InfoHub Logo

(Kózjendet)

Bula tirlik ataýlyǵa baz keshirgen bulań quıryq saýysqan eken...

Bul bolsa — sol saýysqan sana bılik etken pende eken. Qý qulqynnyń quly bop, qý nápsiniń tutqyny bop kún keship kelipti. Saýysqan sańǵyǵan sańǵyryq sezim salǵyrtsyp, saýysqan sorǵan sańǵyryq sana keýip qalǵandaı.

Al ala moınaq, quba quıryq saýysqan óli-tirige saıat qurǵaly qaı zaman?! Óli ólekseni de, tiri tirsektini de jumyryna juq qurly kórgen emes.

Dáp búgin de aýladaǵy molaq shórke betinde syńar saýysqan shyqylyqtap otyr. Bótegesi bos. Molaq betin amalsyz tuǵyr etken túz qusy sekeń-sekeń jortaqtap, qysqa moınyn soza jutynyp, uzyn quıryǵy shoqań-shoqań qaǵady. Úı irgesinde kóleńkeleı otyrǵan ıesi qara shalǵa qos janary qanjardaı qadalýly.

Aqıqatynda, qalbıǵan qara shalǵa emes, ıesiniń aldynda jatqan qaqpysh bastarǵa kózin satqan. Biraq syrǵaq saýysqannyń qý bas ataýlynyń qabaǵynan qaraýyl qaraǵaly, kózuıasynan jyly-jumsaq qarbytqaly da kóp boldy... Balapan kezinen baýlynǵan beımaza qus qoı.

* * *

Kún qaqtaǵan qara shaldyń qatýly qabaǵynyń astynda jatqan eki bas ta essiz. Ekeýi de shıki, qandy bas. Biri — arbıǵan oraq múıiz arqardiki. Endi biri – qulaǵy edireıgen kók bóriniki. Soıylmaǵan. Biteý kúıi. Kók jelkelerinen baltamen shabylǵany kórinip tur. Bóriniń qasqa mańdaıynan qarakók qylshyq pyshaqtyń qyryndaı kóterile kelip, shabylǵan kók jelkesinen short kesilgen.

Eki bas ta qańsyp, tistengen qasqa tisteri aqsıyp, quıqa terileri tuz sińgennen qaqpyshtana keýip qalypty. Janarlary joq. Arqardyń jazyqsyz jáýdiri, bóriniń kók jalyny ǵaıyp bolyp, oryndarynda úńireıgen qos úńgir qaraýytady. Et júrekti selt etkizer sesti bastar janary kóńilge úreı kóleńkesin túsiredi. Oǵan biraq qara shal qyńq eter emes, eti ólip ketken sıaqty.

Qara shal esik aldyna shyǵyp, qorǵasyndaı aýyr bastardy jerge dúrs etkizip tastaı salǵanda, anadaı jerde tik turǵan jalpaq bet shórke ústindegi saýysqan shyqylyqtap-shyqylyqtap jibergen edi baǵana... Ol qazir qarny ashqanyn bildirip, ashy-ashy shyqylyq qaǵyp, molaq tuǵyry ústinde jorǵalap-jorǵalap ketedi. Júregin jalǵar talǵajý ańsap, bos bótegesi bultyldap, ıesine essiz bir kózqaraspen emine túsip, qıyq qanattaryn qozǵap, qyrandaı qomdap-qomdap qoıady. Qos basqa sypsyń etip ushyp-aq kelgisi keledi, biraq sıraǵynan saqınalanyp salynǵan balaq baýǵa ushtalǵan shyǵyrshyqty sholaq baýly irge baý eshqaıda jibere qoımasyn biledi. Biledi de bultyń qus qara shalǵa muń shaǵa, ashý shaqyra ashshy ún qatady. Al shal da bir qara tastaı bolyp alǵan. Kesheden beri qusqa degen ishinde qan qatypty... Ala qanat bolsa ashtyqtan ózegi tala óttenip, basqa jete almaı topqanat kúıge túsip otyr. Kóleńkege tize búkken ıesi bolsa ystyqtan terin súrtip, shashyn tyqyrlap alyp tastaǵan taqyr basyn juqa oramalmen jaýyp alǵan.

Saýysqan sorlynyń mundaı azynaǵan ashtyqqa urynatyn kezderi alda edi. Kóbinese qara kúz ben qysta bolatyn. Qazir shilińgir shilde. Qarny toq, sańǵytatyny semiz tuǵyn. Qara shal da alty aı jaz budan eshteńeni aıaı qoımaıtyn. Jegeni kóz edi: qoıdyń kózi, ıttiń kózi, taýyqtyń kózi... áıteýir, kózdi ataýlynyń janaryn qylǵytatyn da otyratyn. Toban aıaq, shaban qanat bolyp qalmasyn dep, ıesi keshqurym alty qulash ala shyjymmen ushyryp-ushyryp ta alatyn. Saýysqan da baýyrymen jer syzyp, qanatyn jazyp qalatyn.

