InfoHub Logo

— Karmen eki kúnnen árige barmas.

Meıson aýzyndaǵy muzdy túkirip jiberip, qınalyp turǵan haıýanǵa qynjyla qarady da, ıttiń, tabanyn aýzyna aparyp, tyrnaq arasyndaǵy túıir-túıir muzdy tisimen qytyrlatyp taǵy ýata bastady.

— Adam qyzyǵarlyq at qoıǵan osyndaı ıtterdiń talaıyn-aq kórip júrmin, sonyń ońǵan bireýi bolsaıshy,— dedi ol, aıaǵyn muzdan aryltyp bolǵan soń ıtti ıterip jiberip.— Bular osylaı qaqtyǵyp júrip-júrip, aqyry bir kúni óledi. Sen kádimgi Kasár, Sıvash nemese Haskı degen ıttiń qyrsyqqa kıliktirgenin kórdiń be? Kórmegen bolarsyń! Mynaý Shýkýmdi alaıyqshy, ol...

Ars etken ash tóbettiń aqsıǵan tisteri Meısonnyń alqymyna qadala jazdap-aq qalǵan edi.

— Áı, mynaýyńa jol bolsyn?

Shybyrtqynyń sabymen qulaq shekeden perip jibergende, ıt qarǵa jalp ete tústi; dir-dir qaqqan ıttiń tisterinen sary silekeıi tamshylady.

— Mynaý Shýkýmge qarashy. Shýkým áste syr berip kórgen emes sabaz. Ol aptanyń aqyryna deıin osy Karmendi jeıdi, osyǵan bas tigem.

— Biz,— dedi, Meılmút Kıd otqa jibitip otyrǵan nanyn aınaldyra túsip,— biz baryp jetkenshe sol Shýkýmińdi ózimiz qaýjap qoıarmyz deımin, men osyǵan básteser edim. Sen buǵan ne deısiń, Rýf!

Indeı áıel kofe tunsyn dep, sháınekke bir túıir muz tastady da Meılmút Kıdten kózin tóńkerip kúıeýine, onan ıtterge qarady, biraq til qatpady. Daý júrmeıtin jerge dálel aıtqysy kelmegen tárizdi. Iá, bularda ózge ylaj qaldy ma? Aldaryńda elsiz-jolsyz 200 mıldeı alys sapar, qoldaryndaǵy azyǵy nebári alty kúnge jetpek, al ıt azyǵy bolsa, ada bolǵan.

Eki ańshy men áıel úsheýi otqa jaqyndaı otyryp, taqyl-tuqyl tamaqtaryn jeýge kiristi. Sáske kezindegi az ǵana kidiris edi bul, ıtterdiń ábzeli aǵytylmaǵan. Jegýimen jatqan ıtter tamaqtanyp otyrǵan kisilerden ash kózin almaı telmire qaraıdy.

— Munan bylaı sáskede tamaq ishpelik,— dedi Meılmút Kıd,— ıtterden de saqtaný kerek; baǵynýdan ketip barady ǵoı túge, yńǵaıy kelse tap berýden de taıynar emes.

— Bir kezde men metodıster qaýymyna bas bolyp, jeksenbi mektebine de sabaq, berip edim-aý!

Áldenege osy sózdi tosynnan aıta saldy da, Meıson býy burqyraǵan mokasınine shuqshıa qarap, oılanyp otyryp qaldy. Sol kezde Rýf bir krýjka kofe usynyp, oıyn bólip jiberdi.

— Qudaıǵa shúkir, taqta shaıymyz bar áıteýir. Men úıde Tennessıde shaıdyń qalaı ósetinin kórgen edim. Shirkin-áı, qazir júgeriniń ystyq shelpegine ne surasa da berer edim-aý!.. Ýaıym jeme, azyraq, tóze tur, Rýf, ashtyqtan da qutylarmyz, mokasın kımeıtin kúnge de jetermiz áli.

Bul sózdi estigende áıeldiń qatyńqy qabaǵy jadyrady, ol aq násildi ámirshisine, ómirinde birinshi ret kezdestirgen aq dıdarly aıaýlysyna, áıelge mal nemese júk artatyn júrdek janýar dep qaraýǵa bolmaıtynyn kórsete bilgen birinshi er azamatqa raılana qarady.

