InfoHub Logo

Ondaı qym-qýytty ǵumyry kórgen emen. Aıdyn muzda san myń ıtshana zymyrap barady burqyraǵan býdan ıtterdiń ózi kórinbeıdi. Sol túngi uly dúrmekte úsh adam úsip óldi, on shaqty kisiniń sýyqtan ókpesi qabyndy. Iapyr-aý, sýattyń túbin ózim ádeıi baryp kórgen joq pa edim? Qyshadaı sap-sary bolyp altynnyń jatqany anyq edi ǵoı. Iýkonnyń sol jerine aınala belgi ornatyp, zaıavka da berdim. Jurt sol zaıavkanyń ylańynan dúrligip ketti emes pe. Artynan eshteńe joq bop shyqty. Túıir bolsa buıyrmasyn. Kúni búginge deıin osynyń sebebin bile almaı-aq baram.

Shortıdiń áńgimesi.

Qolǵabyn sheshpegen kúıi Djon Messner bir qolymen burǵydan ustap, ıtshanany izge salyp, bir qolymen betin, murnyn úıkelep keledi. Ol qaıta-qaıta ýqalap, damyl kórgen joq, qolyn almady dese bolar; jany ketip, úsip bara jatqanyn sezse, jan talasa ysqylaıdy. Mılyǵyna túsire kıgen teri tymaǵy mańdaıy men qyraýlanǵan altyndaı qoıý sary saqaly ıegin sýyqqa berer emes.

Artynda yrǵalańdaǵan aýyr ıýkon shanasy, aldynda tynym tappaı tyrbańdaǵan bes ıt. Jan qaıys Messnerdiń aıaǵyn úıkelep keledi. Jol ıinine kelip, ıtteri burylǵan saıyn ol ábzel qaıystan attap ótedi. Bul arada jol jaltarysy kóp-aq eken, ol árli-berli arqyly attaýyn jıiletti. Oqta-tekte qaıysqa aıaǵy ilinip, súrinip te qalady; qımyly tym shaban, qatty qaljyraǵan bolsa kerek, bir jaǵynan ıtingen ıt shana da óksheleýin qoıar emes.

Joldyń túzý jerine kelgende ıtshana burǵysyz-aq izden shyqpaı, syrǵı jóneledi. Sol kezde Messner bosaǵan oń qolymen burǵynyń sabyn toq-toq urady.Qolǵa qan júrgizý qandaı qıyn. Oń qolymen taqyldatyp taıaq ursa, sol qolymen murnyn, betin tynymsyz úıkelep ábiger.

— Myna surapyl sýyqta, qudaı biledi, jol júrýge bolmaıdy eken,— dedi Djon Messner. Ol ylǵı jeke júrgen jalǵyz basty jannyń ádeti boıynsha keıde ózimen ózi daýystap sóılesip qoıatuǵyn.— Mynadaı úskirikte esýas bireý bolmasa, jolǵa eshkim shyǵa qoımas. Qazir tap seksen gradýs bolmaǵanymen, jetpis toǵyz gradýs bary anyq.

Saǵatyn alyp, olaı-bulaı aınaldyryp qarap, qaıtadan qalyń jún kúrtesiniń ishki qaltasyna saldy, sonan keıin aspanǵa qarady, bulyńǵyr tartqan kókjıekke kóz saldy.

— Saǵat on eki,— dedi ol kúbirlep.— Aspan ashyq, kúnniń kózi kórinbeıdi.

Úndemeı on shaqty mınýt júrgesin, sóz arasy úzilmegendeı taǵy da:

— Júris te ónbeıdi. Mundaı shańytqan aıazda jol júrýge bolmaıdy eken,— dedi.

Bir kezde: «Ho-o!» dep kenet daýystap, ıtterin toqtatty. Oń qolynyń jany ketip barady eken,— úreıi ushyp, jalmajan burǵyny taqyldatyp taǵy ura bastady.

— Al... káne... baıǵustarym! — dedi Messner muz ústine sulap-sulap jata ketken ıtterine. Uıyǵan qolyn aǵashqa qatty-qatty soqqan saıyn sózin úzip-úzip sóılep.— Adam degen eki aıaqty haıýan senderdi ıtshanaǵa jegip alyp, basa-kóktep osynshama qul etkendeı ne jazyqtaryń bar edi, sorlylar?

Ol qan júrsin, jan kirsin dep murnyn qushyrlana ýqalady, ıtterin ornynan áreń, turǵyzdy. Djon Messner arnasy keń ózenniń ústimen júrip kele jatyr edi Bul aradan ózenniń keıingi jaǵyna kóz jetpeıdi, ol burańdap baryp, sonaý qalyń qar basqan bytqyl-bytqyl taýlardyń arasyna sińedi de ketedi. Alda ózenniń salasy tarmaq-tarmaq bolyp taraıdy eken, solardyń ara−arasy tolyp jatqan aral. Ózen araldardy keýdesimen sháýkıtip kóterip turǵandaı. Áppaq qarly araldar tym tyrys. Ne bir ań, ne bir jándik qybyr etpeıdi, ún-tún joq. Meńireý, mylqaý medıende qalban, etken qus ta kózge ilikpeıdi. Adam balasynyń daýysyn estý túgil, tiri jannyń mekeninen záredeı belgi joq. Álem aýyr uıqyǵa shomǵan, onyń uıqysy ólimge uqsaıdy.

Aıdalanyń eńsesin basqan meńireý zil Djon Messnerge de áser etýli. Aıaz tipti mıdan ótip bara jatqan. Ol basyn tómen salbyratyp, jan-jaǵyna qaramaı, oılanbaı, tek murny men betin ýqalap, ilbip keledi, ıtshana joldyń týra jerine kelgende, oń qolymen taqyldatyp syryǵyn urady.

