InfoHub Logo

Adam balasyna berilgen baǵa jetpes qundylyqtardyń biri-ýaqyt.

Búgingi kúni damyǵan órkenıetti elderge bara qalsańyz, kez-kelgen adamnyń osy ýaqyt máselesine kelgende tym sarań ekenin baıqaısyz. Adam balasy ýaqyttan utylǵan jaǵdaıda kóp nárseden qaǵylatynyn jaqsy biledi.

Tipti qalalardaǵy avtobýs pen kólik aıaldamalarynan júrý mezgilderiniń «15:05», «13:15», «20: 12» sıaqty árbir mınýtqa deıin esepteýli ekenin baıqap, tań qalamyz. Kólikteri de sol belgilengen ýaqyt erejesinen bir mınýt ozbaıdy.Bizderden saǵat suraǵanda « Toǵyzdan on bes mınýt ketti » deseń, «E, toǵyz jarym deseıshi» deı salatyn ýaqytqa degen tym ysyrapshyl túsinik olarda joq.

Ýaqyt-bir ortalyqtan bastaý alatyn jáne máńgilikke sozylǵan spırál tárizdi. Biz aýqattanǵan kezde astyń dáminen lázzat alyp, onyń paıdasyn kóremiz. Ýaqyt ta sol sıaqty: sátterin, mınýttaryn, kúnderi men aptalaryn qanshalyqty tıimdi paıdalansaq, sonshalyqty lázzat alamyz, onyń ótip, oralmasqa ketkenin qalamaımyz. Ómir lázzaty men qýanyshy sezilip, árbir kúnimiz ben keleshegimizge úmit otyn syılaǵan kezde, qanshalyqty kóz toımas nyǵmet bolsa da, eger ony oılanbaı ótkizsek, onyń adamnyń ıyǵyna artylǵan aýyr júkten eshqandaı aıyrmashylyǵy bolmaıdy.Ýaqyt – adam ómiriniń aqshalaı quny. Ýaqyt – árkimniń naqtyly ómirlik kapıtaly. Adamnyń bosqa ketken árbir sáti otqa jaqqan teńgemen teń. Adamnyń aqshalaı ýaqyty adamnyń ózine baılanysty. Bireýdiń bir saǵaty myń teńge bolsa, endi bireýlerdiki bir tıyn. Kisiniń kisiligi ýaqytty bosqa óltirmeýden bastalmaq. Danalyq jasqa baılanysty emes. Eldiń bárine ortaq bir-aq kúntizbe bar, tek ony árkim ár túrli paıdalanady.

«Erte turǵan erkektiń yrysy artyq, erte turǵan áıeldiń bir isi artyq»  demekshi, dinimizde tań namazyn oqý úshin erte turý- ár musylmanǵa paryz ekeni belgili. Bir kúnniń bes ýaqytqa bólinýi de jıyrma tórt saǵattyq táýlikti júıelep ,utymdy paıdalaný úshin  berilgen úlken múmkindik.

«Qaryny toqtyq, jumysy joqtyq azdyrar adam balasyn» dep Abaı atamyz aıtqandaı, adam balasynyń bos ýaqyty – malǵun úshin taptyrmaıtyn múmkindik. Bos otyrǵan adamnyń oıyna túrli jamandyq keledi. Ony kúnáǵa ıtermeleıdi. Sol sebepti bir musylmannyń ómirinde bos ýaqyt bolmaýy tıis.«Kitap oqyǵan bala, eginin egýmen aınalysqan eginshi, tigin tikken tiginshi, as úıde  tamaq pisirgen áıel jamandyq oılaýǵa ýaqyt tappaıdy»,-dep Ahmet Iassaýı babamyz aıtqandaı , jumysy kóp adamnyń jamandyq oılaýǵa murshasy da kelmeıdi.