— Iá, Rýf,— dedi, eri tek ekeýi ǵana túsinetin tilde sóılep,— kóp uzamaı biz bul aradan ketemiz, aq adamnyń qaıyǵyna otyryp, Tuzdy sýǵa baramyz. Iá, ol sý jaman, aǵyny surapyl qatty, taýdaı-taýdaı tolqyn birese shógedi, birese aspanǵa shapshıdy. Oı-oı, ózi ne degen kóp sý, ne degen uzaq jol deseıshi! On túnep, jıyrma túnep, qyryq túnep,— túsiniktirek bolsyn degendeı ol saýsaǵyn sanady,— óte almaıtyn bir telegeı teńiz, jaman sý. Sosyn úlken bir qystaqqa baryp jetemiz, onda qısapsyz halyq jazdykúngi shirkeıdeı qujynaıdy. Záýlim qostarynyń bıiktigi, sirá on, jıyrma qaraǵaıdyń boıyndaı bolar! Eh!

Aýzyna sóz túspeı sál kidirip, aıtyp jiberseıshi, degendeı Meılmút Kıdke qarady, sonan keıin jıyrma qaraǵaıdy biriniń ústine birin tik turǵyzsa qanshalyqty bıik bolatynyn qolymen ymdap kórsetken boldy. Meılmút Kıd mysqyldaı kúldi. Ári tań-tamasha bolyp, ári qýanyshy qoınyna syımaı otyrǵan Rýftiń eki kózi sharasynan shyǵyp barady. «Erim ázildep otyr ǵoı»,— dep oılaǵan áıel júregin alyp ushqan qýanyshyn basa almaı, ishteı myń da bir shúkir aıtty.

— Sonan soń... jáshikke otyryp alyp, pıff dep júrip beremiz.— Túsiniktirek bolý úshin Meıson qolyndaǵy bos krýjkany joǵary laqtyryp jiberip, qaǵyp aldy da, daýystap:—Minekeı, paff! — baryp jettik,— dedi.— Shirkin, qudiretti shamandardyń, keremeti-áı! Sen Iýkon fortyna barasyń, men Arktık-Sıtıge baram, jıyrma bes túnep jetetin jer ol. Ekeýiniń arasyna uzyn arqan tartqan. Bir shetinde sen, bir ushynda men: «Men: Alo, Rýf! Haliń qalaı?» deımin. Sen: «Bul kim, jubaıym-aý, senbisiń?» — deısiń. Men: «Iá!» deımin. Sen: «Sodam bitip qalypty, nan pisire almaı otyrmyn», degende men: «Sholandaǵy unnyń astynda ǵoı, ala qoısaıshy baryp. Qosh bol!» — deımin. Sen sodaǵa ábden kenelip qalasyń. Bireýimiz Iýkon fortynda, ekinshimiz Arktık-Sıtıde otyryp, kádimgideı sóılesemiz. Shamannyń, qudireti kúshti emes pe!

Ǵajaıyp ertegideı osy bir áńgimeni eltı tyńdaǵan ańqaý Rýftiń kúlkisine erkekterdiń shek-silesi qatty. Biraq osy kezde qym-qıǵash talasqan ıtterdiń shýy sonaý alysta jatqan ǵajap el jaıly hıkaıany bólip jiberdi. Erkekter talasqan tóbetterdi ajyratqansha, áıel nárseniń bárin ıtshanaǵa tıep, jippen shandyp, baılap ta úlgirdi.

— Umtyl, Kókqasqa! Áı, umtyl alǵa!

Meıson shybyrtqysyn shart etkizdi, ıtter qyńsylap, ábzel qaıysty aqyryn soza tartyp, ornynan qozǵala bergende, ol tabany qarǵa qatyp qalǵan shanany burǵymen demep jiberdi. Oǵan ere ekinshi shanamen Rýf júrdi, Rýftiń shanasyn ornynan qozǵap jiberip, eń sońynan jolǵa Meılmút Kıd tústi. Shyndasa atan ógizdi uryp jyǵatyn qaıraty bar qolapaısyz Kıdtiń qaljyraǵan ıtterin aqqula ura berýge dáti barmaýshy edi. Ittiń soryna mundaılar az ǵoı. Keıde ol jany ashyp, jylap jibere jazdaıdy.