Biraq bir kezde saq ıtter kilt tura qaldy. Bastaryn buryp, jalynyshty jabyrqaý kózderimen ıesine qarady. Itterdiń tumsyǵy men kirpigine de úrpıip appaq qalyń qyraý turǵan, ústin aq qyraý basyp, ári sharshaǵan ıtterdiń repeti ábden ketýli.

Olardy shybyrtqysymen oralta bir osyp jibereıin dep umtyldy da, taǵy qoıdy, álin áreń jıyp, aınalasyna qarandy. Itter bir oıyqtyń jıegine kelip toqtaǵan eken; bul muz ústindegi jaı ǵana jaryq emes, qalyńdyǵy úsh jarym futtaı muzdy bireý baltamen ádemilep oıǵan naǵyz muz sýat. Sýattyń sirese qatqan qalyń muzyna qaraǵanda sý almaǵaly, sirá, kóp bolǵan. Messner jan-jaǵyna qarady. Itter barar jaqty únsiz nusqap-ap tur: olardyń qyraý-qyraý tumsyqtary qarda jatqan kómeski sorapqa qaraı buryla qalypty. Ol trap iz úlken joldan aıyrylyp, áýdem jerdegi araldyń ústine órmelep shyǵady eken.

— Jaraıdy, bıshara aıýandarym,— dedi Messner.— Baryp baıqap keleıin. Meniń ózimniń de jaıǵasyp, tynym alǵym kelip tur.

Ol órge shyǵyp, kórinbeı joq bop ketti. Itter jatqan joq, typyrshyp ıesin kútip tur. Bir kezde Messner de keldi. Itshananyń alqymyna baılaǵan arqannyń bir ushyn ilmektep ıyǵyna ildi. Itterin ońǵa buryp, aralǵa qaraı bettedi. Tik órge shanany súırep shyǵarý ońaı bolmady, biraq sharshaǵanyn eleń qylmaı, ıtter jer baýyrlap, kósile tyrbanyp, qýana qyńsylap, bar kúshimen órge umtyldy. Aldyńǵylary taıǵanasa, ne toqtasa, arttaǵy ıtter tilersegin tisteleıdi. Adam birde kótermelep, birese kijinip daýystap, ıyǵyndaǵy arqanǵa bar aıǵaıyn salyp, ózi de shirene tartady.

Itter shanany shirene tartyp, órge shyǵa keldi de, solǵa jalt burylyp, bóreneden salǵan bir kishkene úıshikke qaraı júgirdi. Bul bos turǵan bir bólmeli ǵana tar úıshik bolyp shyqty. Eni segiz, uzyny on fýt. Messner ıtin doǵaryp, shanadan júgin túsirip, úıshikke ornalasa bastady. Eń sońǵy túnegen kezdeısoq jolaýshy az ǵana otyn qaldyrǵan eken. Messner úıshikke óziniń kishkene temir peshin ornatyp, ot jaqty. Peshtiń qýysyna qaqtaǵan bes balyq tastady, ol ıtiniń azyǵy, sháınegi men kastrúline sýattan sý toltyryp ákelip, peshke qoıdy.

Sý qaınaǵansha Messner eńkeıip peshke tóne otyrdy Saqalyna tıgen ylǵal deminiń býymen muz bop qatqan edi, endi eptep erı bastady. Qıyrshyq muz tyrs etip peshke tıgen saıyn shyjyldap, býǵa aınalady. Djon Messner saqalyna qatqan súmelekti shymshı tartyp, edenge tastap otyr.

Osylaı áýrelenip otyryp, ol ıtteriniń abalaǵanyn da eleń qylmady. Bir kezde áldebir bóten ıtterdiń yryldap, shabalanǵanyn, álde kimniń daýsyn estidi. Bireý esik qaqty.

— Kirińiz! — dedi kúmiljip Messner, óıtkeni dál osy kezde ol ústińgi ernine qatqan muzdy jańa ǵana sora bastap edi.

Esik ashyldy, appaq qoıý býǵa malynǵan bir erkek, bir áıel kire berip esik aldynda sál kidirdi.

— Kirińizder,— dedi Messner qattyraq,— jabyńyz esikti.

Kelgen kisiler býdan áreń kórinedi. Betin tumshalap alǵan áıeldiń tek qara kózin ǵana kórip qaldy. Erkek te qoı kózdi kisi eken, saqalyn ádemilep qyrǵan; muz qatqan murty aýzyn kómip, kórsetpedi.

— Bul mańaıda taǵy bir bos úı joq pa eken, bilmeısiz be,— dedi ol qarasha úıdiń ishine aınala qarap.— Munda eshkim joq eken dep kelip qalyp edik.

— Bul úıshik meniki emes,— dedi Messner.— Ózim de jańa ǵana taýyp kelip otyrmyn. Jatyp-jaıǵasa berińizder, oryn jetedi, pesh ornatyp keregi joq. Syıysarmyz amaldap.

Daýysyn estigende áıel oǵan tańdana qarady.

— Sheshin,— dedi serigi.— Men ıtterdi doǵaryp, sý ákeleıin as pisiretin.

Messner de jibigen balyǵyn alyp, ıtine bermekke tysqa shyǵyp ketti. Bóten ıt jemesin dep biraz dalada kidirip, úıge qaıta kirse, jańaǵy kisi shanadaǵy júgin túsirip,sý da ala ákelgen eken. Messnerdiń sýy qaınap qalypty. Ol sháınekke kofe salyp, tunsyn dep ústine taǵy orta krýjka sýyq sý quıdy da, peshten aldy. Ashshy nannan keptirgen birneshe sýharyn jibiteıin dep peshke qoıdy da, ótken túni pisirip, tańatqaly, tońazytyp alyp júrgen burshaǵyn kastrúlge salyp, jylytyp aldy.