Anaý tóbedeı teńkıgen arqar basy men tóńkerilgen tostaǵandaı bop jatqan bóri basy saýysqannyń as isher, jem basar jemaıaǵy edi. Jemaıaqqa salynatyn kóz ataýlyny shaınamaı qylǵytatyn. Keıde qyzyl et pen ony-muny jyly-jumsaqty da, tipti shólin basar sýdy da sol qý bastardyń kóz uıasynan qanyp ishetin yrysty dúnıe edi ǵoı... Kesheden beri kózinen bul-bul ushyp, sańyryǵyn basa almaı-aq qoıdy.

Suńǵyla saýysqan shyqylyqty qoıyp yqylyq ata mazasyzdandy. Iesi biraq selt eter túri joq. Kóleńkede tuzsińdi kebý bastarǵa qadalyp, ótkenine oı jiberip, qolyndaǵy qyzyl etti japyraqtap týrap otyr. Arlan bóriniń bas súıeginiń úńireıgen kózuıasyna qyzyl etti saýsaǵymen tyǵyndap-tyǵyndap qoıady.

Suǵanaq saýysqan bolsa ıesiniń ne istep, ne qoıyp otyrǵanyn jazbaı tanıtyndyqtan shórke tuǵyr ústinde sýdaı jorǵalaıdy. Qustyń sańǵýynan aqjaǵal tartqan tuǵyr mańynda irili-ýaqty súıekter shashylyp jatyr. Olardy saýysqan pyshaqpen qyrǵandaı mújip tastasa da, qyrannyń qıǵaǵyndaı ezý shappasy joq jemtik soǵar qus ne syndyryp ýata almapty, ne jemsaýyna biteýdeı juta almapty. Daıyn asqa úırengen surqıa saıqal ǵoı... Bóri men bóken basty jemaıaqqa kózin satyp, dúrkin-dúrkin shyqylyqtap, daıyn jemdi qashan jemsaýyma tyǵyndaısyń degendeı qoqılanyp ta qoıady.

Shal biraq asyǵar emes. Asyǵyp qaıda barady?!

Almatynyń tap irgesindegi Dýman aýylyna ol kúni keshe ǵana kóship kelgen. Qartaıǵan shaǵynda kósheıin dep kóshti me?! Hantáńiriniń tórinen amalsyz keldi. Ol uzaq hıkaıa... Onyń ústine jalǵyz uly Qaırat úshin, odan kórgen eki nemeresi úshin. Kelinniń aıaǵy taǵy da aýyr eken. Ol kelisimen emhanaǵa tústi. Mektepke baryp júrgen qos nemeresine qaraýyl bop bul qalǵan.

Keshe túnde kelininiń aman-esen jany qalyp bosanypty. Biraq sábı kózsiz týypty. Kózsiz, qassyz týǵan náresteniń bet-júzi jyp-jylmaǵaı kórinedi. Dárigerler munyń ulyna “júz jylda bir ushyrasatyn jumbaq qubylys” depti.

Uly tún ortasy aýa úıge kelip:

— Táte, endi qaıttik?! — dep kemseńdeı berip edi, bul:

— Táıt, ary! — dep tyıyp tastady. — Qaıtýshy edik, ishke syıǵan sábı syrtymyzǵa da syıady. Óı, bosbelbeý! Kelin kórmesin myna túrińdi...

— Oǵan áli balamdy kórsetpepti de...

— Ket sandalmaı! Dalada jatqan adam joq. “İshten shyqqan shubar jylan” bolsa da úıge alyp kelińder!

Qarash bir-aq kesken...

Eriksiz kempirin esine alǵan. Qansha bala tapsa da táńiri turǵyzbady ǵoı, óli týǵan jylbysqalardyń sońynan aman qalǵan “ólim sarqyty” osy jalǵyz ul edi. Kempiriniń myna sumdyqty estimeı erterek ketkeni de jón bopty... Bul jaıdyń kýágeri bolsa, qara shalyn kinálary kúmánsiz. “Sen! Sen, kináli!..” der edi jaryqtyq, baıaǵy bir ashyný men toryǵýǵa basyp.

Iá, ol taǵy da táńirine jalynyp, bul joly da buny sileıte qarǵap-siler edi. Bárine jaryq dúnıe kýá! Anaý alshańdaǵan ala qanat sýmaqaı kýá! Kináli bolsa da, kúnáli bolsa da sol sýsyl qanat saýysqan sebepker...