— Al, aqsaq-toqsaqtarym, alǵa! — dedi ol kúbirlep, biraq aýyr shana qalaı ıterse de selk etpedi.

Áreń degende shana da qozǵaldy-aý, denesi uıyp qalǵan ıtter ozyp bara jatqan uıalastarynyń, izine túsip, qyńsylaı-qyńsylaı, dirdektep júgire jóneldi.

Áńgime-sóz toqtady. Aýyr saparda áńgime serik emes qoı. Tegi Soltústikte jol júrý ólmeshiniń kúni-daǵy. Bireý aldyna túsip, ádeıi jol salyp berip otyrsa da sol sapardyń bir kúnin aman-esen ótkizgen adam úndemeýge razy.

Bárinen de iz salýdan aýyr azap joq. Jalpaq taban, toqyma shańǵy attaǵan saıyn qalyń qarǵa kómilip, ombylaısyń da otyrasyń. Aıaǵyńdy oppadan shyǵaryp alý bir qıamet, sál taısań bálege ushyraǵanyń, áıteýir qalt-qult etip, aıaǵyńdy áreń kóterip, shańǵynyń kósip alǵan qaryn eptep qaǵyp túsirip, taǵy bir attaısyń. Endi ekinshi aıaǵyńdy osylaısha jarty ıard joǵary kótermek kerek. Sóıtip qaltalaqtap júrgende, aıaqtaǵy eki shańǵy shalysyp qalyp, oppa qarǵa uzynnan jalp etpeı, ómirinde birinshi ret iz salǵan adam júz ıardtaı jerge barǵanda, bári bir tynysy bitip, tyrapaı asady. Uzaqty kún osylaı ıt astyna bir túspegen jolaýshy keshke qýana-qýana qap-qundaǵyna kirip alyp, rahattanyp alańsyz uıyqtaıdy; al Soltústiktiń ushy-qıyry joq qyraýly qar soqpaǵymen jıyrma túneý jol júrgen kisige táńiri de tańyrqar edi.

Kún keshkirip qalǵan kez. Meńireý munar eńsesin basqan jolaýshylar ún-tún joq ár qaısysy óz tirshiligimen bolyp júr. Adamnyń ólsheýli ǵana ómiri bar ekenin árdaıym esine salyp otyrý úshin tabıǵattyń tolyp jatqan amaly bar ǵoı: muhıt sýlarynyń birde tasyp, birde qaıtyp, tynymsyz tolqyp jatýy, doly daýyldyń surapyly, jer silkinip, el-jurttyń álek bolýy, aspan zeńbirekteriniń gúrili. Mine sonyń bárinen qudiretti, bárinen qaterlisi — únsiz-tilsiz Meńireý munar. Aınala appaq qar, jym-jyrt, tym-tyrys, aspan arshyǵan jezdeı jap-jaltyr, bolmashy dybys kúná tárizdi kórinedi, adamnyń ózinen-ózi quty qashyp, óz daýysynan ózi shoshıdy. Óli dúnıeniń tek eles kezgen únsiz, sheksiz jazyǵynda japadan-jalǵyz tyrbańdap kele jatqan myna ómir dúnıesiniń jándigi óziniń ójettiginen ózi shoshynyp. táýbege keledi, búkil ómiri qybyrlaǵan qurttyń tirshiligindeı ǵana ekenin túsinedi. Oıǵa áldene shyrmalyp, kúlli álemniń túpsiz qara tuńǵıyǵy jaryq dúnıege jan-túrshigerlik beınemdi kórsetsem dep tepsingendeı bolady. Adamdy ólim úreıi jeńedi, ol táńiriden de, keń dúnıeden de qorqady, qorqynyshpen birge adam ómirdi ańsaıdy, qaıtsem ajaldan aman qalamyn, qaıtsem qaıta ómir súrem, qalaısha máńgi-baqı ólmeıtin bolam, deıdi. Bul — taryqqan, tar qyspaqqa qamalǵan materıanyń dármensiz dámesi ǵoı; mine osy halge jetkende adam táńirimen ońasha betpe-bet kezdesip, tildesedi.

