InfoHub Logo

Bul oqıǵa baıtaq dalada emes, kúni búgin qyspaq qalada boldy.

Alaman báıge shabardaı ǵana jerde uılyǵyp jatqan qalalyqtarǵa tańsyq emes. Kórdegi arýaq bir aýnap tússe de, etteri ólip ketken. Sózge qulaq aspas, oıǵa saýyn salmas...

İ

Iqannyń da, Ivannyń da kásibi kisi qyzyǵarlyq emes edi. Olar — kádimgi kór qazýshylar: mogılshık, qabirshi, aqymshy, laqatshy... Óli máıittiń eń aqyrǵy “saýabyn alýshy”.

Ekeýi búgin de qulama qıada qabir qazdy. Aq qar jamylǵan Alataý baýyry tań bozynan kúrek shyńylyn shamyrqanbaı qarsy alǵan. Qara sandy qabar sere kúrtikti sypyryp tastap, toń júrmegen qara shirikti qalyń qabatty qarýly qımylmen arshyp úlgergen. Kún tóbege kóterile kisi boıy sary kerishti kertip, máıit kelgenshe daıyn qyldy.

Jurt jınalǵan kezde ońashalaý baryp, astaryna syrt kıimderin tósep otyrysty. Shylymdaryn shyǵaryp, qushyrlana sorǵan.

— Baılar eken, — dedi Iqan.

— Iá, kórinip tur, — dedi Ivan. — Odan biraq bizge kelip-keteri joq...

— Óz isińe jaýap berseń — boldy, — dep Iqan Ivannyń qyshyǵan jerin qasyp qoıdy.

— Bilem, bilem, — dep Ivan da kúmiljidi. — Áıel adam sekildi.

— Bilmeımin, — dedi Iqan, — ólgen soń báribir emes pe?! Qara jerge erkegiń ne, áıeliń ne — juta beredi...

— Solaı, — dedi Ivan da tereń demalyp, — qudaı topyraqtan jaratady, topyraqqa taratady. Amalyń joq.

Osy kezde topyraq salýshylardan jyrylyp, áldebireý bularǵa keldi. Ol da shylym alyp shekti.

— Murnyńdy qurt jep bara ma?! — dep syǵyraıa qarady Ivan.

Anaý oqshyraıa qarap: “Shydatpaı barady... Osy zırat basynda mıtıń ótkizip, uzaq duǵa oqýdy doǵarý kerek” dep kerenaýlyq tanytty.

— Jaıyńa otyrsańshy! — dep qaldy Iqan.

— Ne dep qoıdym sonsha, — dep Ivan aqtaldy.

— Jaqynyńyz ba edi? — dep, Iqan endi sóz syralǵysyn ózi jasady.

— Dosymnyń anasy... maǵan da sheshe bolyp ketken jan bolatyn, — dep, qyryqtyń o jaq, bu jaǵyna kep qalǵan jigit buryla berdi.

Ol qaraly topqa baryp qosylǵanda, Ivan meıirli shýaqqa kózin syǵyraıta qarap:

— Qańtardyń kúni emes, sáýirdiń kúni sıaqty. Jer dúnıe jipsip jatyr. Jurt osy qandaı kúnde ólýdi de biledi, — dedi.

— Qudaıdyń buıyrtqany baılarǵa ǵana... Bizdeı sorlyǵa qarly-jańbyr men jeldi-boran jazǵan, — dep Iqan qıtyǵa qaldy. — Boranda býlyǵyp týamyz, aıazda qatyp ólemiz.

— Ol da qudaıdyń buıryǵy, — dedi Ivan. — Buıryqsyz is-áreket joq...

— Já, dilmarsyma! — dep Iqan shamdandy. — Seniń osy aqyl aıtqyshtyǵyń qalmaıdy. Bilgishsine beresiń.

— Qoıdym, qoıdym! — dep Ivan óp-ótirik jýası qaldy. — Qazir zaman ózgerdi... Sen bolmasań, men bile bermeımin ǵoı. Sen jassyń... zamanyń da, eliń de jas.

— Keketpe, “Ivanýshka-dýrachok”! — dep Iqan kesip tastady.

... Ivan únsiz qaldy, sálden soń: — Alaqanyńdy jaı, — dedi.

Jerleýshiler japa-tarmaǵaı otyra qalyp, alaqanda-ryn jaıyp, bastaryn tómen salyp, qoldaryna mólıipti. Ivan da álde ne dep kúbirlep, qara jerge qadala qarap, oń qolymen shoqynýǵa kóshti. Iqan da eriksiz alaqanyn kúnge tosty. Kún sáýlesi tilim-tilim, múıiz-múıiz terisin jylytty.

