Omyrtqaly janýarlardyń tynysalý júıesiniń qurylysy
Kúndelikti jospar bıologıa 6 synyp
Sabaq: 37
Taqyryby: § 39. Omyrtqaly janýarlardyń tynysalý júıesiniń qurylysy
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqaly janýarlardyń (balyqtardan sútqorektilerge deıin) tynysalý júıesiniń qurylysymen tanystyrý, árbir aǵzanyń ózindik erekshelikterin atap kórsetý; adamnyń tulǵa retinde qalyptasýyn, adamgershilik tárbıege baýlý; óz betterimen izdený daǵdysyn qalyptastyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Tynys alý degen ne?
Tynys alǵanda aǵza qandaı gazdan tazarady?
Aerobty aǵzalar men anaerobty aǵzalardyń tynys alýynda qandaı erekshelikter bar?
Ár jándiktiń gazalmasatyn eń negizgi qurylymyn (múshesin) anyqtap, san men sáıkes áripti qosyp dápterge jazyńdar.
1. Gıdra ---------------------Á. Búkil denesi
2. Baqulý-------------------- G. Shapansha qaltasy
3. Shubalshań ----------------B. Teri jabyny
4. Qońyz (qıqońyz) --------A. Demtútiksheler
5. Sharshyly órmekshi ------V. Aýa qapshyǵy
Tynys alýdyń negizgi máni nede?
Tynys alýdyń tirshilikke qajetti qýattyń paıda bolýyna qandaı qatysy bar?
Jasýshalardyń jańarýyna qatysy bar ma? Qandaı?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Tynysalý músheleri men músheler júıesiniń negizgi ereksheligi janýarlardyń damý deńgeıimen, tirshilik etetin ortasyna tikeleı baılanysty. Mysaly, sýda tirshilik etetin janýarlardyń kópshiliginde tynysalý júıesiniń negizgi múshesi – jelbezek.
Al endi búkil tirshiligi sýda ótetin balyqtardyń tynysalýy qandaı músheler arqyly qamtamasyz etiledi? – degen suraqqa senderdiń «Balyq jelbezek arqyly sýdaǵy erigen ottegimen tynys alady» dep jaýap beretinderińe senemiz.
Balyq jelbezegi 3 - 4 jup jelbezek doǵalarynan quralady. Ár doǵanyń bir jaǵynda jelbezek japyraqshalary, ekinshi jaǵynda jelbezek talshyqtary bolady. Ony syrtynan jelbezek qaqpashasy jabady.
Balyq sýdy tolassyz «jutady». Sý aýyz qýysynan jelbezek japyraqshalaryna baryp, sol arqyly sýda erigen ottegin qanǵa sińiredi. Denedegi kómirqyshqyl gazy sýǵa qosylyp, jelbezek qaqpashasy arqyly syrtqa shyǵady. Qanǵa sińgen ottegi odan ári qaıda, ne úshin tasymaldanatyny ózderińe málim.
Qys kezinde sýqoımanyń betin muz basqanda adamdar ár jerden oıyqtar jasaıtyny esterińde bolar. Oıyqtar ne úshin qajet?
Sýdaǵy erigen ottegimen sýda tirshilik etetin keıbir janýarlardyń dernásilderi balyq sıaqty tynys alatyny belgili.
«Dúnıetaný» oqýlyǵynan «Balam sýda, ózim qurlyqta turamyn» degen áńgimeniń keıipkerin esterińe túsirińder.
Hordalylardyń tynysalý júıesiniń tynys jolyna sáıkes keletin músheleriniń reti: tanaý tesigi kómekeı keńirdek ókpe. Bul júıedegi gaz almasatyn eń negizgi múshe – ókpe. Basqa múshelerdiń qyzmeti – negizinen alǵanda ókpege aýa jetkizý. Olar aýanyń tazalyǵy men qalypty temperatýrasy bolýyn qamtamasyz etedi.
Ókpe qurylysynyń jalpy sulbasy men qyzmeti barlyq omyrtqalylarda birdeı. Ereksheligi – tek bul músheniń damý deńgeıine ǵana tán. Sondyqtan tynysalý júıesimen tanysýdy qosmekendilerden bastaıyq.