Kún keshkirip qalǵan kez. Ózenniń kilt aınalma burylysyna kelgende Meıson tótelep tura tartty. Biraq jarqabaqqa shyǵý qıyn eken. Rýf pen Meılmút Kıd ekeýlep qanshama ıtermelese de, ıtshana keıin syrǵı berdi. Bar kúshin salyp, bular taǵy bir yshqyndy; ashtan qaqtyǵysyp júrgen ıtter de jantalasty. Az-azdap jyljı-jyljı aqyry óldim-taldym degende bular da qabaqqa shyqty-aý. Sol kezde kósem ıt bult etip, on, jaqqa bura tartqanda ıtshana Meısonnyń shańǵysyna soǵylyp, ol qulady, ıttiń de bireýi jyǵylyp, ábzeline oraldy, shana jarǵa aýyp, ıt-mıtimen temen qaraı syrǵanaı jóneldi. Sart-surt shartyldaǵan shybyrtqy, jańaǵy jyǵylǵan ıt sazaıyn ábden tartty.

— Urma, Meıson,— dep Meılmút Kıd ıtke ara tústi.— Onsyz da tynysy taýsylyp, ólesi bolǵan bısharany qınap qaıtesiń. Tura tur, qosaryna mynaý meniń ıtterimdi jegeıik.

Bul sózin aıtyp bolǵansha sál kidirgen Meıson shybyrtqysyn zýyldatyp taǵy úıirdi, uzyn shybyrtqy bıshara ıttiń denesine jylansha oraldy. Uryp jatqany baǵanaǵy Karmen. Ol bezek qaǵyp, qyqsylap, typyrlap, qarǵa súńgip, ira bolmaǵasyn sereıip qulaı ketti.

Jolaýshylar qysylshań, kúıge ushyrady: ıt bolsa ólgeli jatyr, aıdalada eki dostyń shoqyraıysyp turǵany mynaý. Rýf ekeýine alma-kezek qaraı beredi. Meılmút Kıdtiń kózinen kijińgen keıistik kóringenimen, sabyrly eken, syr bermedi. Ittiń qasyna baryp, ábzel qaıysyn qıyp jiberdi. Eshkim tis jaryp bir aýyz sóz aıtqan joq. Itterin qosar jegip, órge shyǵyp aldy da, jolaýshylar jónine tartty. Bulardyń artynda shoqaqtap Karmen ketip barady. Óz aıaǵynan júrgen ıtti atyp óltirmes bolar, tirshilikten úmit úzbe degen, túneıtin jerge aman jetip alý kerek, sol arada izdegen ańshyǵa bulan tap kelse, ólimnen ol da bir arasha emes pe?

Óz isine ishinen ókinse de, kinasin moıyndaýǵa arlanǵan Meıson alda kele jatyp, qaterge ushyraryn sezbedi. Bular oıpat jerge ósken qalyń butanyń arasymen kele jatqan. Joldan elý fýttaı jerde záýlim bıik jalǵyz qaraǵaı tur eken. Meısonnyń ajalyna qaraı sol ne zamannan kele jatqan kári qaraǵaıdyń aqyryn taǵdyr tap bulaı eterin kim bilgen.

Meıson mokasıniniń bosaǵan baýyn tartyp baılamaqqa kidirdi. Shana toqtasymen ıtter de qar ústine tym-tyrys jata ketti. Tóńirek túnergen úreıli tynyshtyq; qaqaǵan aıaz ben meńireý únsizdik búkil álemdi búrsıtip, aýzy-murnyn tumshalap, tunshyqtyryp tastaǵandaı. Bir sátte áldekim kúrsingendeı áýeden tynys lebi keldi; bular ony estigen joq, sezdi, tunjyraǵan japan dalada bir qozǵalys ekpin paıda boldy. Eńsesin basqan qalyń qardyń salmaǵyn kótere almaı keýdirep áreń turǵan kári baıterek qulap tústi. Satyr etken dybysty estisimen-aq Meıson jalt berem dep boıyn jazǵansha bolmaı, aǵash ony ıyǵynan jansha basyp, astyna ala qulady.