Al ashqaraq saýysqan bolsa qos birdeı jemaıaq jumyr basqa jutyna qarap, “qandy kómeı beri tart” dep shyqylyqtap otyr.

* * *

Qıańqy Qarash qystyǵýly...

Qystyqtyrǵan da saýysqan bılik qurǵan saıat dúnıe, adam ǵumyr keshken saıaq ómir. Saǵymdaı aldaǵan qıly qoǵam... qoǵamdy kúılegen pendeler. Odan da biraq opa joq. Bolmasa — surqıa saýysqanmen sandalyp nesi bar?!

Ol ýaqta Qarash jas edi... Jastyq jeligý men eligýge mas edi. Otyzǵa endi ilikken eren jigit Eren Qabyrǵadan Alaı taýlaryna deıin jylqy barymtalap, bir óńirdiń jel kóterer jaldylaryn bógde jurttyń bulaýlaǵan baısúlikterine aıyrbastap, talaı lań qýǵyn sárini bastan keship júrgen-di. Jalǵyz jortqan jolbasar qaraqshylyqty násip etken-di. Túnemelge tús qatyryp, tańdy tańǵa uryp, qaıran bir qatal kezbelikti kórgen edi.

Kórsetken de naǵashy jurty jaılaıtyn alaılyq qazaqtarmen kórshiles Kosman degen jatjurttyq bireý edi. Alpysty alqymdap qalsa da at belinen túspegen jatqa jortyp júrip jolyǵysqan-dy. Taý arasynda, túzdegi mal-jansyz qıan qaqpalar men qar-muzdy aqkemer asý belderde bet kórisip, jetektegi júırikterdi tizginnen ǵana ilip alysyp, árqaısysy óz jónimen kete baratyn.

Taý shatqalyn tutqan tuman, jaltań jondy júndeı tútken boran buǵan serik boldy. Qyzyǵynan beıneti basym, qýanyshynan azaby mol jol qansha qajytsa da, jylqydaı qymbat túlik qajyrdy qaırap, jan túkpirindegi nápsisi soıqan bir suńǵyla sumdyqpen shabaqtap, jelik bitirip, qatal qaırat pen qumar qaısarlyq týdyratyn. Jaıyndaı bir jalmaýyzdyq sezim bas kóterip, alyp-ushtyryp áketetin.

E-e-eh, sondaı bir saıran dáýrendi súrgen edi!..

Saıaq sapar Kosman ekeýin jatjurttyq qanjyǵalas qylyp, taý ishinde taýlyq taǵdyrlas etipti. Qazaq pen qyrǵyz qaptaldas jatqan alyp Alataýdyń ańtanap soqpaqtaryn, aýǵan men badahshandyq tájikter taýtekedeı mekendegen Pamırdiń aqjolaq seńgirlerin talmaı jortqan qos qaraqshy bolyp edi.

Bul ekeýi de bir-aq nárseden úrketin-di. Ol — ókimet... Quryǵy uzyn sol nemeden basqa qaýip joq-ty. Túzdiń ań-qusymen birge kún keshken túzdikter tuǵyn. Qý jandaryn qý nápsiniń quly etken qos qaraqshy ózgege aram qylyq kórsetip, las is istep júrse de, shybyn jandary ekeýara shylbyrlaýly bolǵandyqtan bir-birine adal edi.

Kosman erte me, kesh pe bir tutylaryn biletin. Bul da uzaqqa barmasyn sezetin. Ekeýi de biraq, ol jaıynda jaq ashyspaıtyn. Qaıta ash bórideı qasarysa, qarysa jortatyn-dy. Ondaı ospadar oıdan qashyp, barymta men syrymta sýjuqpas saıaqturdyń isi dep qaraıtyn.

Dese de, jyl óte kele alaılyq Kosman hantáńirilik qaraqshy Qarashqa jembasar jataǵyn kórsetken. Bul sonda ǵana saýysqannyń alapat sumdyǵy men Kosmannyń zulym qýlyǵyna qaıran qalyp, jany túrshige shoshynǵan. Shoshyna turyp ańsary aýǵan. Óz boıynda da bir qomaǵaı nápsi oıanyp, qorqaý sezimge den qoıdyrǵan.

Alaıdyń aqtańdaq seńgirleri seri kúı keship, aq qar men kók muz ǵana oranyp jatatyn órkeshti Dolanqara óńirindegi adam túgili ań-qus, jan-janýar da umytyp qalǵan Quljat qolatyn mekendegen Kosman eshki baqqan baqtashy bolyp shyqqan. Áıeli pamırlik jas kelinshek te, al óziniń záýzaty belgisiz jat eken. Urpaqsyz. Qudaı urpaq qımasa kerek.