Qosmekendilerdiń basym kópshiligi (kól baqa, qurbaqa jáne basqalar) ókpemen tynys alady. Olarda tynys alýǵa teri de qatysady. Sebebi qosmekendilerdiń ókpesi nashar damyǵan. Ókpesi syrttan keletin aýamen janasý betiniń aýmaǵy shaǵyn bolǵandyqtan, gaz almasýdy jetkilikti dárejede qamtamasyz ete almaıdy. Sondyqtan qosymsha gaz almasý – teri arqyly júredi.
Qosmekendilerdiń jup ókpesi sopaqsha pishindi, sondaı - aq qapshyq tárizdi. Ókpede uıashyqtar bar. Olar qyltamyrlarmen torlanǵan.
Qosmekendilerde aýa ókpege aýyz qýysynyń túpki jaǵy (alqymynyń) kóterilip, tómen túsýi arqyly enedi. Alqymy tómen túskende aýyz qýysy keńip, tanaý tesigi arqyly aýa enedi. Alqymy kóterilip, tańdaımen janasqanda, tanaý tesikteri jabylady, aýa jutqynshaq arqyly ókpege ótedi, gaz almasady.
Baqa sýda da, qurlyqta da teri arqyly tynys ala beredi. Qosmekendilerdiń terisi – juqa, jumsaq. Syrty teriasty bezinen bólinetin silemeıli shyryshpen shylanyp, ylǵaldanyp turady. Mundaı teri aýany da, sýda erigen ottegin de jaqsy ótkizedi.
Qosmekendilerdiń sýda tirshilik etetin dernásilderi tek jelbezekpen tynys alady.
Jorǵalaýshylardyń terisi múıizdi qabyrshaqpen qaptalǵan. Olardyń teri bezderi bolmaıtyndyqtan qurǵaq. Sondyqtan olar teri arqyly tynys almaıdy. Ókpesiniń pishini, jalpy qurylysy qosmekendilerge uqsas. Degenmen kólemi jáne aýamen janasý beti aýmaqty ári kóp uıashyqty.
Qustardyń ókpesi jaqsy damyǵan, tyǵyz uıashyqty ókpeniń ishine aýatamyr (bronhylar) taramdalǵan. Aýatamyr tarmaqtarynyń ókpemen janasatyn jerleri, búkil ókpe qyltamyrlarymen torlanǵan. Keıbir demtútiktik aýatamyr tarmaqtary ókpeden ótip, ár túrli ishki múshelerdiń aralyqtaryna enedi. Sóıtip keńeıedi, aýa qapshyqtaryn túzedi. Bul qapshyqtardyń taramdary tútikti súıekterdiń ishine, bulshyqetter arasyna, teri astyna deıin taraıdy. Aýa qapshyqtarynyń kólemi ókpeniń jalpy kóleminen 10 ese artyq. Olar qus denesin ushý kezinde qyzyp ketýden saqtaıdy, ári salmaǵyn jeńildetedi. Árıne, eń negizgi qyzmeti tynys alýǵa qatysady.
Ushý kezindegi qustyń tynys alýy qanat qaǵysymen baılanysty bulshyqetterdiń jumysynan baıqalady, mysaly, qanat kóterilgende qustyń kókirek qýysy keńeıip, aýa qapshyqtary sozylady. Aýa ókpeden aldyńǵy aýa qapshyqtaryna ótedi. Ókpe jáne artqy aýa qapshyqtary syrttan kirgen aýamen tolady. Qanat tómen túskende kókirek qýysy kishireıedi. Artqy aýa qapshyqtaryndaǵy ottegine baı aýa ókpege syǵylyp keledi. Ókpedegi kómirqyshqyl gazy syrtqa shyǵarylady. Sóıtip qan ottegimen eki ret qanyǵady. Alǵashynda kókirek qýysy keńigende syrttan kelse, ekinshi márte kókirek qýysy tarylǵanda, artqy aýa qapshyqtary nan keledi. Qustardaǵy bul qubylys qosarly tynysalý dep atalady.
Sútqorektilerdiń ókpesinde aýatamyrlar taralyp, onyń tómengi ushtary ókpe kópirshikterimen aıaqtalady. Ókpe qyltamyrlary da jıi tor túzedi. Osydan sútqorektilerdiń ókpesi qandy ottegimen jaqsy qamtamasyz etedi. Tynys alýdy qabyrǵa arasyndaǵy bulshyqetter men kókirek, qursaq qýystaryn bólip turatyn kókettiń jıyrylyp, bosańsýy qamtamasyz etedi.