Bále men ajal keı-keıde oılamaǵan jerde aıaq astynan kezdese ketedi ǵoı, ekeýimen de Meılmút Kıd betpe-bet talaı ushyrasqan! Ol qulaǵan qaraǵaıdyń qybyry men dirili basylmaı-aq áıelge dereý ámir etip te, ózi kómekke tez umtylyp ta úlgirdi. Indeı áıel de aq násildi abysyndarynyń kópshiligi tárizdi talyp qalǵan joq, kóz jasyn da bosqa bulaǵan joq. Meılmút Kıdtiń únin estýi-aq muń eken, aǵashtyń salmaǵyn jeńildetý úshin ile astynan syryq ótkizip jiberip, bar kúshimen demep turyp, eriniń yńyrsyǵan únine qulaq tikti, Meılmút Kıd qaraǵaıdy baltamen shapqylap jatyr. Zyńǵyrlaǵan bolat balta úsigen aǵashtyń tıgen jerin qarsh etip oıyp túsedi. Urǵan saıyn Meılmút Kıd «eh!» dep yńq etedi.

Aqyry, Kıd seriginiń súldesin qar ústine sulatyp saldy. Biraq joldasy shekken aýyr azaptan da toryqqan áıeldiń júzindegi únsiz, yzaly kúıinish, onyń eki kózinde alma-kezek arbasqan úmit pen úmitsizdik janyna qatty batqandaı. Kóp sóz sóılengen joq. Soltústiktiń, adamdary bos sózdiń paıdasyz ekenin, qımyldyń baǵa jetpes artyqshylyǵyn erte túsinedi. Alpys bes gradýs úskirik aıazda adam qar ústinde uzaq jatpaýy kerek. Bular ıtshananyń qaıysyn qıyp-qıyp jiberip, Meısondy ań terisine orady, butaqtan tósenish jasap, ústine jatqyzdy. Ot ta laýlady; Jańa ǵana qazaǵa sebep bolǵan qaraǵaı endi mazdap janǵan otyn boldy. Ot ústine kenetten qalqa jasaldy, sonda ottyń qyzýy tómen tebedi — bul fızıkany tabıǵattyń ózinen oqyǵan kisilerge ábden tanys ádis.

Ólimniń sýyq qushaǵynda jıi bolǵan adam onyń tilin de tez túsinedi. Meısonnyń sory ábden qaınaǵan eken. Bul birden-aq anyq boldy. Oń qoly, ortan jiligi synyp, julyny úzilipti; eki aıaǵynyń jany ketken; ishki saraıy da cay bolmaý kerek. Tek oqta-tekte yńyranǵan dybysy ǵana áli tiri ekenin sezdirgendeı.

Eshqandaı úmit joq; qoldan keler daýa taǵy joq. Meıirimsiz tún túnerip, aqyryn tónip keledi. Halqynyń minezi qanyna sińgen Rýf ymyrt qarańǵysyn úmitsiz, qatygez qalyppen qarsy aldy; Meılmút Kıdtiń qońyrqaı tartqan kúńgirt júzine aıqysh-uıqysh ájim tústi. Qaıta aýyr azap shegip, qınalmaǵan Meısonnyń ózi bolar — ol sandyraqtap, qıalynda Batys Tennessıge, Tumandy Zańǵar Taýlaryna baryp, balalyq shaǵyn basynan keshirip jatyr. Aıdyn kólge shomylyp, sýdan janat aýlap nemese qarbyz urlap, asyr salǵan esil kúnderin aıtyp, óz-ózinen kúbirlep sóılegende álde qashan tosańsyp ketken qulaqqa ońtústiktiń mýzyka syndy sazdy áýeni keledi. Rýf úshin bul kúbirlegen jaı dybys, biraq Kıd bárine túsindi, árbir sózin eltıfatpen túshirkene tyńdady, tegi bizdiń mádenıetti turmys dep júrgen ómirimizden uzaq jyldar boıy qol úzip ketken adam ǵana elin osylaı ańsaıtyn bolsa kerek-ti.

Ólim halinde jatqan kisi tańerteń tilge keldi. Meılmút Kıd onyń sybyryn anyq estý úshin eńkeıe tústi.

