Kópjasýshaly janýarlardyń zár shyǵarýy jáne zárshyǵarý júıesiniń qurylysy
Kúndelikti jospar bıologıa 6 synyp
Sabaq: 38
Taqyryby: §40. Kópjasýshaly janýarlardyń zár shyǵarýy jáne zárshyǵarý júıesiniń qurylysy
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqasyz jáne omyrtqaly janýarlardyń zár shyǵarýy jáne zárshyǵarý júıesiniń qurylysy jaıly bilimderin keńeıtý; adamnyń tulǵa retinde qalyptasýyn, adamgershilik tárbıege baýlý; óz betterimen izdený daǵdysyn qalyptastyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Balyqtar otteginiń qandaı túrimen tynys alady? Balyqtyń negizgi tynys alý múshelerin atap, tynys jolyn satysymen dápterge jazyńdar.
Baqa men shubalshańnyń tynys alý múshelerinde qandaı ortaqtyq bar? Balyqpen she? Baqanyń tynys alý júıesindegi negizgi erekshelik (artyqshylyq deýge de bolar) nede?
Jorǵalaýshylardyń (mysaly, kesirtke, jylan, t. b.) tynys alý júıesiniń baqadan góri joǵary, qustar men sútqorektilerden góri tómengi damý deńgeıinde ekenin nemen túsindirýge bolady?
Qustardaǵy qosarly tynys alýdyń qandaı mańyzy bar?
«Tanaý tesigi – kómekeı – keńirdek – ókpe – qan júıesi» joǵary deńgeıde qandaı janýarlar – toptarynda damyǵan?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Janýarlar aǵzasy aınaladaǵy ortadan qorek, gaz jáne sýdy úzdiksiz denege jetkizip, olardy óńdep, odan óz tirshiligin qamtamasyz etetin qajetti zattardy alady. Syrttan kelgen jáne óńdeýden túzilgen qajetsiz zattardy denesinen shyǵarý da tirshilik úshin óte qajetti proses. Ol zattar shyǵarylmasa, aǵza «qoqys jáshigine» aınalyp, lastanyp, ýlanar edi jáne kólemi, salmaǵy sheksiz ósip, eshbir qımyl - qozǵalyssyz shógip jatar edi. Bul sózsiz tirshilikti joıady.
Aǵzada túziletin ár túrli zıandy zattar qatty, suıyq jáne gaz kúıinde bolady. Gazdyń aǵzadan shyǵarylýymen tanystyq. Al basqa zıandy zattardyń deneden shyǵýynyń óz joldary bar. Onyń qurylysy men kúrdeliligi janýardyń damý deńgeıine baılanysty.
Qurttarda (aq sulama, shubalshań) zárshyǵarý múshesiniń dene ishindegi ushy keńirek kirpiksheli juldyzsha tárizdi bolyp jińishke tútikke aınalady da, onyń ushy teri jabyny arqyly syrtqa ashylady.
Ulýda zárshyǵarý qyzmetin shapansha qýysyna ashylatyn búırek atqarady. Onyń qurylysy kúrdelirek bolǵanymen, ol shubalshańnyń juldyzsha tútikterine uqsas.
Shaıantektesterde zárshyǵarý múshesiniń qyzmetin jasyl tústi jup bez atqarady. Ár bezden shyǵatyn tútikshe qan arqyly jınalatyn zıandy zattardy murtshalardyń túbinen syrtqa shyǵarady.
Órmekshiler men býnaqdeneliler negizinen malpıgıı tútiksheleri arqyly zár shyǵarady. Degenmen órmekshiniń kókirek bóliminde búıregi bolady. Al qońyzdyń toq ishek pen ash ishektiń jalǵasatyn jerindegi malpıgıı tútikshelerine denedegi zıandy suıyqtar jınalyp, anal tesigi arqyly syrtqa shyǵarylady.
Omyrtqaly janýarlardyń zárshyǵarý júıesi bir - birimen uqsas. Búırekten nesep (zár) nesepaǵar tútigi arqyly qýyqqa jınalyp, odan kloaka arqyly syrtqa shyǵarylady. Degenmen bul júıede ár janýardyń túrine qaraı azdaǵan ózine tán erekshelikter bar. Mysaly, qusta qýyq bolmaıdy. Nesep búırekten nesep tútigi arqyly kloakaǵa jınalady da, syrtqa jıi shyǵarylady. Bul – qustyń ushýymen baılanysty erekshelik, ıaǵnı onyń denesin jeńildetetin beıimdilik qasıeti bolyp tabylady.
İV. Bekitý.
Sonymen zárshyǵarý – janýar aǵzasyna tán, asqorytýmen tikeleı baılanysty, deneni artyq, zıandy zattardan tazartyp, tirshiliktiń saqtalýyn qamtamasyz etetin asa mańyzdy proses.
Zárshyǵarý músheleri janýarlardyń árqaısysynda ár túrli bolǵanymen, barlyǵynyń qyzmeti aǵzaǵa túsken nemese aǵzada túzilgen zıandy zattardy «súzip», «jınaqtap», syrtqy ortaǵa shyǵarý bolyp tabylady.
Zıandy zattardy aǵzada bólip, jınaqtaıtyn negizgi múshe: qarapaıymdarda – jıyrylǵysh vakýolder, qurttarda – juldyzsha tútiksheler, ulýda – shubalshańnyń juldyzsha tútikshelerine uqsas búırek, shaıantektesterde – jasyl tústi bir jup bezder, órmekshitektester men býnaqdenelilerde – malpıgıı tútiksheleri, omyrtqaly janýarlarda – búırek.
