InfoHub Logo

Qazaq halqy… Bul ataý qaıdan shyqty, qalaısha bul halyq soltústiginen ońtústigine qaraı 1600, batysynan shyǵysyna deıin 3000 shaqyrymǵa sozylyp jatqan darhan dalanyń ıesine aınaldy? Árıne, tarlan tarıh betterinde álemge qonaqjaılyǵymen tanylǵan halyqtyń handyq bolyp qurylyp, bir kıiz úıdiń bir shańyraǵynyń astyndaǵy oshaqta bir alaý bolyp tutanyp, tútin tútetken ýaqyty 1465 jyl dep sanalady. Biraq, qalaısha ár túrli jerden nár alǵan aǵashtar byqsymaı janyp, kıeli shańyraqtan tútin bolyp shyǵyp, keń dalaǵa tirshilik tynysyn sezdirdi?! Ol halyqtyń taıǵa tańba basqandaı mádenıetiniń berik, tili, dili, dininiń ortaq ári rýhanı baılyqtarynyń meńireý jatqan keń sahara tósine tezirek sińisip ketýinen bolsa kerek.

El basyna kún týsa, tolarsaqtan saz keshken batyrlar, erteden shapsa, keshte ozǵan, yldıdan shapsa, tóske ozǵan aqyndar júrip ótken sartap joldardy jas urpaqqa áıgilep turǵan sýretker dala qanshama uly oqıǵalardy ishine búgip jatyr deseńshi. Sondaı oqıǵalardyń biri salt – dástúrimizdiń qaımaǵy sanalatyn Ońtústik Qazaqstandaǵy tulparlar týǵan, suńqarlar qonǵan Túlkibastyń tórinde de bolǵan-dy.

Tún. Aıly túnnen sút emip, tynyshtyqtyń tamyry soǵyp turǵan dalany Aqsý men Jabaǵyly jotalary qushaǵyndaǵy besigine tańyp alyp, únsiz terbetip tur. Múlgigen dala tynyshtyǵyn buzyp, kıiz úıdiń shuryq tesiginen buzyq maı sham jaryǵy syǵalaıdy. Maı sham ornynan qozǵalmaı turǵanymen, eki túrli jumysty birdeı atqaryp tur eken. Onyń biri túngi aspannyń erke juldyzdaryna qyr kórsetip, jerden jaryq shashyp, qaısarlyǵyn tanytsa, ekinshisi ústinde jatqan tirshilik ıesin máńgilik uıqy saparyna attandyrǵan tósekti qushyp, jylap otyrǵan, jasy 24-25 shamasyndaǵy, mańdaıyn kekilimen búrkegen, aqquba óńdi, aıdaı kórikti qyzdy jalǵyz qaldyrmaıyn dep, nurly jaryǵymen bıdaı órispen órilgen shashynan sıpap tur. Qyzdyń kóz jasynyń bulaq bolyp tógilýine ne sebep boldy eken, álde basyna túsken qıyndyqtarynyń kóptigin betine syzyq bolyp túsken ájimderi kórsetip turǵan, jasy 50-53 shamasyndaǵy er adamnyń kóz janarynyń kómeskilenip bara jatqanyna qaıǵyra ma? Bilmedim... osy kezde qyz janarynyń astynda kóz jasyna sýarylyp jatqan oń qolyna bir zatty qysyp alǵan. Dánge uqsaıdy. Iá, shynynda da gúldiń dáni. Qyzdyń qolyndaǵy qandaı dán, tóseginde jatyp, dúnıaýı tirshilikke táýelsiz saparǵa attanǵan adamnyń bul qyzǵa qandaı qatysy bar..? Ony bilý úshin qyzdyń ótkenine oralaıyq...

Sarsha tamyz kezi. Qudaıdyń meıiri túsken jerdiń jasyl kóılegin bezdeýge arnalǵan áshekeı sekildi qyzyl-sary gúlder jer-dúnıeni qyzdyrǵan kún – ákesine qaraı moıyndaryn buryp, tamsana qarap tur. Biraq, bul mańda tabıǵat tamashasynan lázzat alyp turǵan olar ǵana emes eken. Shoqynyń ústinde ósken alma aǵashynyń kóleńkesinde alasha tósep, túski as iship otyrǵan ekeý kún shýaǵyn boıyna sińirip turǵan jer-ananyń názik qyzdarynan kóz alar emes. Joq, bireýi ǵana qarap tur, ekinshisiniń janary olardy kórgisi kelse de, tek qarańǵylyqty kóredi. Qos janary tar qapasqa qamalǵan, ózine qymyz quıyp otyrǵan, kózderi quralaıdyń kózderindeı mop-momaqan 15-tegi qyz ákesiniń mańdaıyna túsken ájimderine qarasań, kóp qıyndyqty basynan keshkenin baıqaısyń. Myna otyrǵan qus mamyǵyndaı jumsaq qoldarymen qymyz sapyrǵan qyzy dúnıe esigin shyr etip asha sala anasynan aıyrylyp, aıaýly meıiriminen tysqary qalyp qoıǵan. Bir ýaqytta oı tereńine súńgip ketken ákesi boıyn jıyp alyp:

– Qyzǵaldaq, qyzym, aınala qandaı kúıge enip tur? Maǵan sýrettep bershi,-dedi.

– Áke, hakim Abaı jyrlaǵan «Jazǵytury» óleńindegideı kúıge enip tur. Sizge ana bir joly oqyp bergen edim ǵoı, esińizde me?

