InfoHub Logo

abyz aqyn Ábdilda Tájibaevtyń rýhymen tildesý

Barmyn men!
Baryp qaıttym, ornymdamyn,
Kádimgi Ábdildalyq formamdamyn.
Kónbedim ajal kelip kúshtegenge,
Bermedim Ázireıilge eshtememdi,

– dep qansha ret alqymyńyzdan alǵan ajalmen arpalysyp baqsańyz da bolmady ǵoı, Ábekem! Sol Ázireıil, shirkin, qapysyn taýyp báribir sizdi ortamyzdan julyp áketti. Ózińiz ósirgen ný orman qulazyp, jetimsirep qaldy. Áıteýir, dátke qýat – tamyryn tereńge jibergen jyrlaryńyz! Sizdiń jasyńyzǵa jetken de, jetpegen de bar dep shúkirshilik qylsaq ta, kóńildiń túkpirinde «átteń-aı» degen bir ókinish qaldy. Ol – 90 jasqa tolar mereıtoıyńyzǵa úsh aı qalǵanda dúnıeden ozýyńyz. Bar bolǵany úsh-aq aı! Bolmasa, mereıtoıyńyzdyń qaq ortasynda otyrmas pa edińiz qasqaıyp?

«Jalǵyz aǵash – orman emes» dep bar daýysyńyzben aıqaılap aıtyp, jazyp qana qoımaı, is júzinde de aınalańyzdy jas shybyqtarmen qorshap, solardyń ortasynda altyn dińgekti alyp emenge aınalyp turdyńyz. M.Maqataev, T.Moldaǵalıev, T.Aıbergenov, M.Shahanov, F.Ońǵarsynova, K.Ahmetova, J.Qydyrov t.b. belgili aqyndarmen qosa, keıingi tolqyn jas býyn bizder sizge qarap boı túzedik, ósip-óndik, kógerip jetildik. Siz ózińizdiń uzaq ǵumyryńyzda japyraǵyńyzdy keń jaıyp, ónimińizdi mol berip, ultymyzdyń maqtanyshy bolar qalyń ormanǵa aınaldyńyz. Sóıtip, alyp ǵasyrdyń alyp aqyny boldyńyz, Ábekem!

Sizdi búkil el-jurtyńyz máńgilik saparǵa attandyryp turyp, qalamgerlerdiń atynan sóılegen Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń tóraǵasy Nurlan Orazalın balańyz: “Ábeke, siz bizge jyr jazý men óleń órtine qalaı shomylýdy ǵana úıretken joqsyz. Siz bizge oı men parasat kemesin qalaı ıgerýdi, myna kúngeıi men kóleńkesi almasyp jatqan ómir aıdynynda qalaı júzýdi de úıretip kettińiz. Siz ózińizge deıingi kózin kórgen alyptar men sózin estigen arystar-dyń úlgi-ónegesin kesheden búginge kelistirip jalǵaǵan ulaǵatty ustaz bola bildińiz. Baqul bol, kúrdeli dáýirdiń irgeli sózin jańylmaı aıtqan uly zamannyń uly jyrshysy, alyp ǵasyrdyń alyp aqyny!” dep oryndy aıtty. Sondaı-aq, kezinde aq batańyzdy berip, ózińiz jolyn ashqan Kúlásh qyzyńyz da: «Kóz aıasyna ózi kórgen zamandardy, sóz aıasyna kúlli jaratylysty syıǵyzyp, teńeýin taýyp – telegeı-teńiz býyrqanǵan uly aqyn týǵan halqynyń júreginde máńgi qalady. Qosh bol, áke!», – dep qoshtasty ózińizben. Qum ishinen arshyp alyp kózin ashqan jyr-bulaqtaryńyz sol kúni jylap aqty, Ábekem!

Iá, siz toqsanǵa jaqyndaǵansha nurdaı móldir, jaýhardaı asyl, jalyndy da jigerli jyrlar jazyp, kúlli adamzattyń tileýin tilep, abyzdyń sózin aıta bildińiz. Óz elimizde, kórshi memleketterde bolyp jatqan qoǵamdyq qubylystar men saıası aıtys-tartystar da sizdiń nazaryńyzdan tys qalǵan joq. Soljenısyn sıaqty Reseılik "kósemsymaqtar" aýzyna kelgendi sandyraqtap, bizdiń soltústiktegi bes oblysymyzdyń basyna bult úıire bastaǵanda, zıalylar arasynan alǵashqylardyń biri bolyp pikirin ashyq bildirip jan aıqaıyn halyqqa estirtken de siz edińiz,

Ábekem!
Aldyńa qara!
Alysqa qara, qazaǵym,
Boldyń ǵoı tartyp
Eń aýyrlaryn jazanyń.
Sen «elmin» deseń,
Basynǵan «kórshiń» kúledi,
Qazaqtyń mazaq ekenin ábden biledi.
Ózi ǵana emes,
Jasyrmaı,
Baýyrym, aıtaıyn,
Iti de onyń
Kemsinip saǵan úredi.