Sútqorektilerdiń kómekeıinde dybys sińirleri jaqsy damyǵan. Janýar ár túrli dybys shyǵaryp, óz týystastaryna, úıirine qaýip - qater týraly, óziniń qaı jerde ekeni jáne t. b. týraly habar berip, bildiredi.
İV. Bekitý.
Kópjasýshaly janýarlardyń tynysalý júıesiniń qurylysy aǵzanyń damý deńgeıine, tirshilik ortasyna qaraı birtindep kúrdelene túsedi:
– ishekqýystylarda (gıdra), qurttarda, bylqyldaqdenelilerde gazalmasý deneniń syrtqy teri jabyny arqyly júredi;
– shaıantárizdiler jelbezekpen, sýda tirshilik etetin ulýlar, órmekshitektester ókpe qapshyqtarymen, býnaqdeneliler demtútikpen (traheıa) tynys alady;
– qurlyq ulýlary ókpesi arqyly tynys alady;
– sýda tirshilik etetin omyrtqalylar – balyqtar jáne qosmekendilerdiń dernásilderi jelbezek arqyly tynys alady;
– qurlyq omyrtqalylarynyń (qosmekendiler, jorǵalaýshylar, qustar, sútqorektiler) tynysalý múshesi – ókpe.
Tynys alýdyń negizgi máni – aǵza ottegimen úzdiksiz qamtamasyz etilip, odan kómirqyshqyl gazy úzdiksiz shyǵarylýy, ıaǵnı gazalmasý bolyp tabylady.
Úı tapsyrmasy. § 39 oqyp, 90 - sýretti salý. Tabıǵatta, tiri tabıǵat múıisinde nemese óz úıińde janýarlardyń tynys alýynyń aǵza tirshiligindegi mańyzyn ańǵartatyn qubylystardy baqylap júrińder. Mysaly, sýǵa kezdeısoq túsip ketken shybynnyń (nemese basqa bir jándik) jaıy qandaı bolatynyn baqylap, qorytyndy jasańdar.
Sabaq: 37
Taqyryby: § 39. Omyrtqaly janýarlardyń tynysalý júıesiniń qurylysy
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqaly janýarlardyń (balyqtardan sútqorektilerge deıin) tynysalý júıesiniń qurylysymen tanystyrý, árbir aǵzanyń ózindik erekshelikterin atap kórsetý; adamnyń tulǵa retinde qalyptasýyn, adamgershilik tárbıege baýlý; óz betterimen izdený daǵdysyn qalyptastyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Tynys alý degen ne?
Tynys alǵanda aǵza qandaı gazdan tazarady?
Aerobty aǵzalar men anaerobty aǵzalardyń tynys alýynda qandaı erekshelikter bar?
Ár jándiktiń gazalmasatyn eń negizgi qurylymyn (múshesin) anyqtap, san men sáıkes áripti qosyp dápterge jazyńdar.
1. Gıdra ---------------------Á. Búkil denesi
2. Baqulý-------------------- G. Shapansha qaltasy
3. Shubalshań ----------------B. Teri jabyny
4. Qońyz (qıqońyz) --------A. Demtútiksheler
5. Sharshyly órmekshi ------V. Aýa qapshyǵy
Tynys alýdyń negizgi máni nede?
Tynys alýdyń tirshilikke qajetti qýattyń paıda bolýyna qandaı qatysy bar?
Jasýshalardyń jańarýyna qatysy bar ma? Qandaı?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Tynysalý músheleri men músheler júıesiniń negizgi ereksheligi janýarlardyń damý deńgeıimen, tirshilik etetin ortasyna tikeleı baılanysty. Mysaly, sýda tirshilik etetin janýarlardyń kópshiliginde tynysalý júıesiniń negizgi múshesi – jelbezek.
Al endi búkil tirshiligi sýda ótetin balyqtardyń tynysalýy qandaı músheler arqyly qamtamasyz etiledi? – degen suraqqa senderdiń «Balyq jelbezek arqyly sýdaǵy erigen ottegimen tynys alady» dep jaýap beretinderińe senemiz.