Qabir beti jabylyp, duǵa oqylysymen jurt ta jylystap, zırat basynan taraı bastady. Úıilgen tómpeshik basynda súıektiń et jaqyndary men molda jigit qana qaldy. Olarǵa kelip Ivan men Iqan qosyldy.

Qabirshiler topyraqtyń etegin qymtap, tóbesin jaldap jatqanda molda qysqa qaıyryp bata qyldy. Olar da el sońynan baryp kólikterge otyryp, tómende qara-kók ys basyp jatqan qalaǵa attanǵanda, qulazyǵan qalyń molanyń arasynda Iqan men Ivan ǵana qalyp edi.

* * *

Tús aýǵan kún tóstik eriterdeı shýaǵyn tókti. Mola-molany kómip qalǵan qalyń qardyń kúngeı beti qabyrshyqtana erip, qara jerge bettesken tabany jylymshylap, kúzden qalǵan qaýdyń boı-boıymen topyraqqa sińip jatyr.

Qabirshi ekeý súımen-kúrekterin súıretip, áldebir záýlim saraı tektes zırattyń kúngeıine kelip jaıǵasty. Úıden ala kelgen astaryn shyǵaryp, jaıma shýaqqa jaýyryndaryn berip aýqattanýǵa kiristi. Áldeqaıdan qańǵybas úsh-tórt ıt paıda boldy.

Ivan:

— Áı, sorlylar-aı! Ká-ká! — dep shaqyrdy.

— Olardy qaıtesiń?! Shaqyrma! — dep Iqan qarsy shyqty. — Ótkendegi ólikti qazyp jegen osylar emes pe... Qaryndary toq olardyń.

— Qıaǵa qoıylǵan máıit qoı, jer jyljyǵanda ashylyp qalǵan. Itterdiń kinási joq... Adamdardyń ózi kináli, — dep Ivan aqtaı berdi. — Ká! Ká!..

Qańǵybas buralqylar jalmańdaı jetti. Olar qorqaqtaı kelip, laqtyrylǵan taýyqtyń súıek-saıaǵyn qaqshyp alysty.

— Joǵal ary! — dep Iqan zekı túsip, qasynda jatqan kesek tasty atyp jiberdi.

— Qatygez!.. Qatygezsiń sen, — dep Ivan tosylyp qaldy.

— Senen qatygez emespin, — dep Iqan da qasara qaldy. — Ázirge óliktiń altyn tisin qaqqan emespin...

Buralqy ıtter bolsa sháý-shát etisip, óz jónimen ketisti.

— Altyn kórmeı júrsiń ǵoı, kórseń — kórden kór qoımaı qazardyń ózisiń... Perishte kim bar myna dúnıede: patsha da, ákim de, baı da, kedeı de kúnáhar... Sen ekeýimiz de pendemiz, — dep Ivan pálsapasyn soqty.

... Endi Iqan da ańtarylyp qaldy.

Kún ǵana Alataý bókterin ıitip tur.

— Qandaı adam bolsa da, qudaı oǵan bir nárseni jetkizbeı beredi, — deı bergende:

— Eı, qoıshy, shal! — dedi Iqan. — Qazir nege baılar máıitti altyn tis, syrǵa-saqınasymen qoımaıdy, á?!

— Nege qoıady? Olar — sarańnyń sarańy... Ólikke de qımaıdy.

— Buryn nege tıispeı, tisin qaqpaı, qulaǵyn jyrtpaı qoıǵan?

— Qudaıym-aý, ol kezde ondaıdy sumdyq kóretin! Qazir ǵoı “súıekpen birge bar baılyǵym aýyp ketedi” deıtin... Súıekke bitpegen, urlap-jyrlaǵan baılyq bolǵan soń, jandarynan shoshıdy. Sondyqtan ǵoı zıratty saraı qyp salyp, arýaqtyń aldynda aqtalyp, “baılyǵymyzdy qara jerge ózińmen birge ala ketpe” dep jalynyp-jalpaıatyndary. Jaratqan ıesi beretinin uqpaıdy bular, qudaı atqandar! Qudaıdyń qarǵysyna ushyraıdy, áli...

— Shal, qudaıdy qoıa turshy! — dep Iqan qaıyryp tastady. — Maǵan bir oı kelip otyr. Sender kezinde tis qaǵyp, nápaqa taptyńdar... Qazir máıittiń ózin bıznes qylýǵa bolmaı ma?