Sóz astaryn túsiner adamǵa budan artyq ne deýge bolady? Elim, jerim dep eńiregen ózińizdeı erdiń, qazaqtyń birtýar uldarynyń ǵana aýzynan shyǵar ashshy shyndyq – osy!

... Ábekem, qazir oılap qarasam, meniń sanaly ǵumyrymnyń shırek ǵasyrdan astamy sizdiń kóz aldyńyzda, januıańyzben aralas-quralasta ótipti. Bul, árıne, az ýaqyt emes. Siz maǵan rýhanı ustazbolyp qana qoımaı, ókil áke boldyńyz. Sondyqtan búgin siz jaıly
tebirene otyryp estelik jazý meniń pesheneme buıyrýy tabıǵı zańdylyq dep túsinemin.

Sol bir 1967 jyldyń aqpan aıynda ózińizge Shıeliden ushyp jetken qarlyǵash hat esińizde bolar. Onda ákesinen aıyrylǵan qarshadaı qyzdyń muń-zary, jetimek júrektiń óksigi bar edi. Sol qarshadaı qyz men bolatynmyn da, kóz jasymdy qurǵatyp, ákelik qol sozǵan jebeýshim Siz bolatynsyz. Sodan bastap hat arqyly jalǵanǵan bizdiń aramyz úzilgen joq.

Sol hattardan azdap úzindi keltireıinshi. Jaryq dúnıege adamnyń qushtarlyǵyn arttyratyn sol ulaǵatty sózderińiz basqalarǵa da úlgi-ónege bolsyn!

«Shyraǵym, Qatıra! Úsh hatyńdy da aldym. Ákeńniń qaıtys bolǵanyna men de qaıǵyrdym. Sol marqum Syzdyqpen tirisinde kezdese almaı júrdik emes pe? Qanshama elge barýǵa nıettensem de, sáti túspeı-aq qoıdy. Ýaqyt solaı, shyraǵym, qartaıǵan adamnyń kóńili aýyl dep alyp-ushqanymen, qomdanǵan qanaty alysqa qulashyn jaza almaı jatady, ony ózińdeı jastar sezine bermeıdi. Jaýabymdy keshiktirgenge biraz ókpe aıtypsyń.

Esimde joq shyn sýreti,
Ákem meniń qandaı kisi?
Tek elesteı buldyraıdy,
Áldekimniń kóleńkesi... –

dep men ákemdi tolyq este saqtaı almaǵandyqtan jazǵanmyn. Biraq eshkimge de kiná taqpaı, synap-minemeı, óz betimmen óstim. Saǵan da, shyraǵym, solaı bolýdy usynamyn!

Qatıra, men kóbirek jazdym bilem, sózge túsinerdeı ekensiń, ádeıi jazyp otyrmyn, shynyǵa-shıraı bersin, meni de tanı bersin dep jazyp otyrmyn. Ókpe-naz aıtyla beredi, o da jarastyq! Men kóteremin, sóıte tura kezinde aqylshyń bolýǵa da mindettimin. Barlyǵyńa sabyr tileımin! Aǵań Ábdilda. 12 mart, 1967 jyl».

«Qaraǵym, Qatıra! Seniń tolqyp jazǵan, ásirese ákeńe baılanysty egilip jazǵan muńdy da syrly hattaryńnan qatty áser alýshy edim. Sondaǵy keltirgen óleńderińde ashyqtyq, aıqyndyq basym edi. Sezim shyndyǵy jetilip jatatyn. Almyna óleńderiń unaǵan joq. Logıkalyq jaǵynan tipti kelispeı, úılespeı jatyr. Shamasy tereń oılanyp, kóńil-kúıiń jaqsy dybys, ásem boıaýlardan oıanbaı, túrshikkennen esinemeı jazylǵan óleńder bolýy kerek. Shyn óleń qudiretten, adamnyń erkimen alysqan sezimdik selden týady. Ádeıilep «jazaıynshy» dep ózińdi-óziń zorlaýdan óleń shyqpaıdy, shyraǵym. Osyny jadyńa myqtap saqta! Aǵań Ábdilda. 15 maı, 1967 jyl».