Jańa kelgen kisiler as assyn dep, pesh ústindegi ydystaryn jerge alyp qoıdy da, Messner buǵan tóseginiń ústine baryp otyrdy, stol ornyna aldyna azyq salǵan jáshigin qoıdy. Ac ústinde, ol beıtanys jolaýshymen jol jaıynda, ıtter týraly sóılesip otyrdy, al ana kisi bolsa peshke tónip, murtyna qatqan muzdy erite bastaǵan. Murtynyń muzyn eritip bolǵan soń ol úıdegi eki kerýettiń birine teńdegen tósek-ornyn aparyp qoıdy.

— Eger bul oryndy siz qalamasańyz,— dedi ol,— Biz osynda jataıyq. Buryn keldińiz ǵoı, qalaǵan oryn sizdiki bolsyn.

— Maǵan bári bir. Ekeýi de birdeı ǵoı,— dedi Messner.

Messner de tósegin salyp, ózi kereýettiń shetine otyrdy. Beıtanys kórshisi dáriger quraldaryn salǵan kishkene sýmkany jastyq ornyna bas jaǵyna adıaldyń astyna tastaı saldy.

Siz dáriger emessiz be? — dep surady Messner. Iá,— dedi ol.— Biraq nansańyz, Klondaıkqa jurtty emdeý úshin kelgenim joq.

Áıel as pisirýge kiristi, erkegi bekon týrap, peshke ot jaǵyp otyr. Shoshqa maıyna malyp, áınekshe jyltyratqan aq qaǵaz arqyly kishkene terezeden úıge bolar-bolmas bozǵylt jaryq túsip tur, osy qara kóleńkede Messner áıeldi anyqtap kóre almady. Shúıligip qaraǵan da joq. Kórýge qulqy da joq sıaqty. Biraq áıel ol otyrǵan qarańǵy buryshqa qaıta-qaıta qaraı berdi.

— Bul jaqtyń turmysy bir tamasha ǵoı! — dedi jelpine sóılep, peshtiń turbasyna pyshaǵyn janyp otyrǵan dáriger sál kidirdi de.— Mynaý kúndelikti kúnkórisiń úshin, ómiriń men tirshiligiń úshin tyrbaný degen,ne nárse, ne qaraket bolsa da óz qolyńmen istemekke ábigerlený degen jáne mundaǵy ómirdiń anaıylyǵy, anyqtyǵy, naqtylyǵy maǵan unaıdy.

Bul jaqtyń sýyǵy da unaı ma sizge,— dep kúldi Messner.

— Heshe gradýs ekenin bilesiz be?

Messner basyn shaıqady.

— Olaı bolsa sizge men aıtaıyn. Meniń shanadaǵy spırt termometrim jetpis tórt gradýs kórsetip tur.

— Iaǵnı sý qatatyn shamadan júz alty gradýs tómen deseńizshi. Serýen-saıahat jasaý úshin bul tym sýyqtaý eken, á?

— Ajalyńnan buryn ólý degen osy-daǵy,— dedi doktor.— Qatty sýyq adamdy álsiretedi ǵoı. Tynys tarylady, aıaz týra ókpege enip, tkandardyń jıek-jıegin qarıdy. Adamǵa qurǵaq jótel jabysady, qaqyryq ornyna óli tkan túsedi, sóıtip ol kelesi kóktemde ókpesi qabynyp óledi, keseldiń qaıdan tap bolǵanyn ózi de bilmeı qalady. Eger aıaz keminde elý gradýsqa deıin kóterilmese men bul úıshikte áli bir jeti aıaldaımyn.

— Qarap jibershi, Tess,— dedi ol bir mınýttan keıin.— Kofe qaınady ǵoı deımin.

Áıeldiń atyn estigende Messner eleń etip, jalt qarady da, júzi túnerip sala berdi. Kópten beri umyt bolǵan eski jaranyń aýzy qaıta ashylyp ketkendeı. Biraq lezde boıyn bılep alǵan Messner berisken joq. Sabasyna qaıta tústi, ara-tura áıelge aqyryn kóz salsa da, erkin ajyrata almaı, úı ishiniń qarańǵy bolǵanyna ishteı ókinip otyr.

Áıel jalmajan peshte turǵan kofeınıkti aldy. Sonan keıin baryp Messnerge qarady. Bul kezde ol syrttaı syr bermeı kerýetiniń shetinde, jaıbaraqat mokasınine qarap otyr edi. Áıel qaıtadan qazan-oshaǵymen aınalysa bergende, ile-shala Messner de qadala qaldy. Muny naq sol mezgilde jalt burylǵan áıeldiń kózi shalyp ta úlgirgen edi. Messner kózin dárigerge bura qoıdy da, ákki áıeldiń qýlyǵyn sezip, bolar-bolmas ezý tartty.

Áıel azyq salǵan jáshikten maısham taýyp alyp jaqty. Shamnyń jaryǵy betine túsken kezde Messner ony tanı ketti. Tar úıshiktiń ishinde eki-aq adym attaǵan áıel Messnerdiń qasyna tónip kelip, qolyndaǵy maıshammen betin ádeıi jaryq qylyp, úreılenip, adyraıa qarady. Áıel de tanydy. Messner jaıbaraqat jymıyp kúldi.

— Ne qarap júrsiń, Tess? — dedi serigi.

— Shash túıreýishimdi,— dedi de áıel kerýet ústinde jatqan dorbanyń ishin aqtaryp qaraı bastady.

Bular da jáshigin stol qylyp, Messnerdiń jáshigin oryndyq ornyna paıdalanyp, oǵan qarsy qarap otyrdy. Messner bir qolyn jastana uzynnan túsip, kerýetinde dem alyp jatyr. Eki kózi analarda. Aıadaı úıdiń tarlyǵynan úsheýi bir stoldyń basynda otyrǵan adamdar sıaqty.

— Sizder qaı qalada turýshy edińizder? — dep surady Messner.