Ózi de ne qazaq, ne qyrǵyz emes, ne tájik, ne badahshandyq, ne aýǵandyq, tipti parsylyq ta emes, – áldebir ejelgi ulttyń, bálkim, ulystyń ókili... Osy ólkege atalary áldeqaıdan aýyp kelgen kelimsek kórinedi deıtin el. Jurt jalǵyz-jarym jan saýǵalaǵan jat pendeni orys jerinen qańǵyp kelgen “sibirlik”, qytaı jaǵynan qashqan “hansýlyq”, ıran dalasynan bezingen “parsylyq” eken desip san-sapalaq saqqa da júgirtetin-di... Al aqıqatynda Kosmannyń saıda saıǵaqsyz, qumda izsiz bireý ekeni ǵana belgili edi. Adam ekeni anyq, kim ekeni jumbaq?!

Qarash ekeýi Alaıdyń sur tasynan órilgen jataǵan tam men qora-qopsynyń aldyna kelip toqtaǵanda, jas kelinshegi úıden ala saýysqandy ıyǵyna qondyra shyǵyp, bularǵa ıile sálem salyp edi. At ústinen jeńil túsken Kosman áıeldiń ıyǵyndaǵy ala qanatty óz bilegine qondyryp, barmaqtaı qara basynan sympıǵan kez quıryǵyna sheıin sıpap, áldene dep shaqyrdy. Saýysqan bolsa ıesine erkelep, shyqylyq qaǵyp, basyn ıe kelip Kosmannyń túıilgen judyryǵyna úıkeledi.

Qustyń qos sıraǵynda balaq baý men saqınaly uzyn shyjym ilgekteýli eken. Iesi shyjymnan tartyp qalyp, qolymen serpe saýysqandy ushyrdy. Aq baýyr, ala qanat qus aınala ushyp shabyttaǵan sátte úıge syp etip enip ketken áıel áldebir júndi basty alyp shyqty.

Bas — teńbil barystyń basy. Qarash pamırlik barystyń basy dep oılaǵan... Epti áıel qoly barys basyn arasyna syrǵaýyl tartylǵan qos dińgektiń qasyna aparyp qoıdy. Muny baıqap qalǵan jemtik taýysar saq qus shúıile berdi, biraq aýlaqta turǵan Kosman shyjymnan tartyp, barys basyna jetkizbeı qoıdy.

Qarash sonda ǵana baıqady: kerilgen syrǵaýyl asty tolǵan qus sańǵyryǵy men mal-jan, ań-qus súıek-saıaǵy, jún-jurqasy... Saýysqan tegin shúımegenin bul da túsindi. Sóıtkenshe áıel úıden as qaldyǵy salýly ydysty alyp shyǵyp, barystyń janarsyz kózuıasyna ákep tókti. Sonda ǵana ıesi qusty shyjymynan aıyryp, balaq baýymen jemaıaq barys basyna jiberdi. Qorqaý qus jeńil ushyp kelip kózuıasyndaǵy asty toqyldaqtaı shoqı bastady.

Qarash tuńǵysh ret ózine tańǵajaıyp jańalyq ashyp edi. Sonymen birge úreıge de boı aldyrǵan. Barys basynyń kózuıasynan kóz jalmaǵan jendetti de qapysyz tanyǵan... “Kózjendet” degen oı sanasyn qaryp ótken. Janarsyz, jansyz basty ashqaraqtana shoqyǵan qustyń alapat qımylyna shoshyna qarap, ańtaryla ańsary da aýǵan-dy.

Osy bir ospadar qımyl men áýmeser áreket óz kózin shoqyp alǵandaı máńgilik sana saraıynda tańbalanyp qaldy...

O-o-oh, dúr dúnıe!

Kosmannyń qaýpi durys shyqqan. Ekeýi de qyrǵyzdardyń qolyna túsip, Qarabaltada jeti jylǵa kesilip, biri Sibirge, biri soltústiktegi kómir qazýǵa kete bardy emes pe?! Alla degen adamdy ıt jandy etip jaratqan ǵoı! Jeti jyldy jambasqa óńgerip Hantáńirige oraldy. Oralǵan da otbasyn qurǵan. Qoıshy bolǵysy kelmedi, jylqyny buǵan qaratýǵa qoryqty, sıyrdy ǵana seskenbesten qıdy.

Qys Qarashtyń sazynda qystap, jaz Qarqaranyń bıikterin jaılap júrip ómirin ótkizipti. Ýaqyt synaptaı syrǵypty. Jyljyǵan ýaqytpen zaman da zaýaldaı tez qubylǵan.