«Qaraǵym, Qatıra! Seniń baýyry eljirep, jas júregi dúrsildep, meıirim tilep, jaqyn tilep turǵan taǵy bir hatyńdy aldym. Ómirge qushtarlyǵy kóp, sóıte tura muńdy shertetuǵyn jastyǵyń maǵan unaıdy. Biraq sol qasıetterdi de durys ustap, tutyna bilý kerek. Kóp shaıqap, tógip almaı, uzaqqa jetkizý kerek, shyraǵym. Adamdy áldendiretin, árige aparatyn, jastaı tońazytyp qaldyrmaıtyn, eń aldymen, óz
jylýy emes pe? Sol jylýyńdy saqta degenim ǵoı saǵan. Úı-ishi aman. Bárińe de sálem! Aǵań Ábdilda. 20 mart, 1968 jyl».

Iá, men taǵdyryma rızamyn! Sizdeı ulaǵatty ustaz ári meıirban áke tapqan mańdaıymnyń baǵy bar eken, Ábekem. Buǵan da "shúkir" deıin. Sizdiń aıaly alaqanyńyzdyń ystyq tabyn sezingen jalǵyz men emes, basqa da qansha aqyn-jazýshylar bar.

Aǵa bolyp aqyl qosqan aqylǵa,
Tumaǵańdy taǵy kórdim jaqynda.
«Jetimmin» dep aıtady ma, apyr-aı,
Ábdildadaı ákesi bar aqyn da?! –

dep lırık ári satırık aqynymyz Jarasqan Ábdirashev ázildep aıtsa da, ádilin aıtty. Sol súıikti Tumashyńyz sizge bala bolsa, men qyzyńyz boldym. Sizdiń januıańyzǵa qatysty toı-tomalaqtarǵa jıi qatysýshy edik. Ózińizden onshaqty jyl buryn dúnıeden ozǵan Sara jeńgemniń qonaq kútý úrdisi ózgeshe edi ǵoı, shirkin! Tirliginde ol kisiniń dastarhanynan talaı dám tattyq. Dastarhan basynda báıbisheńizdiń qant dıabetimen aýyratynyn tilge tıek etip «sender aldaǵy táttige qol soza berińder, meniń táttim qasymda otyr ǵoı, Sarany bir jalap qoıyp shaıymdy urttaı beremin» dep kúldirip otyrýshy edińiz bizdi. Sosyn úlken qyzyńyz Asá kúısandyqta oınap, siz bolsańyz qudaı qosqan qosaǵyńyzben qosylyp, halyq áni «Syrymbetke» basar edińiz. Ol bir ǵajap sátter edi-aý!

«Aıtpasa sózdiń atasy óledi» demekshi, sóz oraıy kelgende aıta keteıinshi, ataqty adamdardyń artynan sóz erip júretini bar ǵoı. El ishinde «balalary Ábekeńdi qarttar úıine ótkizip jiberipti» degen áńgimeler tarap júr sońǵy kezde. Bul negizinde, sizdiń taý ishinde ornalasqan «Ardagerler» shıpajaıynda birneshe aı demalyp jatýyńyzǵa baılanysty týyndaǵan jańsaq pikir bolar dep topshylaımyn. Sonda jatqanyńyzda jýrnalıser sizben suhbat quryp, teledıdardan kórsetip edi ǵoı. Úı mańdaıshasyndaǵy «Ardagerler» degen jazýǵa qarap, keıbireýler ózinshe «ton pishken» syńaıly. Onyń qarttar úıi emes, laýazymdy zeınetkerler baryp demalatyn shıpajaı ekenin qaıdan bilsin, sol shirkinder! Al, sizdiń jalǵyz ul men kelinge alǵystan basqa aıtaryńyz joq. «Rústem meniń kózim, aıaq-qolym» deýshi edińiz ázil-shyny aralas. Sol Rústemińiz sizdi baratyn jerge ózi aparyp, tipti joǵary qabattarǵa arqalap jetkizetin. Al, gazet-jýrnaldardy oqyp berý de sonyń enshisinde. Ózimizdiń Syr topyraǵynan shyqqan kelinińiz Gúljahan da sizge barynsha adal boldy. Tarıh zertteýshisi, úlken ǵalym Ibragım Shamshatov pen Meńkúl apamyzdaı úlgili otbasynan shyqqan qyzdyń jaman kelin bolýy múmkin be, sirá? Aǵylshyn, fransýz, orys, qazaq tilderinde taza sóıleıtin osy bir judyryqtaı kelinińiz siz aýyrǵanda qanatymen sý sepken qarlyǵashtaı shyryldap, janyńyzǵa arasha izdegenin óz basym talaı kórdim. Siz «aýasy taza» dep qala syrtyndaǵy saıajaıyńyzda turǵanda, altyn asyqtaı qos nemereńiz Zulqar men Zarapty qasyna alyp, juma saıyn sizge baratyn. Rústem sizben shahmat oınaıdy, al Gúljahan as-sý ázirleıdi. Eki-úsh kún ózińizben birge turyp, sosyn qalaǵa qaıtýshy edi olar. Munda qalýdy balalardyń oqýy men kelinińizdiń qyzmet jaǵdaıy kótermeıtin. Oǵan siz úlken túsinistikpen qaradyńyz ǵoı. Keıin densaýlyǵyńyz nasharlaǵanda báribir qalaǵa aýysyp, bala-shaǵańyzdyń kóz aldynda boldyńyz, Ábekem. Olar ózderiniń perzenttik paryzyn adal atqara bildi dep oılaımyn men.