— San-Fransıskoda,— dedi dáriger.— Biraq meniń bul jaqqa kelgenime eki jyl bolyp qaldy.

— Men ózim Kalıfornıadanmyn,— dedi Messner.

Áıel syr bermeńiz degendeı jalynyshty kózimen qarap edi, ol ezý tartyp kúldi de:

— Berklıden...— dedi.

Dáriger qazbalap suraı bastady.

— Kalıfornıa ýnıversıtetinen emessiz be? — dedi ol.

— Iá, ony seksen altynshy jyly bitirip shyqtym.

— Men sizdi profesor shyǵar dep otyr edim. Túrińiz profesorǵa laıyq eken.

— Oı áttegen-aı,— dep kúldi Messner.— Men ne starateldiń nemese ıt jekkenderdiń birine usaǵanymdy artyq kórer edim.

— Sen doktorǵa qandaı uqsas bolsań, o kisi de profesorǵa sondaı uqsas,— dedi áıel.

— Rahmet,— dedi de Messner onyń serigine qarap: — Aıtpaqshy, doktor, famılıańyz kim, bilýge bola ma? — dedi.

— Heıtorn. Meniń sózime ǵana ılanýyńyzǵa týra keledi. Sebebi, vızıt kartochkasyn mádenıetti turmyspen birge elge tastap ketkenmin.

— Myna kisi, álbette, mıssıs Heıtorn bolar...— Messner jymıyp basyn ıdi.

Áıel oǵan jalt qarady, biraq bul joly kózinde ótinishten góri ashý basym.

Heıtorn da munyń famılıasyn suramaqqa aýzyn asha bergende, Messner aldyn orap:

— Doktor, sizden bir jaıdy surap bilgim kelip otyr,— dedi.— Budan eki-úsh jyl buryn profesorlar arasynda óreskel oqıǵa bolǵan edi. Bir profesordyń áıeli qashyp ketti... Ǵafý etińiz, mıssıs Heıtorn... Jańylmasam San-Fransıskonyń bir dárigerimen bolý kerek, famılıasy qazir jadymda joq. Sizdiń onan ne habaryńyz bar?

Heıtorn basyn ızedi:

— Kezinde úlken shý bolǵany ras. Ýombl degen, Grehem Ýombl degen kisi edi ǵoı ol. Halyq kóp baratyn ınaýatty dáriger bolatyn. Azdap bilýshi edim.

— Sonyń aqyry ne boldy eken? Bálkim, biletin shyǵarsyz? Olar iz-tuzsyz ǵaıyp boldy da ketti ǵoı.

— Iá, ol izin bildirmeı ketti,— dedi de Heıtorn jótkirip qaldy.— Olar saýda kemesine otyryp, jyly jaqtyń teńizderin aralap júr degen alyp-qashpa habar estilip edi, sirá taıfýnǵa ushyrap, qaza tapqan bolý kerek.

— Bul habaryn estigenim joq,— dedi Messner.— Múmkin, sizdiń esińizde bolar, mıssıs Heıtorn.

— Álbette,— dedi áıel, onyń úni jaıbaraqat shyqqanymen kózinen yzaly ashý ushqyndap, Heıtornǵa júzin kórsetkisi kelmeı teris qarady.

Dáriger Messnerdiń aty-jónin suraýǵa yńǵaılana bergende, ol taǵy da sózge qonaq bermeı sóıleı jóneldi.

— Sol doktor Ýombl... keremet sulý adam eken, áıelderge... e-e... óte ótimdi bolypty deıdi ǵoı.

— Múmkin, biraq álgi ózińiz aıtqan oqıǵa túbine jetip ketti onyń—dedi kúmiljip Heıtorn.

— Áıeli bir adýyn, doly kisi bolypty. Jurt solaı deýshi edi. Áıteýir Berklıdegiler sol áıel kúıeýine... gm... kún kórsetpedi deıtuǵyn.

— Estip turǵanym osy,— dedi Heıtorn.— San-Fransıskoda ondaı qaýeset estigenim joq.

— Endeshe, neke qıysqan erine kóńili tolmaı armanda ótken áıel edi degen sózderdi estigen shyǵarsyz.

Heıtorn basyn ızedi. Messner bolsa syr bermeı, tek oqıǵanyń anyǵyn bilgisi kelgen adam bolyp, ańqaýsyp otyr.

— Asyly solaı bolýǵa tıis te,— bir medaldyń eki jaǵy bar ǵoı. Berklıde turǵanda men onyń, bálkı, bir-aq jaǵyn kórgen bolarmyn. Aıtpaqshy, sol áıel San-Fransıskoǵa jıi qatynap turǵan tárizdi-aý.

— Kofe quıshy,— dedi Heıtorn áıeline.

Krýjkaǵa kofe quıyp jatyp, áıel qysylmaı jaıdary kúldi.

— Sizder kádimgi shesheılershe ósek aıtyp kettińizder ǵoı,— dedi erkekterdi uıaltaıyn degendeı.

— Joq, bul bir qyzyq áńgime,— dedi jymıyp Messner sóıtti de dárigerge qarap:—San-Fransıskoda búkil jurt aldynda áıeli erin ábden masqara qylǵan eken.

— Joq, qaıta ony bedeli bar, taqýasynyp taqaqtaǵan bireý edi desetin,— degen sóz shyǵyp ketti Heıtronnyń aýzynan.— Kisige juǵymy joq, bilgishsingen qatybas adam bolypty ǵoı ózi.

— Ózińiz ony tanýshy ma edińiz?

— Kórgen kisim emes. Ýnıversıtet adamdarymen aralasym bolǵan joq.

