InfoHub Logo

Osy jyly 3-avgýste shyqqan 150 nomerli «Sovetskaıa step» gazeti men «Eńbekshi qazaqtyń» sol juldyzdaǵy nomerinde Júsipbekulynyń «Sáken men Sákenshildik» degen maqalasy shyqty. Bizdiń burynǵy-sońǵy qatelerimiz ben adasqandarymyzdyń jalpy túrlerin sóz qylyp, terip jatýdyń qajeti shamaly. Sondyqtan tup-týra: 1) jik tartysyna qalaı qatynastym, 2) osy qatelerimizden ne taptyq 3) sol ótken qatelerge kázir qalaı qaraımyn dep túgel aıtyp kóreıin.

1917 jyly Ýaqytsha úkimetpen, alashordamen tartysyp, ol jumystan az ýaqyt qol úzip (Kolchaktyń abaqtysynda bolǵandyqtan), 1920 jyly Orynborda bolǵan jalpy qazaq sovetinde Alashorda bastyqtarynyń sezge qatynasýyna qarsy toptasqan jikte boldym. Óıtkeni Bókeıhanuly, Baıtursynuly jáne basqa alashordashylar sezge delegat bolyp kelipti. Bularǵa qarsy turǵan jik áýelinde bylaı quryldy: Jangeldın, Dosuly, Almanuly, Kýlakov, Qalashnıkov (orystar) men, Sháripuly, Júsipbekuly, Elestapuly jáne basqalarymyz Qazaqstan áskerı komısarynyń orynbasary J.Jangeldiulynyń basqarýymen alashordashylardy basty oryndarǵa jolatpaý kerek, qarsy turýymyz kerek degen máseleni talqyǵa saldyq. Jınaǵandardyń bári de alashordaǵa qatty qarsy ekendikterin bildirdi. Qarsy shyǵyp tartysý úshin sıeze sóıleýge úsh joldasty belgiledik. Olar — Qalashnıkov, Ádiluly jáne Elestapuly edi. Erteńine ýaǵda boıynsha osy úsh joldas sıeze alashqa qarsy shyǵyp sóz sóıledi. Biraq daýysqa qoıylǵan jerde biz azshylyqta qaldyq, búktelip qaldyq. Partıa búrosy eki jaqqa birdeı aran jatyq boldy. Sonan soń Baıtursynulyn oqý komısary qylyp, Aqaıuly men Sársenuldaryn Kazatkomge múshe qylyp saılady. Al endi bizderdiń ashyq qarsy turýymyzǵa sheıin alashty jaqtaıtyndar Qazaqstan úkimetine eń bedeldi bastyqqa laıyq adam Baıtursynuly dep júretin edi.

Munyń artynan da talas bitken joq. İshinara tartys bolyp jatty. Ondaǵy maqsat alashordashylardy basqarý oryndarynan aıdaý. Sebebi, bular is basyna minip alyp, ózderiniń burynǵy alashordashyl joldaryn júrgizip otyrdy. Olarmen qosa alash yqpalynda júrgen joldastardy da qýmaq edik. Biz osylaı aıladyq.

Osynyń aıaǵy bardy da, 1922 jyly úlken jikke, qatty tartysqa soqty. 3 jalpy qazaq sezinde úske shyǵyp, ólkelik qyzmette júrgenderdiń ońshyl ıa ultshyl degenderin qyzmetten aýystyrdyq. Oryndaryna jańa kisiler qoıyldy. Bul jańa qoıylǵandar bizdiń oıymyzsha partıa jolynda durys júrgender edi.

Osy rette basty qyzmetke qoıylǵandardyń ishinde men (Sovnarkom basy), Atanıazuly (zań komısary), Nurmaquly (Joǵarǵy sot), Sadýaqasuly Janaıdar (Kazatkom hatshysy), Zalıuly (oqý komısary), Temiráliuly (Jer-sý komısary) jáne basqalar bar edi.

Sıezi de, sıezegi barlyq isterdi de Qazaqstan ólkelik komıtet búrosynyń hatshylary Korastolev pen Asylbekuly jáne búro músheleri Mendeshuly pen Vaınshteınder basqardy.