Ábeke, men sizdiń mereıtoıyńyzdyń barlyǵyna qatystym. Ásirese, jetpis jyldyq toıyńyz jıi esime túsedi. Sebebi, osy toıda ózbek aǵaıyndardyń atynan sóz alǵan bir jazýshy (aty-jónin umyttym) «Siz aqyndardyń patshasy bolasyz» dep basyńyzǵa shyǵys úlgisinde tigilgen, shekesine qadaǵan qaýyrsyny bar táj kıgizip, qolyńyzǵa asa taıaq ustatqan bolatyn. Biraq álgi ózbek ákamyz asa taıaqty bermes buryn burandaly basyn burap ashyp, ony sharap ishetin ydysqa aınaldyrdy da taıaqtyń ishki qýysyna toltyrylǵan konáktan shúpildete quıyp, sizge berip edi... Siz sózge kelmeı, tartyp saldyńyz. Oı, sondaǵy zal toly jurttyń qyran-topan kúlkige batqany-aı!

Sodan araǵa týra on jyl salyp, sizdi han kóterý ózińizdiń týǵan jerińizde jalǵasyn tapty. Seksen jyldyq mereıtoıyńyzda qaraózektik naǵashy jurtyńyz sizdi aq arǵymaqtyń ústinen aq tekemetke aýnatyp túsirip ap, sonaý Syr – anańyzdyń ózine deıin kóterip aparyp edi-aý! Bul óte áserli kórinis boldy. Osy sátte halyq jazýshysy Safýan Sháımerdenov aqsaqal kózine jas alyp: «Apyr-aı, mynadaı el yqylasyna bólengen aqynda, sonyń kýási bolǵan bizde de arman bar ma?», – dep edi rızashylyqpen.

Al sizdiń seksen bes jyldyǵyńyz Jalaǵash aýdanynda Buharbaı batyrdyń arýaǵyna arnap as berý rásimine sáıkes keldi. Osy saparda Almatydan biraz aqyn-jazýshylar sizben birge kelgendi. Olardyń ishinde belgili kisilerden M.Qarataev, Á.Jumabaev, Á.Jámishev, M.Baıdildaev, J.Dáribaeva taǵy basqalar bar. Qazir oılap otyrsam, bul sizdiń Syr-anańyzben sońǵy ret júzdesip, qoshtasýyńyz eken-aý! Sol joly Qyzylordaǵa jetkenshe jas jigitteı qaıta túlep, qasyńyzdaǵylarmen jol boıy ázil-qaljyń jarastyryp kelip edińiz. Jol-jónekeı halqyńyz dám-tuzymen, án-jyrymen qarsy alyp, shyǵaryp salyp otyrdy. Bul sizdiń týǵan jerińizde sońǵy ret boı jazýyńyz bop shyqty ǵoı. Qaıtyp Syr boıyna oralý sizge buıyrmapty. Biraq «tulpar izin taı basar» degendeı, ulyńyz Rústem men kelinińiz Gúljahan sizge arnap elińiz bergen asqa qatysyp, rýhyńyzdy tiriltýde.

Aq týymnyń astynda
Men ólmeımin!
Barmyn, barmyn,
Kún sóngenshe sónbeımin! –

dep ózińiz jyrlaǵandaı, sizdiń alaýlaǵan kún júregińiz eshqashan sónbeıdi. Siz máńgi tirisiz, Ábekem!

Qalmaý úshin biz júrgen kónerip iz,
Qaýlaý úshin jas órken órenimiz.
Bulaq kózin arshımyn qum ishinen,
Shól qandyrsa káýsary dep edińiz.
Sodan beri qanshama bulaq aqty,
Sýǵarýǵa nár berip jyr-alapty.
Kúnmen birge jasaıdy,
Jasaı bermek,
Ózińizdeı uly ustaz ulaǵatty!!!

“Syr boıy” gazeti.
30-qazan, 1999 jyl.

---