— Endeshe bul da medaldyń bir jaǵy ǵana,— dedi Messner istiń arjaq-berjaǵyn anyqtaǵysy kelgen beıtarap adamsyp.— Ras, elden artyq eshtemesi bolmaǵanymen kórkin aıtam-aý,— onshama ajarsyz da adam emes edi. Stýdenttermen birge ylǵı sportpen shuǵyldanyp júretuǵyn. Jalpy zerdesiz kisi deýge de bolmas. Bir meıramǵa arnap jazǵan pesasy jurtqa óte unaǵany áli esimde. Ony aǵylshyn tili bólimine dekan qylyp qoıǵaly júrgende osy qyrsyqqa kılikken soń, qyzmetten bosanyp, bir jaqqa ketip qalypty ǵoı. Onyń túbine jetken osy bále kórinedi. Áıteýir ózimizben bastas kisiler endi ońala almas desetin. Sirá áıelin janyndaı jaqsy kórgen ǵoı deımin.

Heıtorn kofesin iship bolyp, qulyqsyz kúńk etip,birdeme deı saldy da, trýbkasyn tartty.

— Baqytyna qaraı balalary joq eken,— dedi Messner.

Biraq Heıtorn peshtiń qaqpaǵyn ashyp qarady da, qulaqshyny men qolqabyn kıdi.

— Men baryp otyn ákeleıinshi,— dedi ol.— Sosyn mokasındi sheship tastap, jaıǵasyp turyp jatý kerek.

Tars etip artynan esik jabyldy. Úıdiń ishi tym-tyrys. Messner burynǵysha kerýetinde jatyr. Áıel qarsy aldynda jáshik ústinde otyr.

He oıyńyz bar? — dedi bir kezde áıel julyp alǵandaı.

Messner jaıymen burylyp qarady oǵan.

— Sizdińshe ne isteýim kerek meniń? Qoqańdap qyr kórseteıin be? Qoıyńyz, men sharshap jatyrmyn, jyly ornymnan turýǵa da erinemin.

Áıel ishinen únsiz kúıinip, ernin tistedi.

— Biraq...— dep ózeýreı tústi de, úndeı almaı doǵaryp, saýsaqtaryn maıystyrdy.

— Mıster... e-e... Heıtorndy tap osy arada óz qolyńmen óltirip ket demeıtin bolarsyz? — dedi Messner momaqan adamdaı múláıimsip.— Ol tym aıanyshty oqıǵa bolar edi...— sonyń muǵym keregi joq.

— Sizdiń bir shara isteýińiz kerek qoı! — dedi áıel yzalana daýystap.

— Joq, men eshteńe istemespin sirá.

— Osy úıde shynymen qonyp qalmaqsyz ba?

Messner basyn ızedi.

Meseli qaıtqan áıel ne qylaryn bilmeı, aınala úıdiń ishine, ekinshi kerýettegi jaıýly jatqan tósegine qarady.

— Tún bop qaldy. Al sizge munda qonyp qalýǵa bolmaıdy. Bolmaıdy! Túsinesiz be, eshbir laıyǵy joq!

— Joq, bolady. Esińizde bolsyn: bul úıshikti buryn tapqan men, siz ekeýińiz — meniń qonaǵymsyzdar.

Áıel úıdiń ishin taǵy aınala sholyp, ekinshi kerýetke kózi túskende denesi túrshigip ketti.

— Olaı bolsa, biz ketemiz,— dedi áıel.

— Bul múmkin emes. Sizdiń jańa mıster... e-e... Heıtornnyń tamasha sýrettep aıtqanyndaı qurǵaq qatty jótelińiz bar. Ókpeńizdi sýyq shalǵan. Ol dáriger, jaǵdaıdy jaqsy túsinedi. Sizge ketýge ruqsat etpeıdi.

— Olaı bolsa, siz qaıtpeksiz? —dedi áıel taǵy da. Onyń ashý kernegen, yzbarly úni endi daýyl soǵaryn sezdirgendeı.

Messner bet álpetin ózgertip, quddy bir kónbis músápir sıaqty kórinýge tyrysty da, ábden jany ashyp turǵandaı eljireı qarap:

— Qymbattym Tereza-aý, bilmeımin dep aıttym ǵoı. Bul týraly áli oılanǵanym da joq,— dedi. .

— Jasaǵan-aı, siz meni jyndandyrarsyz! — dep áıel jáshikten ushyp turyp, kúıinip taǵy saýsaqtaryn maıystyrdy.— Siz buryn mundaı emes edińiz ǵoı.

— Iá, men buryn baıpań minez, momyn jan edim,—- dedi ol.— Múmkin, meni sol sebepti tastap ketken bolarsyz?

— Siz sondaı ózgeripsiz. Mynaý qaıyrymsyz qatal minez qaıdan paıda bolǵan? Men shoshynaıyn dedim sizden. Bilem, bir sumdyq jasaǵaly otyrsyz. Ashýǵa jeńdirmeı, aqylǵa salǵanyńyz jón...

— Men sabyrly bolǵam...— dep Messner sózin bóldi,— siz tastap ketkennen beri.

— Báse, keremet túzelip ketipsiz,— dedi áıel ilgishtep.

Messner solaı degendeı kúldi.

— Men ne isteıtinimdi aqylǵa salyp, az ǵana oılanǵansha, siz bylaı etińiz: mıster... e-e... Heıtornǵa meniń kim ekenimdi aıtyńyz. Bul bizdiń bir úıshikte, qalaı desem eken... qysylyp-qymtyrylmaı bir túnep shyǵýymyzǵa jaǵdaıly bolar.

— Siz meniń sońymnan qalmaı sonsha jerden nege keldińiz?—dedi áıel kútpegen jerden.

— Sizdi izdep júr eken dep oılamańyz, Tereza. Ózińizdi ózińiz qolpashtaı berip qaıtesiz. Bizdiń bul arada ushyrasýymyz — ánsheıin kezdeısoq nárse. Aqyry ýnıversıtetten bezgesin meniń bir jaqqa ketýim kerek boldy. Adal shynymdy aıtsam: Klondaıkqa kelgende men sizderdi tap osy óńirde kezdestire qoımaspyn-aq dep oılaǵan edim.