Ana bir kezeńde orystyń órkeýde memleketi shildiń boǵyndaı shyl-shypyry shyǵa kúıredi. Qazaq jurty da baǵzy qara shańyraǵyn kóterdi. Sol tusta jalǵyz ul qala saǵalap ketti de, kempiri ekeýi bosaǵany kúzetip qaldy. Kempiri de kóp uzamaı dúnıeden kóship tyndy.

Al bul bolsa shoshaıyp jalǵyz qaldy jurtta. Sonda jan-serigi baǵzydan aınalsoqtap adam mańynan uzamaıtyn saýysqan bolyp shyqty... Saýysqan ǵana adal serik eken. Ekeýi taǵy jurt basynda jalǵyz qalǵan. Erikken emes – zerikken Qarash baıaǵy Kosman qaraqshynyń ata kásibin elegizı esine túsirgen... Sýmań tumsyq saýysqan ǵana jalǵyzdyǵyn sezdirmegen edi.

Jebelep ushqan jendet saýysqan qusap jetpistiń de jelkesine shyǵyp edi. Sonda da saýysqanmen saıatshylyq qurýyn toqtatqan emes. Kózjendet te ań men janýardyń jazyqsyz janaryn oıýyn qoıǵan joq. Kúni keshe kók bóriniń kózin oımady ma?! Basyn joımady ma kózjendet... Qaıran kózjendetke ókpe joq. Iesi úshin arqar men túlki túgili bóri men barysqa da túsip berdi ǵoı!

Almastaı alǵyr kózjendet qoı. Ony qalaı kózi qıyp jiberedi? Qaıda jiberedi? Tomaǵasyz jendet qaıda túspeıdi?! Neni almaıdy?! Kimniń kózin qurtpaıdy?! Kimniń jolyn tospaıdy?!

Qara shal ash saýysqanǵa taǵy qarady. Kózjendet bolsa shyqylyq qaǵyp, jylt-jylt etken janary túıreńdep, molaq betinde jelmaıasha jorǵalap, janyn qoıarǵa jer tappaı jutynyp-jutynyp qoıady...

Al ıesiniń aldyndaǵy jemaıaqqa aınalǵan shıki bastar suǵanaq surqanatqa qaraı jyljyr túri joq.

* * *

Suńǵyla saýysqan úshin ár qý bastyń óz hıkaıasy bar: tuńǵıyq taǵdyr-talaıy bar...

Anaý bóri basyn kózjendet İleniń boıynda mújidi. Kún bulyńǵyr bolatyn. Qońyr kúzdiń qońyr bulty búrkep, aspan alasaryp sala bergen-di. Teriskeıden jelemik soqqan. Kún besinge aýyp qalǵan edi.

Kók attyń ústinde tekireńdep kele jatqan ıesi kókke bir qarap, batysqa kóz qıyǵyn oqta-tekte tastap qoıyp, saýysqanyn yńǵaılap, aldyǵa oqtyn-oqtyn emine túsetin. Qusy da baldaq ústinde shoqańdap, bıalaıly baılaýdan sytylyp kete almasyn bilip, sekeń-sekeń etetin.

Suńǵyla qus Sharyn shatqaly atamekeni ekenin sezip te kele jatqan-dy. Qara shal bes jyldaı buryn qyzyl qanat balapan kezinde shyryldatyp turyp aǵash basynan alyp edi... Endi, mine, tutqyn jendet saıat quryp, Sharynnyń İlege quıar salmasy tóskeıindegi qalyń shilik arasynda keledi.

Uıadan saıatshy shal qolyna túsirgeli de kózjendet qustyń qandy tumsyǵy túzde lańdy salyp-aq baqty. Jyrtqyshtyǵy jolbaryssha, alǵyrlyǵy aq suńqarsha alymdy qusqa aınalǵan. Qoıannyń kójegine balapan kezinen baýlyp salǵan ıesi túlki men taýtekeniń kóz almasyn jegenshe jerintpeı-aq baptady. Baby asyp, baǵy jandy. Esesin jibergen jeri joq. Jaryq dúnıeni jara tanyǵan jazyqsyz janarlar sýmań saýysqannyń jemine aınaldy. Syrǵaqtaı ushyp kelip jumyr basqa jutyna qonǵanda, qandaı da bir ań ala saýysqannan qaýip kútip úlgermeıtin.