— Tananada ushyrasqanymyz esińde me?.. Bıyl seń júrgende tórt jyl tolady-aý oǵan... Ol kezde, ras, áıelimdi onshama súımeýshi edim, tek sulýlyǵyna qyzyqqanym bolmasa... Keıin kóńilimiz shyn jarasyp ketti ǵoı. Bara-bara múlde jaqsy kórip kettim. Áıelim maǵan adal qosaq boldy, qıyn-qystaý kezeńde súıenishim edi. Bizdiń kásibimizben aınalysqan adamǵa, óziń bilesiń, oǵan teń keler jan joq... Esińde me, onyń Buǵy Múıiz shoń ǵalynan ótkeni, sýǵa burshaqtaı jaýyp turǵan oqqa qaramastan júzip kelip, ekeýimizdi shyńnan túsirip alyp edi ǵoı. Nýklýkaıtodaǵy asharshylyq esińde me? Bizge tez habar berem dep asyǵyp, muz taýlar arqyly súrinip-qabynyp áreń jetkenin bilesiń ǵoı? Iá, Rýf maǵan jaqsy zaıyp boldy, anaý áıelimnen artyq edi... Meniń munan buryn bir úılengenimdi bilýshi me eń? Saǵan aıtyp pa em ony?.. Iá, buryn... úıde, Shtatta júrgende bir ret baǵymdy synaǵam. Sonyń saldarynan da ǵoı shatasyp, osy jaqta júrgenim. Ekeýimiz bala jastan teteles ósip edik. Neke buzýǵa nanymdy syltaýy bolsynshy dedim de, men bul jaqqa ketip qaldym. Buzdyrypty.

Rýftiń jóni bir basqa. Mundaǵy sharýamdy bitirip, aldaǵy jyly elge alyp ketem ǵoı dep júrýshi edim. Qazir ony sóz etkennen ne paıda. Biraq Rýfti taıpasyna qaıtarma, Kıd. Qıynshylyq kórer. Óziń oılap qarashy: tórt jylǵa jýyq bizben birge burshaq, bekon, nan, keptirgen jemis jep úırengen kisi qaıtadan balyq pen buǵynyń etin qorek ete ala ma! Bizdiń turmysymyzǵa úırenip ketken kisi eski ómirge orala qoımas. Qıyn ǵoı. Qamqor bol, Kıd... Sen osy óziń... qoı, joq, sen áıelge jolamaıtyn jansyn, ǵoı... Seniń bul jaqqa ne sebeppen kelgenińdi bile almaı-aq ketkenim shyǵar. Qaıyrymdy bol, tezirek Shtattarǵa jónelt. Eger el-jurtyn saǵynsa, qaıtýyna kómekteskeniń lazym.

Bala... ol bizge dáneker boldy, Kıd. Erkek bala bolar dep úmittenem. Oılap qarashy, Kıd! Óz balam, ózegim ǵoı. Ol munda qalmasyn. Eger qyz bala... joq, múmkin emes... Meniń ana terilerimdi sat: bes myńdaı aqsha túser, Kompanıadan taǵy sondaı alashaǵym bar. Meniń jumysymdy óz sharýańmen birge rettegeısiń. Zaıavkamyz sátti bolar deımin... Balany jaqsylap oqyt... áıteýir, Kıd, bul jaqqa kelmesin. Bul jaq aq adamǵa meken bolmaıdy.

Meniń sharýam bitken. Kıd. Kóp bolsa — úsh-tórt kúndik qana ǵumyrym qaldy. Sender júre berińder. Esińde bolsyn: anaý meniń áıelim, meniń balam... Jasaǵan-aı! Ul bala bolsa ıgi edi! Meniń qasymda bolmaı-aq qoıyńdar. Júre berýge — buıyramyn. Óler aldyndaǵy aqyrǵy sózimdi jyqpańdar!

Úsh kúnge ruqsat et!—dep qıyldy Meılmút − Múmkin, aıyǵarsyń; áli ne bolary málimsiz ǵoı.

— Joq.

— Úsh-aq kún.

— Ketińder!

— Eki kún.

Anaý meniń áıelim, meniń balam, Kıd, qolqa salma.

— Bir kún!

— Joq! Buıyramyn!

— Bir ǵana kún! Azyqty únemdep jetkizermiz; múmkin áli buǵy atyp alarmyn.