Bizdi joǵaryda aıtylǵan oryndarǵa qoıǵanda ońshyl-ultshyldar dep Myrzaǵalıuly, Kenjeuly jáne Smaǵul Sadýaqasuldaryn basty qyzmetten túsirgen de joǵarydaǵy tórteýi boldy. Qazaq jaǵyndaǵy jikti alǵashqyda uıymdastyryp, mańaılaryna jınap basqarǵan Mendeshuly men Asylbekuly boldy. Meni de ózderine tartty. Uıymdastyrý máseleleri úıde sheshiletin boldy. Men alǵashqyda shyn adal nıetimmen Sovnarkomǵa bastyq bolýdan qashtym. Biraq meni ári aıtyp, beri aıtyp kóndirdi. Muny Korastolev, Asylbekuldary men Orynbor gýbernelik baqylaý komısıasynyń bastyǵy Konev joldastar umytpaýǵa tıisti. Osylaı bolǵansyn, meniń qashqanyma qaramastan meni Sovnarkomǵa bastyq qylyp saılady.

Muny aıtyp otyrǵanym — men esh ýaqytta sol jikterde qara basymnyń mansaby úshin júrgenim joq. Máselen, 1-jalpy qazaq sezinde meni Qazaqstan atqarý komıtetiniń Prezıdıýmine múshe qylýǵa usynǵanda da «meni saılamańyzdar» dep qashtym. Qatty qarsy boldym. Aýyzsha da, qaǵaz júzinde de aryzdar berdim. 3-jalpy qazaq sezinen bylaı qaraı jik tartysy burynǵysynan údegendeı boldy. Bir jyldan soń biz Mendeshulyna, onyń jańa qurylǵan jigine jáne Korastolevke qarsy kúrese bastadyq. Onda biz Mendeshulyn jaǵymtalshyl (kóttáki), tabandy pikiri joq baılaýsyz jáne «solaqaı» dep, Korastolevti otarshylyqqa ymyrashyldyq qylady (otarshylyqpen jóndep kúrespeıdi) dep aıyptadyq. Osydan bastap 1924 jyly Sovnarkom basynan aýysqanyma sheıin, ózimniń osy kezdegi otyrǵan ornyma qaraı men belgili bir jiktiń basy bolyp synaldym. Al endi Mendeshuly men Korastolevtarǵa qarsy Nurmaquly, Asylbekuly, Dosuly, Janaıdar Sadýaqasuldary da kúresti. Artynan osy topqa Orynbaıuly, Toqjigituly, Toqtybaıuly Kárim jáne basqalar qosyldy.

Árıne, Mendeshulyna qarsy kúresip júrgenimizde biz kimde-kim bizdiń «jolymyzǵa» taıaý júrse, sondaı joldastardy táýirirek jaýapty oryndarǵa usynýǵa tyrystyq.

Al Mendeshulynyń jigińde júrgen joldastardyń ishinen taza komýnıs degenderin iske tartýǵa umtyldyq (Abdrahmanuly, Isauly, Ilmaǵambetuly, Janyshuly sekildilerdi).

1925 jyly Sovnarkom basynan kettim. Qazaqstanǵa Syrdarıa, Jetisý oblystary qosylyp, Ólkelik partıa komıtetine Qojanuly hatshy bolyp, Smaǵul Sadýaqasuly búroda ekiniń biri bolǵannan keıin (oqý komısary jáne «Eńbekshi qazaqtyń» redaktory boldy ǵoı) maǵan da, burynǵy men sekildenip baıshyl, ultshyldyqqa qarsy arpalysyp kelgenderge de Qazaqstanda qyzmet isteý qıyn bolaryn sezdim. Qyzylordada bolǵan 5-sezd Qojanuly men Sadýaqasuldarynyń ústem basshylyǵymen ótti. Maǵan osy sıez ultshyldardyń úlken merekege batqan kezi bolyp kórindi. Sıez ashylǵan teatr úıine kóterilgen týlardyń ishinde alash urany jazylǵan alashordanyń jasyl týy qosa kóterilgen bolyp shyqty. Tipti «Aqmeshitti» Qyzylorda atandyrǵannyń ózin alashqa nıettiler ózderinshe joryp, ózderinshe túısindi. Sıeziń erteńinde partıada joq bireý eki qulaǵy ezýinde qýanǵan túrmen maǵan «áıteýir aıaqtap kelgende bizdiń kózdegenimiz boldy... Sıeze jelbirep ult jalaýy kóterildi, astanaǵa bizdiń tilegimizge týralap «Orda» degen at qoıyldy. Oǵan «Qyzyl» degen sóz kirgenimen bizdiń qazaqta «Qyzyl» degen sózdiń kelip-keteri joq... Sıez «betti aýylǵa bur» — degen uranmen ótti. Ony buryn biz de aıtqanbyz... dep taǵy basqa sol sekildilerdi aıtty.