Ala saýysqannyń saıqal amaly men jez tumsyq jyldamdyǵy jazyqsyz janardy eki-aq shoqyp aǵyzyp, ózi bir jaqqa jalt berip, usha jónelgende, beıshara jemtigi qarańǵy qapasqa qamalyp, qý basyn silkilep, qý tizesin soqqylap qala berýshi edi. Bir-aq sátte ańdaýsyz ań men janýardyń basyna zaýal ornatyp, ózi ǵana bul dúnıede jasaı alatyn sheberligine tánti bolǵan kúımen shetke qaraı shyǵandap shyǵa keletin. Al ań bolsyn, janýar bolsyn qamaýkóz kúıin keship qala beretin.

Sol bir sát qamaýkózge qaraı qandyqol ıesi de umtylýshy edi. Ulan túzde qandyqol ańshy, qamaýkóz ań, qandytumsyq saýysqan – úsheýi ońasha bir qalatyn-dy. Qamaýkóz aýlaǵan kózjendet te baryn salyp baǵatyn-dy. Jaryq dúnıe jalp etip sóngen jumbaq janarlar jutqynshaǵynan ótip-aq ketti ǵoı. Ótip ketti... Saýysqan kózin oımaǵan, saýysqan basyn joımaǵan ne bar bula túzde: quz tóskeıindegi taýteke, qum ishindegi qaraquıryq, burań bel túlki, bulań saýyr bulan... — bári de qamaýkóz tutqyn bolǵan.

Taǵy bir túz qamaýkózin ilip túskisi kep kózjendet saýysqan búginde sympıǵan qalpy syr berer emes. Sharyn ishi de jaı kúnde ýlap-shýlap jatýshy edi, búgin tym-tyrys. Bulyńǵyr aspan asty da tunjyrańqy. Aýada İle betinen kelgen dymqyl yzǵar bar.

Sharynnyń sámbi tal-toǵaıy aralas ósken shilik arasynan pyr-pyrlap ushqan qyrǵaýylǵa bul joly ıesi saýysqandy salmady. Saýysqan da asa umtyla qoımady. Sabyr sarqyp, shilik ishin jiti qarap, bıalaıly baldaq ústinde tas-túıin otyr.

Saýysqan men ıesi shoq shilikti aınala berip, arqan shalym jerden sólpeńdeı jorta jónelgen bóriniń ústinen tústi. Ábden zar kúıine keltirip baptaǵan ash saýysqandy ıesi oqys ushyrdy.

Syptyǵyrlana sympıǵan kózjendet qus qanatyn qaǵa shyqylyq etip, qıalaı usha jóneldi. Keriskedeı kelgen kókshýlan bóri bolsa ańshydan aıylyn da jımastan bóken jelispen jorta berdi. Saýysqan da qıalaı ushyp, ańnyń teriskeı qaptalynan sýyl-sýsylsyz ushqan. Jas kókjal bolsa ala qanat qusty elegen de joq. Ańshy ıesi de “Qandy basyń beri tart!..” dep, sertti kúımen sermelsiz ilesken.

Saýysqan qansha qamaýkóz alyp, jendettikke jeteqabyl aılaly bolsa da, bul joly quba bóriden seskenýli edi. Buryn bórige túspegen jastyǵy jáne bar, biraq ashpa-jalap ashtyq pen kórseqyzar jaýyzdyq jyrtqyshtyǵyn qozdyra túsken.

Kók bóri kúngeı jaǵyndaǵy attyǵa moınyn burǵyshtap qaraı bergen ońtaıly bir sátte sýsyldaq saýysqan da basyna búre qonǵan. Aılaker túlkiniń de túımedeı kózin aǵyzyp jibergen mashyqty qımyl ańǵal da asaý júrekti bóri ańdaımyn degenshe janaryn zor jyldamdyqpen shoqyp ta úlgergen edi. Aınalasy úsh-tórt sekónttiń ishinde bolǵan alapat qımyl dalanyń ańǵal kókjalyn shońqıtyp ketken.

Basyn bos qapsha silkilep, beı-bereket yryldaı júgirip, aldyńǵy sıraqtarymen janar ornyn qorǵashtaı sıpalap, shyr kóbelek aınalǵan ańdy ıesi myrs-myrs kúlip, at ústinen esh qınalyssyz qaq soıylmen uryp alyp edi-aý... Qamaýkóz bóri qapıada qurban bolǵan.

Al anaý jatqan arqar basyn saýysqan Bartoǵaıdyń basyndaǵy bıikten qulatqan. Ol joly kózjendet qusqa qamaýkóz qulja tipten ońaı olja bolǵan.

Aı múıiz qulja úıirin bıiktiń teriskeıine jaıyltyp, ózi oqshyraıyp jartas jıeginde sekpil butadaı sekıe qalypty. Ony alystan baıqaǵan ıesi kózjendetin barlata at ústinen kóterip, “Oýp, oýp!..” dep shaqyryp alyp, shoqy ańǵarynan shúıilte kep silkip salǵan-dy.