Esiktiń ilgegi sybdyr etip, ashyldy da bir qushaq shyrpy kóterip, Heıtorn kirip keldi. Onyń tyqyryn estisimen-aq Tereza túk kórmegen kisideı ydystaryn jıa bastady. Heıtorn otyn ákelýge dalaǵa taǵy shyǵyp ketkende:

— Nege tanystyrmadyńyz? — dedi Messner.

— Qazir aıtam,— dedi áıel basyn shulǵyp.— Qorqaq jan eken dep oılamańyz.

— Sizdiń eshnárseden eshýaqytta ımengenińizdi kórgen emen.

— Táýbege kelýden de taıynbaımyn,— dedi áıel júzin jylytyp sál erkeleı sóılep.

— Táýbeńiz qulqyn qumar aılakerdiń aldaý sózi bolyp júrmesin, sonyńyz tek qudaıdyń esimimen óz mártebeńizdi kóterý ǵana bola ma dep qorqamyn.

— Olaı kitap sózimen sóılep qaıtesiz,— dedi áıel taǵy da erke, nazdy únmen.— Men bilimpazsyp sóz talastyrýdy jaratpaımyn. Tipti irkilmeı ózińizden keshirim ótinýge de barmyn.

— Meniń, bylaısha aıtqanda, keshirim etetin retim joq, Tereza. Qaıta alǵys aıtýym kerek shyǵar. Alǵashynda qatty japa shekkenim ras, keıin maǵan kóktemniń maıda qońyr samalyndaı jyly lep, zor baqyt keldi. Bul meni erekshe tańdandyrǵan zor jańalyq boldy.

— Men ózińizge qaıtyp oralsam qaıter edińiz? — dedi áıel.

— Onda meni tiri azapqa taǵy salǵanyńyz,— dedi ol qýlana kúlip.

— Men sizdiń áıelińizbin. Áli kúnge neke buzýǵa yńǵaı kórsetkenińiz joq qoı?

— Joq,— dedi Messner oılanyp.— Meniń salaqtyǵymnyń saldary. Úıge barysymen, tegi rettemeı bolmas.

Áıel ornynan turyp, onyń ıyǵyna qolyn artty.

— Sizge meniń endi keregim joq pa, Djon? — Lebizi sondaı jyly, qoly sondaı jumsaq tıdi.— Qatelesippin desem, ne der edińiz? Sorly bolǵan basym, sondaı baqytsyzbyn desem she? Men shyn baqytsyzbyn. Rasynda da qatelesippin.

Messnerdiń júregine qorqynysh kireıin dedi. Áıeldiń názik tıgen qoly álsiretip alyp bara jatqanyn sezdi. Qanshama tákapparsynǵanymen dáti quryp, sabyry ketti. Áıel suqtanyp qaraǵan saıyn erkektiń kókiregine qatqan muz eljirep erı túskendeı. Ol túpsiz shyńyraýdyń dál jıeginde turyp, sol qulamaǵa ıtermelegen bir ekpinge tótep bere almaǵanyn sezdi.

— Men qaıta tıeıin sizge, Djon. Búgin tıem... mini qazir.

Messner aýyr uıqyda qorqynyshty tús kórip jatqan adamdaı boldy, sol túsinde ózin eriksiz ertip alyp bara jatqan názik qoldyń tylsymynan qutylǵysy keldi, qutyla almaı qınaldy. Qulaǵyna Loreleıanyń tamyljyǵan sulý áni keldi. Alystan roıáldyń kúmbirlegen kúıi talyp estilip, erkinen tys bılep áketti.

Ol kerýetten atyp turdy, qushaqtamaq bop moınyna asyla bergen áıeldi qaǵyp jiberip, esikke qaraı shegindi. Messner óz-ózinen ólerdeı qoryqty.

— Abaıla, ashyndyrma meni,— dedi ol aıǵaılap.

— Sizge men baısaldy bolyńyz degen joq pa edim.— Áıel keketip kúldi de, ydys-aıaǵyn jýa bastady.— Sizdiń eshkimge de keregińiz joq. Men qaıter eken dep jaı aıta salǵanmyn. Men baqyttymyn.

Biraq Messner bul sózge ılanbady. Óıtkeni áıeldiń á degenshe jalt berip, jal taba qoıatyn ádeti bar-dy. Qazir de sol ádetin istep tur. Ozbyrlyǵyn sezdirmeıtin aılaker alarman emes pe bul bále! Áıel izdegen baqytyn sonaý sóleketten taba almaǵan-aý, sirá, qatesin endi bilip, opyq jeıtin tárizdi. Tegi, er namysy qaıtqandaı boldy ǵoı. Áıeldiń qaıtyp oralǵysy keletini de sózsiz, biraq sonyń keregi joq. Ol esiktiń ilgegine qoly qalaı tıgenin sezbeı de qaldy.

— Qashpaı-aq qoıyńyz,— dep kúldi áıel,— sizdi tistep alaıyn dep turǵan men joq.

— Qashyp bara jatqan men taǵy joq,— dedi balasha shatynaı sóılep Messner qolǵabyn kıip jatyp,— Men baryp, sý alyp kelem.

Ol úıde turǵan bos shelekter men kastrúldi alyp, esik ashty da, keıin burylyp:

— Meniń kim ekenimdi mıster... e-e... Heıtornǵa , umytpaı aıtarsyz.

Messner sýattyń bir saǵatta qata qalǵan qabyrshaǵyn qaıta buzyp, ydystaryn toltyryp sý aldy. Biraq qaıtýǵa asyqqan joq. Shelekterin jolǵa qoıdy da, denesin otsha qaryǵan aıazda búrseńdep ilgeri-keıin júrdi. Túksıgen mańdaıyna túse qalǵan qyrys-tyrysy jazylyp, bet álpetinde bir túrli batyldyq paıda bolǵan sátte saqaly da qyraýlanyp qalǵan edi. Iá, ol ishteı táýekelge bel baılady da, tońǵan aýzy kezerip ezý tartty. Betine kilegeı muz turǵan shelekterin kóterip, úıshikke qaraı júrdi.