— Qalaı?

— Solaı! — dep Iqan óz-ózine rıza kóńilmen mardymsı tústi. — Qazir naǵyz pragmatızm zamany...

— Áı, baýyrym! — dep Ivan tańdanysyn jasyra almady. — Maǵan túsinikti tilde sóıleshi.

— Shal, qarańǵysyń... ótken HH ǵasyrda júrsiń, — dep Iqan “shalyn” tuqyrtyp aldy (Aqıqatynda, Ivan on-aq jas úlken edi). — Sen maǵan keremet oı saldyń — “oıshylym”.

— Sonsha ne dep qoıdym?! Tisin qaǵyp tastap, tabytqa nemese aqymǵa salmaı-aq betin jaba salatynbyz degennen basqa ne aıttym?

— Shal-aý, sen naǵyz “altyn sóz” aıttyń. Ol ýaqta altyn tis, gaýhar syrǵa urlasa, qazir súıektiń ózin urlaý kerek.

— Ony qaıtpeksiń?!

— Satamyz.

— Qaıtip?

— Itten ońaı.

— Ony kim alady?

— Áı, shal-shal! — dep Iqan Ivandy qaǵytty. — Iesine... to est týystaryna... Súıekti qazyp alamyz da, ýaqytsha basqa jerde betin jasyra turamyz. Sosyn “vykýp” suraımyz. Árıne aqshalylardan. Arýaq úshin olar eshteńesin aıamaıdy.

— Ustalyp qalmaımyz ba? — dep Ivannyń da jibi bosap qoıa berdi.

— Nege ustalamyz? Jyn qaǵyp pa?! — dep Iqan ejireıe qaldy. — Shal, jıyrma bes myń teńge úshin jaldanyp júrmiz ǵoı, bir túnde jıyrma myń dollar tabýǵa da bolady. Qaýip bar, biraq táýekelsiz bola ma?! Táýekel etý kerek. Sosyn úsh-tórt aı tym-tyrys kórimizdi qaza beremiz. “Sádem na dno!” Túsinikti emes pe?! Shydam ǵana kerek.

— Sol, shydaı almaı qurımyz ǵoı...

— Basty qatyrma! — dep Iqan bir-aq ketti. — Jalǵyz ózim de jetem... Bálsinbeshi! Telefon-terrorıst qurly joqpyz ba? Boqmuryn mektep oqýshylary ǵoı... Al biz – somadaı erkektermiz.

— Jo-o-o... me-e-e-en... — dep Ivan mińgirlep, sóz aıaǵyn jutty.

İİ

İńir túskenshe bular erteń qoıylatyn súıekke arnalǵan ekinshi qabirdi de belýardan qazyp tastady. Keshki salqynmen býsanǵan terlerin basyp otyrdy.

Aı týǵansha kútti. Aqsham týysymen jarty aı da Alataý jelkesinen qydıdy. Sonda ǵana ekeýi kúndiz qoıylǵan máıittiń qabirin qazýǵa shuǵyl kiristi. Ún-túnsiz qımylǵa kóshti.

Kúndizgi jylymyqtan keıin qyzyl ińirmen tómendegi saı tabanynan kókmunar kóterildi. Kókmunar kireýkelegen qala ottary kómeskilene kórindi.

Bıik bel basyndaǵy qabirshiler bolsa aryndaryn basar emes. Qabaǵat qaıratpen qımyldaıdy. Mańdaılarynan burshaqtap, jondaryn shylqytqan ter tynystaryn asha túsipti. Alqynyssyz kúrek batyryp, tobarsyp úlgermegen jumsaq topyraqty toltyra laqtyrady. Bir-birimen jarysa qımyldap jatqandaı.

Aı jaryǵymen Alataý ǵana sustana úńireıedi. Ony biraq kór qazýshylar eleń qurly kórmeıdi. Tilsiz taýdan seskener de, taý susyn seziner de túrleri joq. Arandary aqym ashylǵansha basylar emes.

Túngi qabirshiler kisi boıy qazyp, qubyla bettegi laqatqa jetip, qalanǵan aq kirpishterdi ashqanda, júzderin áldeqandaı jyly lep shalyp ótti. Sonda ǵana Iqan tiksinip qaldy.

— Qoryqpa! — dedi Ivan. — Bárimizdiń de barar jerimiz osyndaı sýyq... Alǵashqyda boıyń úırene qoımaıdy. Basty tiktiń be, betińdi teris burma!