Kózqamaý jemin alystan shalǵan ala qanat aıanyp qalmasqa bekinip, aryndaı ushyp, taý jebeleı qanat qaqqan. Bıikti endeı kóterilip, qıa jartas jıeginde qamsyz, menmundalap mańǵaz turǵan quljanyń qyr arqasyn jondaı kelip, aı múıizdiń arasyna qystyryla qonǵan. Qonar-qonbastan qara kózin qanjosa etip aǵyza qylǵytyp, shoshyna tik sekirgen qulja serpininen serpile ushyp ketken edi.

Qamsyz qulja bir-aq sátte saýsoqyr kúıge túsip, qıa betten eki-aq sekirip, etekke qaraı qańbaqtaı qulaǵan. Moıny qaıyrylyp, mert bolǵan. Kóktemnen beri qara shal ıesi jemaıaqqa aınaldyrǵan osy qos qý bastyń kózuıasynan as berip, qabaǵynan qaraýyl qaratyp qoıdy ǵoı bul qanisher qulqynǵa.

Qý molaqtyń ústinde tozaqy qus tyqyrshyp, taıpalǵan jol jorǵamen taǵy aıańdady. Qý taqyr molaq beti mıdaı dala sekildi saqqulaq saýysqanǵa... sodan da sabyrsyz kúı keshýli qantumsyq.

* * *

Qańtarýly Qarash qapaly...

Al almaǵaıyp dúnıe almasyp kele beredi. Adam da arǵy-bergi ashkózdigin tez umytyp, uıqy basqan qabaǵyn oqys qaǵyp, anda-sanda albasty basqandaı aıqaılaı oıanatynyn aıtsańshy! Qańtarýly adam qyrandaı qanat qaqqysy keletinin qaıtersiń?!

Alaılyq qaraqshy Kosmannan alǵan barymtanyń alaly jylqysy tarbaǵataılyq Oshman barymtashyǵa osy alataýlyq Qarash arqyly asyp, sonaý Sibir óńirine Qyzyljar arqyly jer tańdamastan talaı márte jym-jylas jutylyp ketti ǵoı. Taqymdy taldyrar, terlikti keptirtpes salt júristerge at beli shydamasa aýystyryp minip, qý jandy qumar oıynyndaı qyzý sezimge bıletip, qula túzde qara maltany silekeımen ezip, elsiz jonda syr bermes jelmaıasha jortty. Odan da biraq múıiz shyqpady.

Aqyry kelip Almatynyń túbinde, ala saýysqanǵa jem tastap, ózi de bir qý molaqqa aınalyp, janarsyz týǵan urpaǵyn kútip, “qudaıdyń bul da bir qysasy” dep moıynsunyp otyr.

Ǵaıyptan paıda bolǵan soqyr sábı men sum tumsyq saýysqan dáp búgin kókeıindegi kóp oıyna qozǵaý saldy...

Soqyr sábı — soqyr adam. Soqyr adam jaryq dúnıe esigin ashypty. Soqyr urpaq qıly qoǵamǵa kelipti. Urpaq soqyr bolsa – qoǵam da soqyr. Soqyr... soqyrlar... soqyrlyq ne istetpeıdi?!

Al soqyr qoǵam... soqyr adam jaılaǵan dúnıeden ne kútýge bolady? Múgedek adam da bir músápir. Múgedek qoǵam da bir kisápir. Kisápir qoǵam ne istemeıdi... ne degizbeıdi?!

Qara shaldyń biraq onda sharýasy qansha? Munyń ózi de bir músápir, ózi de bir kisápir emes pe biraq... Laqsa pende ǵoı. Kári qoıdyń jasyndaı ǵana jasy qalypty. Endi kimge tutqa, nege topsa bola almaq?!

Bul aldynda jatqan mynaý kesilgen basqa ǵana jaýapty! Ol óli bastardyń da kózine qum quıylǵan... soqyr bastar. Kindiginen taraǵan soqyr sábı men soqyr qoǵam biraq buǵan táýelsiz. Óıtkeni ol — táýelsiz táńiriniń uly isi. Ol bula dúnıe tekti táńiriniń ǵana qolynda ǵoı.

Tek táńirige baǵynyshsyz teksiz qoǵam ǵana. Al teksiz qoǵam ataýly pendeniń qolynda... Ony qurǵan da kesir adam ǵoı. Al kesir pende qaıda bursa, qaıda burylsa – qoǵam da daýyl tıgen qoǵadaı japyrylady, boranda adasqan qoıdaı uılyǵa yǵady. Sol pendeniń ǵana patsha kóńil ıeliginde ıilip ótedi eken.