Úıge kelse, dáriger birdemeden qymtyrylǵan kisideı úrpıip peshtiń qasynda tur. Messner shelegin edenge qoıdy.

— Sizben tanysqanym úshin bek qýanyshtymyn, Greem Ýombl,— dedi jaırańdap Messner ekeýin bireý jańa ǵana tanystyrǵandaı.

Biraq qolyn usynǵan joq. Ýombl tek semeńdeı berdi Adam ózi qıanat jasaǵan kisisin kóre qalsa, tyjyrynyp jaratpaı qalady ǵoı, bul da onan bezirep tur.

— Kim dep júrsem — siz ekensiz ǵoı,— dedi Messner jorı tańyrqap.— E, solaı deńiz, solaı deńiz... Shynyn aıtsam, sizbenen tanysýǵa shyn qumar edim. Tereza sizden ne barqadar tapty eken, bylaısha aıtqanda, sizdiń oǵan nemeneńiz unady eken, meniń osyny... e-e... bilgim keledi. Solaı, solaı...

At synaǵan adamdaı kóz júgirtip, bas-aıaǵyn bir sholyp shyqty.

— Sizdiń kókeıińizde ne turǵanyn ábden túsinem...— dedi Ýombl.

— Oı, ony sóz qylyp qaıtesiz! — dep sypaıysı qalǵan Messner sózin bólip jiberdi.— Oǵan sózińizdi qor qylmaı-aq qoıyńyz. Qaıta men sizdiń Tereza týraly pikirińizdi ǵana bilsem deımin. Úmitińizdi aqtady ma ol? Minez-qulqy qandaı kisi eken? Sizder, álbette, bul dúnıeniń baqytyna qolymyz jetti dep júrgen bolarsyzdar?

— Áldeneni aıtyp kettińiz ǵoı!—dedi Tereza.

— Men qarapaıym kisimin, oıymdaǵyny osylaı aıta salam! —dedi Messner qynjylǵandaı.

— Degenmen jaǵdaımen de sanasqanyńyz jón bolar,— dedi kımelep Ýombl.— Ne oıyńyz bar, sony bilgimiz kelip tur.

Messner ylajsyz adamdaı qolyn jaıyp, múláıimsı qaldy.

— Men shynymdy aıtsam, ne deýge de bilmeımin. Bul bir shataq is boldy ǵoı, esh aqylyn tappaı turmyn.

— Úsheýimiz bir úıshikte túneı almaspyz. Messner «durys» degendeı basyn ızedi.

— Olaı bolsa, aramyzdan bireý ketý kerek.

— Bul da durys,— dedi Messner.— Eger úsh dene myna aıadaı jerge syımasa, bireýimiz ketpeı bolmas.

— Endeshe sizdiń ketkenińiz jón,— dedi Ýombl túksıip.— Osy aradan on mıldeı jerde aıaldaıtyn taǵy bir turaq bar, amaldap soǵan jetip alyńyz.

— Sizdiń dál osy pikirińizde bir qatelik bar,— dedi Messner.— Men nege ketem? Bul jaıǵa aldymen taýyp kirgen men edim ǵoı.

— Tess jol júre almaıdy,— dedi Ýombl.— Ókpesine sýyq tıgen.

— Ras aıtasyz. Myna qaqaǵan aıazda onyń jol júre almaıtyny anyq. Osynda qalýy kerek.

— Endeshe, solaı bolsyn,— dedi kesip Ýombl. Messner jótkirdi.

— Sizdiń ókpeńiz saý ǵoı, solaı emes pe?

— Iá. Bolsa she?

Messner taǵy da jóteldi, sonan keıin árbir sózin salmaqtap, jaıymen bylaı dedi:

— Jaı ánsheıin... menińshe... álgi ózińiz aıtqandaı sizge osy aıazda on mıl degen túk emes... Júrip ketpeısiz be... Amaldap jetip alarsyz.

Ýombl Terezaǵa shubalana qarap edi, ol ári qýanyp, ári tańdanyp turǵandaı kórindi.

— Sen ne aıtasyń? — dedi oǵan Ýombl. Áıel kúmiljip, úndemeı qaldy, Ýombl túnerip ketti. Ol Messnerge burylyp:

— Já, jetti! Sizge munda qalýǵa bolmaıdy,— dedi.

— Joq, bolady!

— Joq, boldyrmaımyn!—dedi, Ýombl kókiregin kerip. Bul arada men tóreshi.

— Men eshqaıda kete almaımyn,— dep Messner de kóner bolmady.

— Men sizdi jelkelep aıdap shyǵam!

— Bári bir qaıta kiremin.

Ýombl sál sabyr saqtaıyn dep úndemeı turdy. Azdan keıin jaı, aqyryn, býlyǵa sóıledi.

— Beri qarańyz, Messner, eger ketpeseńiz men sizdi uramyn. Biz Kalıfornıada emespiz. Myna judyryqty kóremisiz, kókala torǵaıdaı qylamyn.

Messner ıyǵyn qaqty.

— Siz olaı etetin bolsańyz, men tóńirektegi altyn óndirýshilerdiń bárin jıamyn, ózińizdi kez kelgen aǵashqa asyp ketpese kórem ǵoı sonda. Ras, bul ara Kalıfornıa emes. Altyn izdeýshiler — jabaıy halyq, olarǵa deneme soıyldan túsken daqty kórsetip, shynymdy aıtyp, áıel meniń zańdy qosaǵym edi desem bolǵany.