Keı jandardyń «ýaqytymdy qalaı ótkizsem eken?»-dep  oılaýynyń ózi qaýipti. Qazirgi tańda jastardyń túrli áreketterge barýy, qylmys jasaýy, moraldyq azǵyndyqtarǵa salynýy, ne isterin bilmeı bos júrýi jıi kezdesip qalady.Ásirese, jazǵy demalys kezderinde balalarǵa úlkender tarapynan baqylaý kúsheıtilmese, aıtarlyqtaı zardap ákelýi de  múmkin.  Sol sebepti de musylmanmyn degen adam ýaqytyn bosqa óltirmeýi tıis. Bul da bolsa ýaqytty durys uıymdastyra almaýynan bolyp otyr. Adamdardyń  bos otyrýdan saqtanǵany jón. Ýaqyty bolsa, araz adamdardy tatýlastyrýǵa, mamandyǵyna saı jumysymen aınalyssa, jetim-jesirlerge qol ushyn berýge daıyn tursa, jalpy paıdaly ispen aınalysýǵa óz ýaqytyn jumsaǵany durys.

Ýaqyt – aqsúıektikti moıyndamaıdy. Hanǵa da, qaraǵa da beriletin merzim – táýligine jıyrma tórt saǵat. Dúnıede ýaqyt belgilegennen artyq demokratıa joq. Mundaǵy aqsúıektik ýaqytty paıdalanýǵa baılanysty, kim ýaqytyn baǵalaı bilse, sol ǵana tektilerdiń qataryna qosylmaq.

Adam ýaqytty sezingende ǵana ózin-ózi qadaǵalap otyrady. Ózine-ózi esep berýdi  belgileıdi. Dúnıedegi eń jaman dert-erinshektikti jeńedi. Ózin naǵyz adam etip tárbıelep shyǵady.

Adamnyń árbir kúni, árbir saǵaty , árbir mınýty maqsatsyz ótpeýi kerek. Ómirdegi árbir ýaqytyn, óz boıyndaǵy qaırat-jigerin, aqyl-oıyn ómirge, ózi ómir súrip otyrǵan qoǵamǵa jumsap, qaltyqsyz eńbek etýge, sóıtip ózi úshin de ózgeler úshin de ıgilikter jasaýǵa jumsaýy kerek. Ýaqyt bizben esh ýaqytta sanaspaıdy, tez ótip ketedi. Sondyqtan ómirdiń árbir sátin bir kúndik qyzyqtarmen ǵana qor qylmaı, ómirdiń izsiz, mazmunsyz bolmaýyn qadaǵalaý kerek. Qazirgi jastyq shaq – adamnyń ómiriniń qaıratty da, jigerli, múmkindigi mol tamasha shaǵy. Ony jyldyń kóktem mezgilimen salystyrýǵa bolady. «Kóktemniń bir kúni - jylǵa azyq», - deıdi halyq. Endeshe jastyqtyń bir kúni - seniń búkil ómirińe azyq deýge bolady. Ýaqyt bar ǵoı dep búgingi isińdi erteńge qaldyrma. Ómirdiń uzaq ekeni ras, biraq ol bireý ǵana. Zymyraı shapqan asaýdyń moınyndaǵy arqandaı shubatylyp, ol tez ótip ketpek, ony óz tusyńnan óte bergende bas salmasań, ótip ketkennen keıin qýsań da jete almaısyń.

Adam balasy eki nárseniń qadirin bilmeıdi: bos ýaqyt jáne densaýlyq. Kez-kelgen otbasynda adamnyń ýaqytyn alatyn nárseler kóp-aq. Atap aıtar bolsaq, teledıdar jáne uıaly telefon. Jasyratyny joq, bul kúnde kók sandyǵy joq úıdi elestetý múmkin  emes. Uıaly  qalta telefon- kim-kimniń de aıyrylmas dosyna aınalǵan. Qansha altyn ýaqyttary telefonǵa úńilýmen ótýde. Kóp ýaqytyn teledıdar aldynda ótkizetin adamdar kóp nárseden qur qalyp jatady. Onyń ornyna kórkem ádebıetterdi oqysa, rýhanı dúnıesine mol azyq bolar edi. Ýaqyttyń taǵy bir ańdýshysy-uıqy. «Túngi uıqysyn túgel uıyqtaǵan adam maqsatyna jete almaıdy» degen halyq danalyǵynyń  astaryn túngi ýaqytyn shyǵarmashylyqqa arnaǵan M.Maqataev aǵamyzdyń óleńinen de ańǵaramyz.