Buryn biz baıshyl, ultshylsyń degenimiz úshin bizdi ishterinen atarǵa oǵy bolmaı júrgender tap osy qarsańda ereýlep ketti. Bizderge qyr kórsetip, ilik izdep júretin boldy.

Sıeziń erteńinde-aq Qaratileýuly kezdesip, birneshe bóten adamdardyń kózinshe (Qajymuqan jáne basqalar) Janaıdardy «saıası» tilmen qarakettep kıip áketti. Sonda Qaratileýulynyń emeýrini kádimgi «qyram, joıam» degen tárizdi bilek kórsetý boldy. Janaıdardan shyǵyp maǵan baılanysty. Burynǵysynan da ekilenip ketti. «Endi jaılaryńdy tabamyz» — dedi.

Smaǵul Sadýaqasuly jaýyngerlenip «Qazaq halqy endi tarıhynyń jańa betin ashady... Bos aıǵaılap júrgen qyzyl aýyzdardyń qarasy óshti...» dep maqala jazdy. Mustambaıuly, Kadelenko, Qushanbaıuly sekilderdi ereýlep esi shyǵyp, erkinsip «teke attatysyp» júretin boldy.

5-sezden keıin Máskeýge XI sezge bardym. Sıezen soń Qazaqstandaǵy jaǵdaılardan, óz jaıymnan Stalın, Kýıbyshev, Molotov joldastarǵa aryz berdim. Stalın joldaspen aýyzsha sóılestim. Sóıleskende barlyq mán-jaıdy aıttym. Úlken orynnan túsirilgenderdiń oqýǵa suranatyn ádeti bar ǵoı. Sol retpen men de Komakademıaǵa oqýǵa kirgizińiz dedim. Men osy sózderdi aıtqan soń Stalın joldas «Komakademıaǵa ornalastyrý op-ońaı, biraq Qazaqstan hali dál óziń aıtqandaı bolsa, Sizderdiń Qazaqstannan qashýlaryńyz kerek emes, qaıta qatty belsenip isteýleriń kerek. Meniń máslıhatym osy» dedi.

Árıne joldas Stalınniń tilin aldym. Bergen aqyly meni ájeptáýir kóterip, aldandyryp tastady. Ne jumysqa jegilsem de isten bas tartpaýǵa belimdi baılap, Qazaqstanǵa keldim. Jolda, otarbada kele jatyp «Qara jer» deıtin poemamdy jazdym.

Ol poemada keńes úkimetin maı aıynda masatydaı qulpyrǵan jasyl tústi dúnıeni qaq jaryp kele jatqan otarbaǵa mysaldap, «Qara jerdiń» qyzyqty kórinisterin otarba terezesinde otyryp jyrlaý sekildiler jazylǵan edi. Qazaqstanǵa kelisimen poemamdy «Eńbekshi qazaq» redaktory Smaǵulǵa berdim. Smaǵul poemamdy alyp, qaltasynda eki aıdaı saqtap, sozbalap baspaýǵa aınaldy. Ári-beriden soń qaljyń-mazaqqa aınaldyrdy. Partıanyń baqylaý komısıasyna aryz berem dep dombyttym. Azdan soń «Sovetstan» atty poema jazdym. Munda men Keńester Odaǵyn, Keńester Odaǵyndaǵy eski jalǵandy basyp, janshyp kózdegen nysanaǵa at qoıyp kele jatqan tóńkeris kúıin jyrladym.

Tóńkeristi ilgeri qaraı súırep kele jatqan júırik otarbanyń yrǵaǵyna teńep, aıdaýshylary (Rýzýtak — Ortalyq Komıtet) qyraǵy degender jazylǵan edi.Muny ákelip Smaǵulǵa taǵy berdim. Smaǵul burynǵydaı kúlmedi. Biraq «baspaımyn» dedi. Poemamdy ózime qaıtarmaı alyp qaldy (Munyń barlyǵyna da dáleldi qaǵazdar bar).

Al «Qara jer» degen alǵashqy poemamdy zordan, búldirip basqan boldy.

