ala túsken. Kúsh az, tis tuqyl. Qol aýyrǵan da, qanaǵan da joq. Biraq ishimdi tartyp tańyrqadym. «Shónjik dep qomsynba, mysyq emes jolbarys».

Shaqan-Nápsi. Jolbarys. Jolbarys bolǵandyqtan da.... Shónjikti jelkesinen qysyp turyp, kógennen bosatyp aldym.

Shaqan-Rýh. Tarǵyl kúshik qaıtadan dármensiz sábı kúıge túsken. Sábı...

Bala daýysy. Kókeeeee!

Kenet Shaqannyń keýdesinen óksigen aıqaı shyqty.

Shaqan-Nápsi. Tyrbyńdap turǵan shónjikti sholaq quıryǵymen qosa artqy eki sıraqtan ustadym da, kerile qulashtap, jerge soqtym. Qol-basym dirildeı qutyra qımyldap, qalǵan eki shónjikti de sheship aldym. Ekeýin shıyra siltep, jıdeniń jýan dińine urdym. Jasyna jetpeı jaý qolyna túsken, bir salǵanda-aq bastary aıyrylyp, omyrtqalary úzilip, qabyrǵalary qaýsaǵan jolbarys balalary shıq etip dybys shyǵarýǵa da shamalary da kelmeı, demderi úzildi.

Shaqan-Rýh. /aıap jylaǵan kúıde/. Shónjiktiń qyzyl tarǵyl, maqpal terisi ońaı sypyryldy. Aldymen biri. Sodan soń ekinshisi. Úshinshisi. Úlkendigi kebisteı ǵana, qos ezýden ıt tisteri jańa qyltıǵan, aýzy ashylyp, qulaq tesigi úńireıip, qabyrǵalary qantalap, omyrtqasy shodyraıa úzilgen, birinen biri aýmaıtyn, úsheýiniń de terisi sypyrylǵan.

Shaqan-Nápsi /aıyzy qana/. Aıqasa qarysqan, synyq súıem, ótkir azýlary yrsıǵan, tóbe súıegi talqandalǵan basy shodyraıyp, bulshyqty moıny bileýlene túsken, sıraqtary taramystana somdanyp, quıryǵy sabaýlana uzaryp, yńyrshaq qabyrǵalary, teńkıgen aram denesi tiri kezindegiden áldeqaıda aıbyndy kóringen, etek toly emshek bezinen sarǵysh sút syzdyqtaı tamshylaǵan jalańash qanshyrdyń baýyryna tastadym. Osylaı jatsyn.

Shaqan. Osylaı jatsyn. Apta boıy, aı boıy, jyl boıy. Qasqyr jýymaıdy jolbarys jataǵynyń mańyna. Biraq shybyn-shirkeı bar. Qurt-qumyrsqa bar. Solardyń jyldyq nesibesi. Jaz ortasy aýmaı-aq kúni keshe osy tóńirekti ádepki arylymen-aq jaıqap júrgen ań patshasynyń saýdyraǵan aqsóńke súıekteri ǵana qalmaq.

Shaqan-Rýh. Bir úlken, úsh bala jolbarys. Enesi aqyra turmaıdy. Aýǵa shyqpaıdy. Balasy asyr sap oınamaıdy. Kún sanap óspeıdi. Jaryq kún nuryn jansyz súıekter ǵana qyzyqtamaq. Saýdyr súıek. Al meniń balamnyń súıegi de qalǵan joq.

Rýh pen Shaqan únsiz salbyrap tur. Jolbarys ólgende, odan da tirshilik ketedi. Ol salbyrap, bos qap sekildi bolyp qalady.Saıyn dala. Jolbarys bas súıeginen qalanǵan shaǵyn tóbeshik. Aldynda Shaqan otyr. 3-shi jigit keledi. Onyń shynaıy bolýy mindetti emes, bálkim, Shaqan óz-ózimen nemese arýaqpen sóıleser?

3-jigit. Bul eń sońǵy jolbarys bolatyn. Bitti. Bitirdiń.

Shaqan. Iá, bitirdim. Qyryp bitirdim.

3-jigit. Endi ne isteısiń?

Shaqan. Endi - boldy.

3-jigit. Ólesiń. Súıegiń myna ıen dalada kómýsiz qalady.

Shaqan. Iá, súıegim myna ıen dalada kómýsiz qalady. Kórim, mine. Shaqan baıaǵydan osynda jatyr. Súıegi baıaǵyda qýraǵan. Al meniń súıegim kómýsiz qalady.

3-jigit. Eki sheńgelińnen qan sorǵalap tur. Tarǵyl mysyqty qurttyń. Qazir myna qur súlderińdi turǵan jerińde kómsem, qara jer qabyldamaıdy, túkirip qaıta shyǵaryp tastaıdy baýyrynan. Haram ulǵa jer qoınynda oryn joq.

Shaqan. Kegim ketken - tarǵyl mysyqta.

3-jigit. Kegiń jolbarysta ketken joq. Adam jeıtin jalmaýyz jolbarysty Syr boıynan aldyryp, seniń qosyńnyń mańyna jibergen myna men. Jantaı ekeýmiz. Kegińdi nege menen, adamnan almadyń? Azýy bolsa da, aılasy joq túz taǵysyna sonshama nege shúıliktiń, baıqus?

Shaqan. Ne dep tursyń? Ne dep tursyń sen?

Myltyǵyn alyp kezenedi, atpaq bolady, biraq qoly qaltyrap, ata almaıdy. Birneshe márte talpynǵannan keıin myltyqty laqtyryp tastaıdy. 3-jigit ony kúlip baqylap tur.

3-jigit. Er Shaqan, batyr Shaqan. Jolbarystyń tuqymyn tuzdaı qurtqan Shaqan. Myltyq endi baǵynbaıtyn bolǵan ba saǵan, qalaı ózi?

Shaqan. Jetedi. Jetedi! Joǵal! Joǵalt kózińdi!

Basyn ustap júrelep otyryp qalady. 3-jigit ketip qalady. Shaqannyń áni.

Sońy

---