Úı tapsyrmasy. § 40 oqyp, 91, 92 - sýretterdi salý.
Sabaq: 38
Taqyryby: §40. Kópjasýshaly janýarlardyń zár shyǵarýy jáne zárshyǵarý júıesiniń qurylysy
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqasyz jáne omyrtqaly janýarlardyń zár shyǵarýy jáne zárshyǵarý júıesiniń qurylysy jaıly bilimderin keńeıtý; adamnyń tulǵa retinde qalyptasýyn, adamgershilik tárbıege baýlý; óz betterimen izdený daǵdysyn qalyptastyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Balyqtar otteginiń qandaı túrimen tynys alady? Balyqtyń negizgi tynys alý múshelerin atap, tynys jolyn satysymen dápterge jazyńdar.
Baqa men shubalshańnyń tynys alý múshelerinde qandaı ortaqtyq bar? Balyqpen she? Baqanyń tynys alý júıesindegi negizgi erekshelik (artyqshylyq deýge de bolar) nede?
Jorǵalaýshylardyń (mysaly, kesirtke, jylan, t. b.) tynys alý júıesiniń baqadan góri joǵary, qustar men sútqorektilerden góri tómengi damý deńgeıinde ekenin nemen túsindirýge bolady?
Qustardaǵy qosarly tynys alýdyń qandaı mańyzy bar?
«Tanaý tesigi – kómekeı – keńirdek – ókpe – qan júıesi» joǵary deńgeıde qandaı janýarlar – toptarynda damyǵan?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Janýarlar aǵzasy aınaladaǵy ortadan qorek, gaz jáne sýdy úzdiksiz denege jetkizip, olardy óńdep, odan óz tirshiligin qamtamasyz etetin qajetti zattardy alady. Syrttan kelgen jáne óńdeýden túzilgen qajetsiz zattardy denesinen shyǵarý da tirshilik úshin óte qajetti proses. Ol zattar shyǵarylmasa, aǵza «qoqys jáshigine» aınalyp, lastanyp, ýlanar edi jáne kólemi, salmaǵy sheksiz ósip, eshbir qımyl - qozǵalyssyz shógip jatar edi. Bul sózsiz tirshilikti joıady.
Aǵzada túziletin ár túrli zıandy zattar qatty, suıyq jáne gaz kúıinde bolady. Gazdyń aǵzadan shyǵarylýymen tanystyq. Al basqa zıandy zattardyń deneden shyǵýynyń óz joldary bar. Onyń qurylysy men kúrdeliligi janýardyń damý deńgeıine baılanysty.
Qurttarda (aq sulama, shubalshań) zárshyǵarý múshesiniń dene ishindegi ushy keńirek kirpiksheli juldyzsha tárizdi bolyp jińishke tútikke aınalady da, onyń ushy teri jabyny arqyly syrtqa ashylady.
Ulýda zárshyǵarý qyzmetin shapansha qýysyna ashylatyn búırek atqarady. Onyń qurylysy kúrdelirek bolǵanymen, ol shubalshańnyń juldyzsha tútikterine uqsas.
Shaıantektesterde zárshyǵarý múshesiniń qyzmetin jasyl tústi jup bez atqarady. Ár bezden shyǵatyn tútikshe qan arqyly jınalatyn zıandy zattardy murtshalardyń túbinen syrtqa shyǵarady.
Órmekshiler men býnaqdeneliler negizinen malpıgıı tútiksheleri arqyly zár shyǵarady. Degenmen órmekshiniń kókirek bóliminde búıregi bolady. Al qońyzdyń toq ishek pen ash ishektiń jalǵasatyn jerindegi malpıgıı tútikshelerine denedegi zıandy suıyqtar jınalyp, anal tesigi arqyly syrtqa shyǵarylady.
Omyrtqaly janýarlardyń zárshyǵarý júıesi bir - birimen uqsas. Búırekten nesep (zár) nesepaǵar tútigi arqyly qýyqqa jınalyp, odan kloaka arqyly syrtqa shyǵarylady. Degenmen bul júıede ár janýardyń túrine qaraı azdaǵan ózine tán erekshelikter bar. Mysaly, qusta qýyq bolmaıdy. Nesep búırekten nesep tútigi arqyly kloakaǵa jınalady da, syrtqa jıi shyǵarylady. Bul – qustyń ushýymen baılanysty erekshelik, ıaǵnı onyń denesin jeńildetetin beıimdilik qasıeti bolyp tabylady.
İV. Bekitý.
Sonymen zárshyǵarý – janýar aǵzasyna tán, asqorytýmen tikeleı baılanysty, deneni artyq, zıandy zattardan tazartyp, tirshiliktiń saqtalýyn qamtamasyz etetin asa mańyzdy proses.
Zárshyǵarý músheleri janýarlardyń árqaısysynda ár túrli bolǵanymen, barlyǵynyń qyzmeti aǵzaǵa túsken nemese aǵzada túzilgen zıandy zattardy «súzip», «jınaqtap», syrtqy ortaǵa shyǵarý bolyp tabylady.
Zıandy zattardy aǵzada bólip, jınaqtaıtyn negizgi múshe: qarapaıymdarda – jıyrylǵysh vakýolder, qurttarda – juldyzsha tútiksheler, ulýda – shubalshańnyń juldyzsha tútikshelerine uqsas búırek, shaıantektesterde – jasyl tústi bir jup bezder, órmekshitektester men býnaqdenelilerde – malpıgıı tútiksheleri, omyrtqaly janýarlarda – búırek.
Úı tapsyrmasy. § 40 oqyp, 91, 92 - sýretterdi salý.