— Joq!.. Jaraıdy bir kúnnen bir mınýt artpasyn. Taǵy bir sóz, Kıd, men jalǵyz jatyp ólmeımin. Bir ǵana oq, myltyqtyń qulaǵyn bir-aq ret bas. Túsindiń be? Umytpa muny. Esińe saqta!.. Óz balam — ózegim edi, kóre almaı ketip baram... Rýfti shaqyrshy. Baqyldasaıyn... Balany tapsyryp, meniń ólgenimdi kútpe deıin. áıtpese saǵan ermeı júrer. Qosh bol, baqyl bol! Kıd, tura tur... sál joǵaryraq qazý kerek. Sol aradan men árdaıym qyryq sentten altyn jýyp alýshy edim. Taǵy bir sóz, Kıd...

Talmaýsyrap áreń estilgen sózin, óler aldynda tákabbar kóńili dúnıeden qaıtqan pendeniń syryn estimekke dosy eńkeıe tústi.

— Ǵafý et... keshir aıybymdy... ne úshin ekenin bilemisiń... Karmen úshin.

Egile jylaǵan áıel men erin ońasha qaldyrdy da Meılmút Kıd parkasyn 1 kıip alyp, shańǵysyna turyp, myltyǵyn asynyp alyp, ormanǵa kirip joq boldy. Soltústiktiń úskirigimen talaı-talaı arpalysyp edi, biraq búgingideı aýyr kúıge ushyraǵan emes. Aqyl parasatyna júginseń, ol: tarazynyń bir jaǵynda úsh kisiniń ómiri, bir jaǵynda bir kisiniń ómiri tur, ol da bolsa qaltyrap, sóngeli tur ǵoı deıdi. Sonda da Meılmút Kıd qobaljydy. Meıson bes jyldaı bite qaınasqan dosy edi, olar bir kúndik túneýde bolsyn, turaqty altyn oshaǵynda turǵanda bolsyn, ózen-sý aralap, uzaq saparda júrgende bolsyn — ómir-tirshiligi ortaq boldy;

1 Parka – qaptal ton.

Ańǵa shyqqanda, asharshylyq kórgende, topan sý qaptaǵanda ólim haýpine qarsy ıin tiresip birge turdy. Aınymas dos bolǵany sondaı, ekeýiniń arasynda Rýf paıda bolǵannan beri bir túrli qyzǵanysh sezimi de týǵan edi. Endi sol berik baýdy óz qolymen úzbek kerek.

Bir bulan, tym bolmasa jalǵyz bulan kezdestire gór dep táńirge qansha jalbarynsa da, túk kezdespedi. Bosqa aryp-ashyp, renjip, qas qaraıa qaıtyp kele jatyp edi, ıtterdiń shabalanǵan, Rýftiń baıbalam salǵan daýysyn estip, aıaǵyn asyǵa basty.

Júgirgen boıy qasyna júgirip kelse, ındeı áıel aınalasynda bir top ıtti baltamen uryp, qýyp júr. Ashyqqan ıtter ıesine baǵynbaı, azyqqa aýyz salsa kerek. Kıd te myltyqtyń dúmimen kele kıilikti. Arany ashylǵan kári qulqyn ejelgi taǵylyq keıpinde keldi. Qyran-japqan urys. Qarý jumsaǵan aılaker adamǵa aıbat shekken ıtter kózderinen ot shashyp júr. Adam men aıýan aıanbaı arpalysty. Aqyry soqqy jegen ıtter japyryla yǵysyp, ottan aýlaǵyraq baryp, árqaısysy jarasyn jalap, aspandaǵy juldyzdarǵa muńyn shaqqandaı kókke qarap, kezek-kezek ulydy. Qaqtaǵan balyqtyń qalǵanyn ıtter nyspy qaldyrmaı jep ketipti. Endi qalǵan eki júz mılden astam jolǵa bes qadaqtaı ǵana un bar. Rýf eriniń qasyna bardy. Meılmúd Kıd balta tıip basy jarylǵan bir ıtti soıyp, jyly kúıi etin shaýyp bólshektedi. Etin bir senimdi jerge tyqty da, terisi men ishek-qarynyn ıtterge tastady.