Al saýdasy bitken qý basqa qartaıǵan shaǵynda bul ıe. Bul emes-aý, soqyr bastarǵa da saýysqan ıelik etedi. Óıtkeni ol bastarsyz saýysqannyń da saǵaty sanaýly... Sum neme soqyr bastyń shyn qojasy. Soqyr ǵana emes, áli kózine qum quıylmaǵan qamaýbas ataýlynyń ıesi osy ala shubar saýysqan. Ózi de qazir jaı saýysqan emes, jemin jer jiginen tanıtyn Mádi saýysqan bolyp alǵan.

Osy bir orqashar oılar Qarash shaldy qyl shylbyrmen mataǵandaı shyr aınalyp, shyqpaı-aq qoıdy.

Kún tús aýyp ketti...

Molaq shórke betinde shyrǵalanǵan shanshý qus shyqylyqtap qoıdy. Qarash qý basqa qadalǵan shúńet kózin kóterip, aqshýlan qas astynan oty qaıtpaǵan janarymen tesildi. “Zántalaq, jendet!..” dep kúbirledi. Onyń kúbirine saqqulaq saýysqan shyqylyqtaı ún qatty. Jemsaýy jutap otyrǵan tajal qus eshteńeden taıynbasyn bildirip-bildirip qoıady.

Qarash osy bir opasyz ǵumyrda talaı qyraǵy kóz, qandy tumsyq saýysqandy asyrap, baǵyp, baýlyp, talaı qansoqta saıatqa salǵan. Olar da munyń betin qaıtaryp, kóńilin qaldyrǵan jeri joq. Jalmaýyzdaı jalmańdap, jeztyrnaqtaı bizdeńdep talaı taǵy ań men jan-janýardyń kózin oıyp, mıyn kóz almasy qýysynan soryp aldy. Tipti, keıbir qolǵa túspeı ketken jemi japanda kórsoqyr kúıde qalyp, qamaýkóz atanyp, tentirep júrip opat boldy. Syńar kózben ketkenniń soqyr almasy ornyna qamaý et bitken-di.

Kosman qaraqshy: “Sender saýysqanmen ańshylyq qura almaısyńdar. Oǵan tek-taǵaılaryń jibermeıdi, tym tektisińder, namysqoısyńdar. Bul – bizdiń dástúr... Munymen biz ań túgil adamnyń da kózin oıyp, mıyn soryp alamyz! – dep zildenetin. – Uly babalaryń “qamaýkóz – sumdyq is, obal-saýaby aýyr” dep tyıym salǵan” deıtin-di.

Sol sumnyń aıtqany aqıqat boldy-aý! Munyń mundar qylyǵynan muńsyz urpaǵy qamaýkóz, tipti qamaýbas bop týypty. Táńiri jer betindegi ózi sekildi paıǵambar men qudaıdy oılamaıtyn qýqulqyn pendesine urpaǵynyń janaryn jalmap qoıa beripti. Judyryqtaı bas jyp-jylmaǵaı jumyq bet bop dúnıege kelipti.

Qudaı-aý, munyń nemeresi ǵana qamaýkóz emes, ózi de qamaýkóz ómir súripti-aý! Qamaýbas tirlik keship, jer betinde adamnan ótken hıkmetshi joq ekenin dáleldepti. Mynaý dúnıeniń ózi qamaýbas, kókiregi qamaýkóz eken.

Tap qazir óziniń zeńgen zil basy da saýysqannyń jemi... Kózin shel qaptap, tanymyn tuman tutyp turǵan joq pa? Saýysqan saýsoqyr qylǵan jaryq dúnıe bul úshin tas-túnek. Kózin bir-aq sátte kór qarańǵylyq jaýyp qalǵan ańnan munyń aıyrmasy qansha?! Búkil bolashaǵy bulyńǵyr tartyp qalǵan joq pa?!

Qarashtyń tula boıynan kúsh-qaıraty kemip, erik-jigeri muqalyp sala berdi. Mańaıyn qara kóleńke kúrgeıledi. Kenet qolbala saýysqany shyqylyq qaqty. Qara shal oqys esin jıyp aldy.

Arba aınalar aýlanyń temir qaqpasy ashylyp, uly aq kórpege orap alǵan qamaýkóz nemeresin kóterip keledi eken. Qarash ornynan turýǵa ısharat jasady. Qara shal biraq eki umtylyp, ornynan tura almady. Kózinen jas parlap qoıa berdi.

Molaq betinde ala tańnan qaraýyldaǵan ashózek saýysqan ǵana ashqaraqtana shyqylyqtady...

2008 jyl, qańtar.

---