InfoHub Logo

Mahmud Qashqarı (Hİ ǵasyr) — túrki ǵalymy, áıgili «Dıýanı luǵat at túrk» («Túrki sózderiniń jınaǵy») atty eńbektiń avtory. Tolyq aty jóni Mahmut ıbn ál Huseın ıbn Muhammed. Týǵan jeri qazirgi Qyrǵyzstan jerindegi Ystyqkól jaǵasyndaǵy (keı derekte Shý boıyndaǵy) Barshan qalasy.

Mahmudtyń ákesi belgili qolbasshy, Barshannyń ámiri bolǵan. Ol keıin Qarahan áýleti bılegen memlekettiń mádenı saıası ortalyqtarynyń biri Qashqarǵa aýysqan. Mahmud osynda dáris alǵan, uzaq jyldar turǵan. Onyń aty jónine qaı jerden shyqqanyn kórsetetin dástúrmen «Qashqarıdi» tirkeýiniń mánisi de sodan.

Ǵalymnyń týǵan, ólgen jyly belgisiz. Ol jóninde ózi de, basqa zertteýler men sol tustaǵy jazbalarda da eshteme aıtylmaıdy. Ol Qashqarda alǵan bilimin odan ári tolyqtyrý maqsatymen Buqara, Nıshapýr, Baǵdad qalalarynda bolady, túrki tiliniń syrtynda arab, parsy, tilderin jetik meńgeredi. Óz zamanynyń asa bilimdar fılology, tarıhshysy, etnografy, geografy retinde tanylady.

^{Dıýanı luǵat at túrktegi karta ( XI ǵasyr )}

Mahmud Qashqarı túrkiniń tuńǵysh til mamany, túrki tiliniń oqýlyǵyn jasaǵan, gramatıkasyn túzep, jalpy túrki áleminiń til óneriniń órisin keńeıtip, órkenin ósirgen ǵulama. Túrkologıa tarıhynda ol tuńǵysh tarıhı salystyrmaly ádisti qoldanyp, túrki tilderi tarıhı dıalektologıasynyń negizin saldy. Onyń osy tilderdi salystyrmaly túrde zertteý tásili búkil Shyǵys tilshilerine ortaq zertteý tásili retinde ózinshe bir mektep bolyp qalyptasty.

Túrki jurtynyń baı tarıhy, geografıalyq jaǵdaıy, ádebıeti men óneri, etnologıayq erekshelikteri «Dıýanı luǵat at túrkte» naqty tarıhı derektilik sıpatpen tanylǵan. Ol kóptegen ulystardyń, taıpalardyń til erekshelikterin saralap, túrki tiliniń bitimin ejikteı túsindiredi, turmys saltyn, ádet ǵurpyn baıandaıdy, sol kezdegi bir qatar qalamgerlerdiń, ǵulamalardyń, tarıhı adamdardyń attary men ómirbaıandyq derekterin, túrki halyqtarynyń baıyrǵy jyrlaryn, maqal mátelderin beredi. Sonymen qatar ol kóne dáýirdegi túrkiniń álemdik kartasyn jasap, onda Barshan, Balasaǵun, Taraz, Ekiógiz, Qashqardan bastap, túrki dúnıesiniń ejelgi shaharlaryn, eldi mekenderin túgel derlik kórsetedi. Bul rette ony túrki jurtynyń tuńǵysh ensıklopedıalyq anyqtamalyǵy dese de bolady.

---