Tań ata taǵy ábiger bastaldy. Óńkeı ıt dúrlige talasty. Bir kezde bári jıylyp, áreń júrgen Karmenge aýyz saldy. Shybyrtuydan eshbir qaımyqqan joq. Yryldap, jer baýyrlap jatyp alyp, talapaıǵa túsken Karmenniń ne súıeginen, ne terisinen, ne júninen qyltan qalmaǵasyn baryp qana tarasty.

Meıson áli essiz sandyraq ústinde. Jas shaǵynda Tennessıde birge ósken joldastarymen tildesip, qyzý-qyzý sózge kelip jatyr. Bir jaǵynan sonyń kúbirin tyńdaı júre Meılmúd, Kıd jumysqa kiristi.

Ol qoıý ósken jas qaraǵaıdyń ishine kirip oıǵa alǵan isin qapyl-qupyl istep júr Rýftiń shamalaýynsha, ol álgi kánigi ańshylardyń artyq azyǵymdy quný men ıt jep keter, dep, ormandaǵy aǵashtardyń basyna aspaly qoıma jasaıtyny sıaqty birdeme amaldap júrgen tárizdi. Ol qatar ósken eki jas qaraǵaıdyń alyp, buǵy terisinen tilgen qaıyspen jerge tuqyltyp baılady. Sonan keıin shybyrqysymen sabalap júrip,ıtterin jekti, Meısondy oraǵan teriden ózge teriniń bárin býyp, shanasyna tıedi. Meısondy qaıyspen aınala myqtap shandydy da, onyń eki ushyn jańaǵy eki qarabaıdyń basyna myqtap baılady. Endi ańshynyń ótkir pyshaǵy jańaǵy eki qaraǵaıdy jerge ıip baılaǵan qaıysty qıyp jiberse bolǵany, baılaýly turǵan adam beınesin sol eki aǵash áýege zyr kóterip ketedi.

Rýf eriniń sońǵy tilegin únsiz tyńdady. Ol baıǵusty til alýǵa tárbıeleýdiń qajeti de joq. Taıpasyndaǵy ózge áıelder syqyldy ol da bul dúnıedegi tiri jannyń ámirshisi er adam dep bilip, onyń sózin eki etpeýge qarshadaıynan úırengen. Halqynyń ǵurpynda súıý dástúr bolmasa da, Rýf kúeýin súıip, egile jylaǵanda, Kıd sabyr saqtady, álden ýaqytta súıemeldep alda turǵan shanaǵa alyp baryp, shańǵysyn kıýge kómektesti. Áıel sý qarańǵy adamdaı burǵy aǵashyn qarmalap, shyshyrtqysyn úıirip, ıtin aıdap júre jónelgen kezde Kıd Meısonnyń janyna keldi. Ol es-tús joq, álsirep jatyr eken, qasyna otyrdy. Rýf kóz ushynan kórinbeı alystap ketken soń joldasynyń ólimin kútip, áıteýir óletin bolǵan soń tezirek ólse eken dep ot basynda ańtarylyp, uzaq otyrdy.

Mundaı qaıǵyly halde appaq dalanyń meńireý jaryǵynda jalǵyz otyrý ońaı emes. Munan únsiz tas qarańǵylyqtyń ózi jaqsy, ol seni músirkep qalyń qara jamylǵysymen aınala qymtaıdy, al túpsiz-sheksiz kók aspannyń aıasyndaǵy myna Meńireý munardyń yzǵary tym meıirimsiz.

Bir saǵat, eki saǵat ýaqyt ótti – ómirdi qıa almaı Meıson áli jatyr. Sáske túste kún kózi kórinbeı, tek kók jıekten aspanǵa qyzyl araıyn shashyratty da, kóp uzamaı sóne qaldy. Meılmút Kıd ornynan turdy, basqan aıaǵy keri ketip, áreń degende Meısonnyń qasyna bardy, jan-jaǵyna qarandy. Meńireý munar ádeıi kelemej etip turǵandaı, ózinen ózi áldenege shoshynyp, úreılendi. Bir kezde myltyq gúrs etti; Meıson aspan mazaryna yrǵala kóterilgen kezde Meılmút Kıd te tap osy aradan tez joǵalaıyn degendeı, ıtterin ústi-ústine sabalap, qańyraǵan qarly dalamen syrqyrap, jóńkı jóneldi.

Aýdarǵan Boranbaı Omarov

---