Tún maǵan uıyqtaý úshin jaralmaǵan,

Uıyqtasyn saparlaryn tamamdaǵan.

Aldymda sapar joly taram-taram,

Uıyqtasam, barlyǵynan qarań qalam.

Ia, ýaqyttyń budan da basqa jaýlary kóp-aq.

Ýaqytty tekten- tekke ótkizý-kóp sóz, kóp qydyrýdyń da enshisinde.

  Ýaqyt adamzatpen sanaspaıdy. Onyń  qadirin jetistikke jetken ulylar qatty baǵalaı bilgen.Oǵan mysal: ataqty Eınshteın birde óz qyzmetshisine meni jarty saǵattan keıin oıatarsyń dep tapsyryp, kóz shyrymyn almaq bolǵanda, qyzmetshisi biraz tynyqsyn dep bir saǵattan keıin oıatsa kerek. Sonda jarty saǵat ýaqytynyń bosqa ketkenin kórip, qyzmetshisine  renjip, «al, jarty saǵatymdy qaıtaryp berińiz onda»,-dep keıipti.Urlanǵan ýaqytty eshqashan da qaıtara almaısyń.Biraq urlanǵan zattyń ornyn toltyrarsyń. «Saǵat satyp alsań da, ýaqyt satyp ala almaısyń»,-degen mazmundy sózder kim-kimge de oı tastaıdy. Ýaqytty bosqa ótkizý-kóp sóz, kóp  qydyrýdyń da enshisinde. Uǵa bilgen janǵa ýaqyt-zor múmkindik. Sol múmkindikti der kezinde kádesine jaratpasa, «qolyn mezgilinen kesh sermeıtini» anyq. «Ýaqyt adammen sanaspaıdy,al ýaqytpen sanasqan adam adaspaıdy » dep túıgen halyq naqyly da teketen –tekke aıtylmaǵan.

Ýaqyt bolsa zymyrap  bir-birine uqsamaı ótip jatyr. Ol eshqashan toqtap turmaq emes. Bir danyshpannyń mynandaı bir qanatty sózi bar: «Keshegi kún ótip ketti. Erteńgi kún belgisiz. Sondyqtan búgingi kúnniń quny men qadirin bil». Rasynda da, biz ótip jatqan ýaqyttyń qunyn bile bermeımiz. Kóbinese, ýaqyt ótip ketkennen keıin ǵana «ah» uramyz. Demek, ýaqyt - adam balasyna berilgen ótkinshi baǵaly zat. Ýaqyt qaıta aınalyp kelmeıdi. Keıde bir-birimizdi adam basynan ótken qıynshylyqtaryn umytý úshin de «ýaqyt- emshi» dep jubatyp jatamyz. Shynymen de ýaqyt  óte kele, bári de umytylady,biraq eske alǵan kezde janyńdy aýyrtatyny haq.

Halqymyz ýaqytty dúnıedegi eń qymbat nárse bolǵandyqtan da ony  altynǵa balaıdy. Altynyń ázirshe ózińde. Oǵan basqalar kóz salmasyn deseń, durystap saqta. Ýaqytty kóbinese jaman ádetter men qylyqtar qurtady. Mysaly, jaman ádetke qumar adam ýaqytyn tek osy jolǵa arnaıdy. Maqsatsyz qydyrympaz adam ýaqytty tek bos sendelýmen ótkizedi. Qumar oınaǵysh ýaqytyn oıynmen toltyrady. Al óziń altyn ýaqytyńdy qalaı ótkizýdesiń? Barlyq nárse ýaqytty tıimdi paıdalana bilýge baılanysty. Ár nárseniń óz ýaqyty bar. Ýaqytty meńgere almaǵan adam jetistikke  esh jete almaıdy. Ýaqyttyń qadirin  baǵalaı  bilý kerek.

Árbir jyldyń, aıdyń, aptanyń, bir kúnniń, bir saǵattyń, bir mınýttyń, tipti bir sekýnttyń  da  ózindik quny bar. Osyny túsine bilińder!

Bagıla Esenbaeva Aýezhanovna

---