— Bir jyly lep shaldy, — dedi Iqan áli de qorqynyshy basylmaı.

— Adam ólse de, jany birden ushyp ketpeıdi, — dedi Ivan bylq etpesten. — Kórdegi tánin qımaı, biraz ýaqyt aınalsoqtap júredi. Qabir azaby sol bolsa kerek. Perishteler kelip suraq almasyna kim kepil?!

— Boldy, shal! Myljyńdama! — dedi Iqan úreılene. — Tezirek kótereıik.

Máıit muzdaı eken. Appaq aqzýmen oralsa da, yzǵary jalańash alaqandaryn qarydy. Iqannyń boıy titirep ketti. Kóńilin ókinish aralas úreı sezimi ıeledi.

Ekeýlep júrip úsh-tórt zırattan keıingi áldebir temir qorshaýly, eleýsizdeý molanyń ishine kirgizdi. Jiti qımyldap, topyraǵynyń etegin oıyp, súıekti jaba saldy.

Iqannyń oıyna kúndizgi ıtter orala berdi. Solar kelip súıekti julmalap, jep ketpeı me degen jalqy oı mazalady. Ivanǵa aıtýǵa qaradaı jasqandy. Bárin bastaǵan ózi.

Eriksiz Ivannyń sońynan erdi...

Qaıyrylyp kelip qabirdiń basyndaǵy kúrekterin alyp, ózderi besin aýa bastap qazǵan molanyń basyna qaraı júrdi. Molaǵa barmas buryn máıit aparǵan zıratqa deıingi izderin jasyrǵan boldy.

— Qudaıdan endi qar jaýǵyzýyn tileıik! — dedi Ivan. — Búgingideı jylymyqtan soń qar jaýýǵa tıis.

— Jaýady, — dedi Iqan da senimdi daýyspen, — qudaı biz jaqta... Bizdiń de bir ýaqyt kóz-jasymyzdy kórýi kerek qoı.

— Qar jaýar, sen bul máıit balalarynyń telefonyn qaıdan alasyń?

— Op-ońaı. Erteń máıithanadan basyna aty-jóni jazylǵan aǵashyn qoıý kerek deımiz. Óıtkeni kóktemge deıin basy úılenbeıdi, qasyna basqa qabirler túsedi. Bárine de jazyp qoıamyz dep, aty-jónin bilsek, arǵy jaǵy belgili... Kompúter zamany, ózi-aq aıtyp beredi.

— Áı, jylannyń aıaǵyn kórgen adamsyń...

Olar ekeýara minip júretin kólikke otyryp, etekke qaraı aǵa jónelgen. Taý tynyshtyǵy men mola mylqaýlyǵyn mashına gúrili buzdy.

* * *

Aıtqandaı-aq tań qarańǵysynda qubyla bettegi Balqash boıynan jetken kóbik qar tópep turdy.

* * *

Arada taǵy bir kún ótti...

Iqan sol kúni keshke qalaǵa kire bere kólikti toqtatyp, kóshedegi aıaldama basynan telefon shaldy. Ivan bolsa kólikti óshirmesten kútip otyrdy.

— ...Iá, bul sol kisiniń úıi. Siz kúzetshilerge tústińiz.

— Ol adam qaıtys bolyp pa edi?

— Iá, jaqynda ǵana qoıylǵan, — dedi kúzetshi esh kúdiksiz.

— Onda onyń uldaryna aıtyńyz! — dedi Iqan erkinirek únmen. — Analarynyń máıiti urlandy...

— Ne? Ne dep tursyz?!

— Bylshyldamaı sóz tyńda! — dep Iqan tike ketti. — Súıegi urlandy. Shesheleriniń súıegi kerek bolsa, jıyrma bes myń dollar daıyndasyn... Sózdi bólme, esýas! Jıyrma bes myń... Iá! Polısıaǵa habarlassa, máıitti ıtke tastaımyz... Biz taǵy habarlasamyz!

Iqan telefon tutqasyn ile saldy.

Ol kólikke otyrysymen, Ivan gazdy basty.

...Al bul kezde mola basyn timiskilegen suǵanaq ıtter qańǵylestep júrip súıektiń ústinen shyqqan. Olar máıitti jan-jaǵynan qaba tistep, qorlaýǵa kirisken edi.

Qaladan bıikke oryn tepken arýaqtar qorymynda qarańǵy tún ǵana toryǵady.

2006 jyl, qańtar.

---