Balyq jelbezegi 3 - 4 jup jelbezek doǵalarynan quralady. Ár doǵanyń bir jaǵynda jelbezek japyraqshalary, ekinshi jaǵynda jelbezek talshyqtary bolady. Ony syrtynan jelbezek qaqpashasy jabady.
Balyq sýdy tolassyz «jutady». Sý aýyz qýysynan jelbezek japyraqshalaryna baryp, sol arqyly sýda erigen ottegin qanǵa sińiredi. Denedegi kómirqyshqyl gazy sýǵa qosylyp, jelbezek qaqpashasy arqyly syrtqa shyǵady. Qanǵa sińgen ottegi odan ári qaıda, ne úshin tasymaldanatyny ózderińe málim.
Qys kezinde sýqoımanyń betin muz basqanda adamdar ár jerden oıyqtar jasaıtyny esterińde bolar. Oıyqtar ne úshin qajet?
Sýdaǵy erigen ottegimen sýda tirshilik etetin keıbir janýarlardyń dernásilderi balyq sıaqty tynys alatyny belgili.
«Dúnıetaný» oqýlyǵynan «Balam sýda, ózim qurlyqta turamyn» degen áńgimeniń keıipkerin esterińe túsirińder.
Hordalylardyń tynysalý júıesiniń tynys jolyna sáıkes keletin músheleriniń reti: tanaý tesigi kómekeı keńirdek ókpe. Bul júıedegi gaz almasatyn eń negizgi múshe – ókpe. Basqa múshelerdiń qyzmeti – negizinen alǵanda ókpege aýa jetkizý. Olar aýanyń tazalyǵy men qalypty temperatýrasy bolýyn qamtamasyz etedi.
Ókpe qurylysynyń jalpy sulbasy men qyzmeti barlyq omyrtqalylarda birdeı. Ereksheligi – tek bul músheniń damý deńgeıine ǵana tán. Sondyqtan tynysalý júıesimen tanysýdy qosmekendilerden bastaıyq.
Qosmekendilerdiń basym kópshiligi (kól baqa, qurbaqa jáne basqalar) ókpemen tynys alady. Olarda tynys alýǵa teri de qatysady. Sebebi qosmekendilerdiń ókpesi nashar damyǵan. Ókpesi syrttan keletin aýamen janasý betiniń aýmaǵy shaǵyn bolǵandyqtan, gaz almasýdy jetkilikti dárejede qamtamasyz ete almaıdy. Sondyqtan qosymsha gaz almasý – teri arqyly júredi.
Qosmekendilerdiń jup ókpesi sopaqsha pishindi, sondaı - aq qapshyq tárizdi. Ókpede uıashyqtar bar. Olar qyltamyrlarmen torlanǵan.
Qosmekendilerde aýa ókpege aýyz qýysynyń túpki jaǵy (alqymynyń) kóterilip, tómen túsýi arqyly enedi. Alqymy tómen túskende aýyz qýysy keńip, tanaý tesigi arqyly aýa enedi. Alqymy kóterilip, tańdaımen janasqanda, tanaý tesikteri jabylady, aýa jutqynshaq arqyly ókpege ótedi, gaz almasady.
Baqa sýda da, qurlyqta da teri arqyly tynys ala beredi. Qosmekendilerdiń terisi – juqa, jumsaq. Syrty teriasty bezinen bólinetin silemeıli shyryshpen shylanyp, ylǵaldanyp turady. Mundaı teri aýany da, sýda erigen ottegin de jaqsy ótkizedi.
Qosmekendilerdiń sýda tirshilik etetin dernásilderi tek jelbezekpen tynys alady.
Jorǵalaýshylardyń terisi múıizdi qabyrshaqpen qaptalǵan. Olardyń teri bezderi bolmaıtyndyqtan qurǵaq. Sondyqtan olar teri arqyly tynys almaıdy. Ókpesiniń pishini, jalpy qurylysy qosmekendilerge uqsas. Degenmen kólemi jáne aýamen janasý beti aýmaqty ári kóp uıashyqty.