– Umytyp qaldym-aý, sirá. Qaıtadan oqyp bershi.

Jaraıdy, olaı bolsa, tyńdańyz.

 Jazǵytury qalmaıdy qystyń syzy,

Masatydaı qulpyrar jerdiń júzi.

Jan-janýar, adamzat antalasa,

Ata-anadaı eljirer kúnniń kózi.

...Bezendirip jer júzin Táńirim sheber,

Meıirbandyq dúnıege nuryn tóger,

Anamyzdaı... (bul sózdi aıtqanda kóńili sál jabyrqap) jer ıip emizgende,

Beıne ákeńdeı ústine aspan tóner.

– Shynynda da, qazaqtyń bas aqyny – Abaı. Onyń danalyqtary 100 ǵasyr ótse de, maǵynasyn, mánin joımaıdy. Al, endeshe, qyzym, dastarqandy jınap úıge alyp kir.

– Jaraıdy, áke, siz de úıge júrińiz.

–Joq, sen jınap alyp, úıge kire ber. Men kózimmen kórmesem de, júregim arqyly sezetin tabıǵat aıasynda bola turaıyn.

Osyndaı mamyrajaı sátterimen jarastyqta ómir súretin ákesi men qyzy on jyldy da artqa tastady.

Jer-dúnıeni qyzdyryp, tiri pendeniń jumysyn qıyndatqan qyrsyq kún óz isine endi uıalǵandaı bolyp baıaý uıasyna enip barady. Osydan on jyl buryn Abaıdyń «Jazǵytury» óleńin ákesine oqyp bergen alma aǵashynyń astynda on jylǵa eseıgen, shashyna taqqan aýyr sholpydan boıyn tik ustap Qyzǵaldaq beıtanys jigitpen syrlasyp turdy:

– Dinmuhammed, meni keshir. Men eshqashan asqar taýym ákemdi aýrý kúıinde bulaı tastap kete almaımyn.

– Qyzǵaldaq, ómirden jalǵyz ótpesiń anyq qoı. Men seni kútemin. Sen – meniń ómirimniń qyzǵaldaǵysyń. Shubaıqyzyldan tapqan baqytymdy endi eshkimge bermeımin. 

– Dinmuhammed, maǵan bolǵan izgi sezimderiń úshin men de saǵan rızamyn. Men úshin, eń bastysy, ákem qıyndyq kórmese eken. Onyń qos janary menmin. Menen qol úzse, onyń kúni ne bolmaq?

– Iá, osylaı bir-birin súıgen qos ǵashyq kózdiń jaýyn alǵan Shubaıqyzyl bókterinde shyraıly sezimmen qımaı qoshtasty.  

Osylaısha Qyzǵaldaq áke mahabbatyn joǵary qoıyp, aldaǵy kúnderge úmit artty. Sebebi, onyń júreginde ákesi – gúl, al mahabbaty – gúlge yntyǵa qonǵan kóbelek sekildi edi. Ol júregine egilgen áke atty gúldi eshqashan julyp tastaı almaıdy, sebebi gúl tamyrynan, tireýinen aıyrylǵanda solady.

Janary jasqa tolyp, mahabbatynan qol úzgen Qyzǵaldaq úıine kelgende, ákesi tósek ústinde júregin ustap jatyr edi.

– Áke, saǵan ne boldy? Áke, meni jalǵyz tastap ketpeshi, ótinem senen.

– Qyzym, meniń júregimdegi bir Táńiriniń ózi jaqqan tirshilik oty sóne bastaǵan sıaqty. Ol ot sóngende, ony qaıta tutandyrý múmkin emestigin sen óte jaqsy bilesiń. Sol sebepti sen myna gúldiń dánin al. Osyny egip, ony sýaryp júr. Men osy gúlderge joǵarydan kún bolyp, nur shashyp turatyn bolamyn, – dep, aýyr kúrsinip, máńgilikke kóz jumdy.  Sol kúnnen bastap Qyzǵaldaq arý ádemi gúldiń dánin egip jylaı-jylaı kúnderin ótkizedi. Ákege degen saǵynysh, súıgenine bolǵan sezim men alqyzyl shoqynyń áserinen qyzdyń júregin án kernedi. Mine, Shubaıqyzyl áni tuńǵysh ret osylaı týǵan edi.

Búginde áke amanaty oryndalǵan. Túlkibastyń tórinde Qyzǵaldaq qyzdyń kóz jasymen sýarylǵan qyzǵaldaqtar kún shýaǵynan nár alyp ósip, jaýqazyndardyń eń ádemisi, patshasy sanalyp júr. Tipti, esh jerde kezdespeıtin bul gúlge shet eldikter «Greıg qyzǵaldaǵy», «Kaýfman qyzǵaldaǵy» degen ataý beripti. Qyzǵaldaq qyz ómirden ozǵanda jergilikti halyq sulýlyq pen mahabbat nyshanyna aınalǵan shoqyny qyz júreginen shyqqan ásem ánniń qurmetine Shubaıqyzyl ataǵan. Bir qyzyǵy, qyzǵaldaqtar kóz jasymen sýarylǵannan ba, 40°S sýyqta, 50°S ystyqta da jaıqalyp ósip tura beredi eken.

Kóktem mezgili. Kún-áke aınalasyn shýaǵyna bólep tur. Shubaıqyzyl shoqysyn tutastaı kómkergen Qazaq qyzǵaldaqtary kúnge qarap moınyn soza umtylyp tur.

¹Qyzǵaldaq – qyzdyń aty

²Shubaıqyzyl – ánniń aty

---