Áıel birdeńe aıtaıyn dep kele jatyr edi, Ýombl oǵan kijinip:

— Aralaspa! —dep zekip tastady.

Al Messnerdiń daýysy múlde ózgeshe estildi:

— Múmkin bolsa, aralaspasańyz qaıtedi, Tereza,— dedi ol.

Ári ashýyn, ári bulan-talan bolǵan kóńilin basa almaı turǵan áıeldi qurǵaq jótel qysty. Eki beti albyrap, qolyn keýdesine basyp, jóteli basylǵansha kútti.

Ýombl oǵan qulaǵyn salyp tyńdap, túksıe qarap tur.

— Bir toqtamǵa kelýimiz kerek,— dedi ol.— Ókpesi aıazǵa tózbeıdi. Kún jylyǵansha ol jol júrmeýge tıis. Al meniń áıeldi óz qolymnan sizge berip ketkim kelip turǵan joq.

Messner músápirsip, «m-m...» dep, jótkerip, taǵy da yńyldap, aqyry:

— Maǵan aqsha muqtaj...— dedi.

Ýombldyń júzinde jırkenish paıda boldy. Mine jeksuryn Messnerdiń ólgen jeri osy-daǵy, ol aramza adam ekenin aqyry kórsetip aldy!

— Sizde bir qapshyq altyn qumy bar,— dedi Messner,— baǵana shanadan túsirip jatqanda kózim shalyp edi.

— Qansha suraısyz? — dedi Ýombl onyń dıdaryndaǵy jırenish daýysynan da sezilgendeı edi.

— Qapshyǵyńyzdaǵy altyndy shamalap edim, menińshe... e-e... jıyrma qadaq tartar-aý. Tórt myńdy qalan kóresiz?

— Meniń barymnyń ózi sol ǵoı! — dedi daýystap Ýombl.

— Sizdiń áli Terezańyz bar emes pe,— dedi Messner kóńilin jubataıyn degendeı.— Ol álde aqshańyzǵa tatymaı ma? Men de ony sizge qıyp turmyn ǵoı — oılanyp qarańyz. Qymbatsynatyn ornyńyz joq.

— Jaqsy!—Ýombl altyn salǵan qapshyǵyna jarmasty.— Ne bolsa da tez qutylaıyn! Eh!.. Sorly bıshara!

— Joq, bul joly ántek qatelestińiz,— dedi kekete kúlip Messner.— Etıkanyń zańy boıynsha para bergen kisiniń para alǵan kisiden nesi artyq? Urlaǵandy jasyrǵan urynyń ózinen kem be? Mynaý maıda saýdanyń ústinde senen men artyq dep kekireımeı-aq qoıyńyz.

— Shaıtan alsyn etıkańyzdy!—dedi shytynap Ýombl.— Onan da beri kelip, meniń qum ólshegenimdi kórip tursańyzshy. Áıtpese aldap ketermin.

Jáshik ústine bezben qoıyp, áıeldiń basyna balap altyn ólshep jatqan erkekterge qarap, kerýetke súıenip, qolynan keler dármen joq, zyǵyrdany qaınap áıel tur. Bezben kishkentaı edi, qaıta-qaıta ólsheýge týra keldi. Messner ólshegen saıyn qadaǵalap tekserýmen boldy.

— Altynyńyzdyń kúmisi tym kóp eken,— dedi ol dorbanyń aýzyn býyp jatyp.— Ýnsıanyń tórtten úshi ǵana taza altyn bolar shamasy. Siz meni azdap aldap kettińiz-aý deımin, Ýombl.

Dorbany ol zor qoshemetpen tik kóterip, shanasyna salýǵa alyp ketti. Azdan soń úıge qaıta oraldy, ydys aıaǵyn jınady, azyǵyn jáshikke saldy, tósegin býdy. Nársesin shanaǵa tıep, baılady da, ábzelden ábden zárezap bolǵan ıtterin shanaǵa jekti, sonan keıin qolqabyn alaıyn dep úıshikke taǵy kirdi.

— Qosh bolyńyz, Tereza,— dedi ol esik aldynda turyp.

Áıel birdeme aıtqysy kelip burylyp edi, ashýǵa býlyǵyp aýzyna sóz túspedi.

— Qosh bolyńyz, Tereza,— dedi ol taǵy da sypaıy ǵana.

— Jaýyz! — dedi áıel aqyrynda.

Teńselip baryp kerýetke etpetinen qulap, ókirip jylap jiberdi.

— Haıýandar-aı! Netken haıýan edińder!

Djon Messner esikti aqyryn japty, júrip bara jatyp, aıyzy qanǵan adamdaı artyna burylyp, úıshikke qarady. Jardan tómen túskesin, muz oıyqtyń qasyna toqtatyp, júk býǵan arqannyń astynan altyn toly dorbashany aldy. Oıyqtyń betine qabyrshaq muz qatqan eken. Judyryǵymen oıyp jiberip, dorbanyń jibin tisimen sheshti de, ishindegi bar altynyn saý etkizip sýǵa tókti. Bul bir tereńdigi eki fýttan aspaıtyn taıyzdaý jer eken, sónip bara jatqan ymyrt jaryǵymen ol ózenniń sarǵysh tartqan kúńgirt túbin kórdi. Sosyn oıyqqa bylsh etkizip bir túkirdi.

Sonan keıin Iýkonnyń boıyn órlep júrip ketti. Itteri júgirgisi kelmeı qojasyna muńyn shaǵyp, qyńsylap barady. Shananyń burǵysyn oń qolymen ustap, beti men murnyn sol qolymen damylsyz úıkelep kele jatqan Messner ózenniń aınalymy kezdesip, ıtteri jaltara bergende qaıysqa súrinip qaldy.

— Umtyl alǵa, aqsaq-toqsaq túge! — dedi daýystap.— Al, káne, umtyl, umtylshy alǵa!

Aýdarǵan Boranbaı Omarov

---