Qustardyń ókpesi jaqsy damyǵan, tyǵyz uıashyqty ókpeniń ishine aýatamyr (bronhylar) taramdalǵan. Aýatamyr tarmaqtarynyń ókpemen janasatyn jerleri, búkil ókpe qyltamyrlarymen torlanǵan. Keıbir demtútiktik aýatamyr tarmaqtary ókpeden ótip, ár túrli ishki múshelerdiń aralyqtaryna enedi. Sóıtip keńeıedi, aýa qapshyqtaryn túzedi. Bul qapshyqtardyń taramdary tútikti súıekterdiń ishine, bulshyqetter arasyna, teri astyna deıin taraıdy. Aýa qapshyqtarynyń kólemi ókpeniń jalpy kóleminen 10 ese artyq. Olar qus denesin ushý kezinde qyzyp ketýden saqtaıdy, ári salmaǵyn jeńildetedi. Árıne, eń negizgi qyzmeti tynys alýǵa qatysady.
Ushý kezindegi qustyń tynys alýy qanat qaǵysymen baılanysty bulshyqetterdiń jumysynan baıqalady, mysaly, qanat kóterilgende qustyń kókirek qýysy keńeıip, aýa qapshyqtary sozylady. Aýa ókpeden aldyńǵy aýa qapshyqtaryna ótedi. Ókpe jáne artqy aýa qapshyqtary syrttan kirgen aýamen tolady. Qanat tómen túskende kókirek qýysy kishireıedi. Artqy aýa qapshyqtaryndaǵy ottegine baı aýa ókpege syǵylyp keledi. Ókpedegi kómirqyshqyl gazy syrtqa shyǵarylady. Sóıtip qan ottegimen eki ret qanyǵady. Alǵashynda kókirek qýysy keńigende syrttan kelse, ekinshi márte kókirek qýysy tarylǵanda, artqy aýa qapshyqtary nan keledi. Qustardaǵy bul qubylys qosarly tynysalý dep atalady.
Sútqorektilerdiń ókpesinde aýatamyrlar taralyp, onyń tómengi ushtary ókpe kópirshikterimen aıaqtalady. Ókpe qyltamyrlary da jıi tor túzedi. Osydan sútqorektilerdiń ókpesi qandy ottegimen jaqsy qamtamasyz etedi. Tynys alýdy qabyrǵa arasyndaǵy bulshyqetter men kókirek, qursaq qýystaryn bólip turatyn kókettiń jıyrylyp, bosańsýy qamtamasyz etedi.
Sútqorektilerdiń kómekeıinde dybys sińirleri jaqsy damyǵan. Janýar ár túrli dybys shyǵaryp, óz týystastaryna, úıirine qaýip - qater týraly, óziniń qaı jerde ekeni jáne t. b. týraly habar berip, bildiredi.
İV. Bekitý.
Kópjasýshaly janýarlardyń tynysalý júıesiniń qurylysy aǵzanyń damý deńgeıine, tirshilik ortasyna qaraı birtindep kúrdelene túsedi:
– ishekqýystylarda (gıdra), qurttarda, bylqyldaqdenelilerde gazalmasý deneniń syrtqy teri jabyny arqyly júredi;
– shaıantárizdiler jelbezekpen, sýda tirshilik etetin ulýlar, órmekshitektester ókpe qapshyqtarymen, býnaqdeneliler demtútikpen (traheıa) tynys alady;
– qurlyq ulýlary ókpesi arqyly tynys alady;
– sýda tirshilik etetin omyrtqalylar – balyqtar jáne qosmekendilerdiń dernásilderi jelbezek arqyly tynys alady;
– qurlyq omyrtqalylarynyń (qosmekendiler, jorǵalaýshylar, qustar, sútqorektiler) tynysalý múshesi – ókpe.
Tynys alýdyń negizgi máni – aǵza ottegimen úzdiksiz qamtamasyz etilip, odan kómirqyshqyl gazy úzdiksiz shyǵarylýy, ıaǵnı gazalmasý bolyp tabylady.
Úı tapsyrmasy. § 39 oqyp, 90 - sýretti salý. Tabıǵatta, tiri tabıǵat múıisinde nemese óz úıińde janýarlardyń tynys alýynyń aǵza tirshiligindegi mańyzyn ańǵartatyn qubylystardy baqylap júrińder. Mysaly, sýǵa kezdeısoq túsip ketken shybynnyń (nemese basqa bir jándik) jaıy qandaı bolatynyn baqylap, qorytyndy jasańdar.