Osylaı bolǵan soń jáne basqarý qyzmetterde Smaǵul sekildiler otyrǵanda men sekildilerdiń saıası áleýmet isterine aralasýǵa múmkin emes ekenine kózim jetti. Sondyqtan ýaqytsha «qyzyl» taqyrypty jazýdan tıyldym. Esh nársege aralaspaıtyn turmysqa aınaldym. Meniń «Aqqýdyń aıyrylýy» degen jáne osy sekildi birneshe shyǵarmalarym tap osy kezde jazyldy. Ol kezde de bılep-tóstep otyrǵan batyrlardan (Smaǵuldardan) bóten oılaýshylar ashyq, shyn óz pikirlerin jaza almaıtyn boldy. Sábıt Muqanuly sekildi jazýshylar «Sasyq tóre mansapqorlardy» jamandap, ursyp, saıasattan aýylǵa qashty. («Aýylǵa qaıttym» degenin qara). Osy bizdi synap otyrǵan Júsipbekuldary basyp bara jatqan ultshyl jazýshylarǵa qarsy jazǵan maqalasyna ashyq qol qoıa almaı, «Jymyq» dep búrkenshik atpen jymyp, buǵyp qana jazdy. Sonan Qazaqstanǵa Galoshekın jep kelip, ólkelik komıtetten Qojanuly túsirilgennen keıin men iske aralaspaı, syrttap júrýden shyǵyp, shamam kelgeninshe iske qaıta aralasýǵa baılandym.

Jýrnaldarǵa jazyp, kásipshiler odaǵynyń aǵartý bólimimen baılanysyp, solardyń tapsyrǵandaryn oryndap júrdim. Qazaq komýnıseriniń ishinde shyn partıa jolynda júr degen Tátimuly Qalı, Isauly Oraz, Quramysuly İzmuqan, Bekuly Orynbek jáne osy sekildi joldastarǵa jaqyn júrýge kiristim.

Redaktor, oqý komısary Smaǵul burynǵysynan tanbady. Ultshyl jazýshylardyń jazǵandaryn gazet-jýrnaldarǵa qumartyp basatyn, aqshany solarǵa tógetin boldy. Bizderdikin baspaıtyn, bassa da zordyń kúninen basatyn boldy. Men ólkelik komıtettiń bólimine aryz jazdym. Uıymdastyrý bóliminiń orynbasary Isaulyna shaqtym. Sonymen tipti «alash jazýshylarymen birdeı kórse de yrza bolar edim» dedim. Isauly meni Kıselev joldasqa apardy. Kıselev Goloshekın joldasqa aıtam dedi. Biraq ol kisi sol kezde bir jaqqa júrip bara jatqandyqtan bul qylyqtar sóz bolmaı qala berdi.

Munan keıin túrli plenýmdar, konferensıa, sıezer keldi. Dál osy kezderde Goloshekınge jolyǵýǵa «Sáken qara basyńa birdeme izdep ıa oryn surap júr der» degen ósekten qashtym. Jolyǵyp sóılese almadym. Artynan Smaǵul oralyp, partıa jolyna zıandylyǵymen áıgilendi. Bul týraly Isauly men Nurmaquldarynyń maqalalary shyqty. Men dál osy kezde saıasat týraly sóılesýden bezdim. Tipti keıbir joldastarmen jolyǵysýdan qashqaqtaıtyn boldym.

Jalǵyz-aq ádebıet máselesine aralasqym keldi. Munan da bir qadar shyqpady. Bul jolymda birte-birte meni syrtqa shyǵaryp, esh nársege aralaspaı qalýǵa aınaldyrdy. Bul saryýaıymshyldyqqa (ýpadochnıchestvo) ıkemdedi. Bizdiń qaladaǵy bolsyn, daladaǵy bolsyn turmysymyzdyń túrli qaıshylyq, shalaǵaılyq sekildi bizderdiń kúndelik turmysymyzdaǵy kórinister, onyń ústine partıamyzdyń bas jaǵyndaǵy keıbir qyńyrlyqtar, aýa jaıylýlar — bári shýmaqtalyp meni de qorshaǵandaı bolyp tómen tartty. Bir túrli ýpadochnıchestvo týǵyzdy.

Partıanyń bas jaǵynan qyńyr minezder tabylyp, sony ashyp, ol qyńyr minezge túskender bir kezde «bárimiz senip áspettegen kósemder bolǵandyǵyn (kósemder bolǵandar árıne Qazaqstan kósemderi emes) kórgende maǵan keńes úkimetiniń jaýlary shoq-shoq dep masattanyp, kúlip turǵan tárizdi kórindi. Osylar meni oıǵa saldy, kóńilimdi qozǵady. Bir túrli ýpadochnıchestvoǵa saldy.

Onyń ústine keıbir ol kezdegi isterge yrza emes adamdardyń qyńqyldary qosylyp saryýaıymǵa ıterdi. Meniń keıbir shyǵarmalarymda partıa jolynan qıǵash ketken jerler tap osy kezdiń isi sekildi jaǵdaıdyń jemisi edi.

Mine qysqasha jik tartystarynyń «tarıhy», jikten keıingi jaıym.

---