InfoHub Logo

GOTIKALYQ PROZANYŃ BASY

Madına Omarovanyń shyǵarmalaryn qazaq ádebıetindegi gotıkalyq prozanyń basy desem qatelespes edim. Sol sebepti onyń ár kezde jazylǵan, ár taqyrypty qamtyǵan shyǵarmalarynyń ishinen osy gotıkalyq saryndaǵy eki áńgimesin tańdap alyp otyrmyn.

Jas qalamgerdiń bir áńgimesi «Jumbaq» dep atalady. Oqıǵanyń uzynyrǵasy: túngi saǵat on ekiniń shamasynda óz úıinde televızor kórip otyrǵan áldebir adamǵa syrttan dostary telefon shalyp, ózderiniń jol apatyna ushyraǵandaryn aıtady. Dostaryn qutqarmaq bolǵan keıipker jedel járdemdi shaqyrtyp, apat bolǵan jerge ózi de taksımen jetedi. Jetkende kórgeni – dostary, tańerteń, ıaǵnı jarty kún buryn qaıtys bolyp ketken eken. Keıipkerge telefon shalǵan tiri adam emes, dosynyń arýaǵy ekenine kózińiz jetkennen keıin áńgimeniń basyna túsip qaıtadan oqısyz. Oqısyz da túrshigesiz. Árıne, bári de adamnyń qabyldaýyna baılanysty. Mysaly, búgingi oqyrman nemese kórermen trıllerdi kórgende psıhologıalyq depressıaǵa ushyraýy múmkin, sebebi qazirgi psıhologıa trıllerdiń sanany ezgige salatynyn dáleldep otyr. Alaıda, trıller aspannan túsken joq qoı. Álem halyqtarynyń demonologıasy – trıller. Búgingi úreıli fılmder, romandar sol demonologıanyń jetilgen túri ǵana. Dástúrli mádenıetterde trıller katarsıstik janrǵa jatqan. Iaǵnı, trıllerdi kórgen, mısterıaǵa qatysqan adam, sol kórgenderine kózi úırenedi, rýhanı saýyǵyp shyǵady. Basqany qaıdam, maǵan osy áńgimeniń túıini E.Hemıngýeıdiń «Vaıomıng sharaby» («Vıno «Vaıomınga») áńgimesiniń konsepsıasyn esime saldy.

M.Omarovanyń ekinshi áńgimesi «Jol ústinde» dep atalady. Áńgimeni birinshi jaqtan baıandap otyrǵan keıipker túnde, áldebir adammen jol júrip seriktes bolady. Ol jolaýshy keıipkermen bir aýyldan, ıt asyrap aty shyqqan Almabek degen kisiniń balasy bolyp shyǵady. Aýyldaǵy úıine jetip, apasymen áńgimelesken qyz óziniń on jyl buryn ólgen adammen jolserik bolǵanyna kózi jetedi. Áńgime «Ýaqytynda kelip jetpis jyl keshikken ajal týraly» dep atalatyn, zamanynda qazaq ishine keń taraǵan ańyz-áńgimeniń oqıǵasyn elestedi. Madınanyń jazý mánerinde mynandaı belgiler bar: ol ómir shyndyǵyna matasý. Árıne, atalmysh áńgimelerdegi jaıttar jazýshynyń óz basynan ótti deýden aýlaqpyn. Bári de oıdan shyǵarylǵan, kórkemdik zańdlyqtarǵa sáıkes, ómirde bolǵandaı etip qıystyrylǵan. Alaıda, áńgimedegi sóılemderdiń arasy aýyr qıysady. Osyǵan qarap otyryp, jazýshynyń ózi oılap shyǵarǵan sújettiń áserinen, magıasynan aryla almaıtynyn sezesiz. Madınanyń osy áńgimelerin oqyǵanda Jak Kazot, Sharl Node, Petrýs Borel sıaqty gotıkalyq janrda jazǵan jazýshylardyń shyǵarmalary elesteıdi. Búginde kórshiles Reseıde bul janrda Larısa Petrýshevskaıa qalam tartyp júrgeni belgili.

Revolúsıa, bulǵaq, soǵys kezinde halyqtyq «tómen» demonologıa etek aldy. Mysaly, Otan soǵysy kezinde Keńes ımperıasynyń ár jerinde adamdarǵa áıel beınesinde jolyǵyp, soǵystyń jeńispen aıaqtalatynyn aıtyp ketken arýaqtar jaıly áńgimeler óristedi. Janr, jańa forma jazýshynyń ıntýısıasynan, sanadan tys paıda bolady. Oıymsha, Madına óziniń atalmysh áńgimelerinde egemendiktiń alǵashqy qıyn jyldaryn beıneleýge tyrysqan.

Talasbek Ásemqulov

Jazýshy, synshy, mádenıettanýshy

QAZAQ PROZASYNDAǴY JAŃA SÓZ

Shyǵarmashylyǵy oqyrmanǵa respýblıkalyq merzimdi baspasóz betinen tanys, ádebıet keńistigine shyqqanyna shamamen onshaqty jyldyń júzi bolǵan Madına Omarova negizinen áńgime janrynda jazady. Jazý mánerimen óz qatarlastarynan múldem oqshaý tur.

Áńgimeleri qysqa, keıde múldem qyp-qysqa – mınıatúra, etúd, sýretteme sıaqty. Alaıda kóteriletin máselesiniń tereńdigi men ómirlik materıalynyń aýqymdylyǵy jaǵynan óte salmaqty bolyp keledi. Sújettiń keń qanat jaımaýynan ishki bir úlken qýat seziledi. Madına shyǵarmalary – búgingi zaman, búgingi zamandas ómiri-taǵdyry týraly. Keıipkerleriniń áleýmettik kodtary beımálim, olarda ýaqyttyq belgiler de múldem joq deýge bolady, avtor úshin ol mańyzdy emes. Ol úshin múmkin mańyzdysy – myna ómirdegi dısgarmonıa. Shyǵarmalaryndaǵy eń basty leıtmotıv – keıipkerleriniń adamdar arasyndaǵy jalǵyzdyǵy, ómirlerindegi jaısyzdyq, bir-birinen jan jylýyn tappaýy – qysqasy degýmandalǵan qoǵamnyń keskin-kelbeti. Munyń bárin ol daǵdyly, qalyptasqan ómir tártibin buzatyn oqıǵalardyń dramalyq jaǵdaılarynda da, kúndelikti, kádýilgi tynys-tirshilikti beıneleı otyryp ta baǵamdatady.

Keıipkerleriniń nebir jaǵdaılar qysymyna túskendegi psıhıkasynyń ózgerýine, bir qaramaqqa baqytsyzdyǵyna, olar Hıchkoktaǵydaı «saspens» ahýalyna túskende de (birneshe áńgimesi jáne «Konák qosylǵan kofe» dramasy) jazýshy tym beıtarap – olardy aıap-kóz jasyn tógip jatpaıdy. Deı turǵanmen tym tereńge jasyrynǵan janashyrlyqty, qatańdaý lırızmdi túısinbeı qalmaısyz.

Onyń shyǵarmalarynda tipti derektik jáne kórkemdik baıandaý astasyp ketedi de ýaqyttyq keńistiktiń júzdegen shyndyǵyn beredi. Sondyqtan da onda ár keıipkerdiń Jan tereńindegi ÓZ SHYNDYǴY bar – jazýshy olardyń árqaısysynyń MÚMKİN ÁLEMDER SEMANTIKASYN jasaıdy. Bul, ásirese, «Ana-ǵumyr» móltek-romanynda aıqyn kórinedi. Munda alǵashqy orynǵa avtordyń jeke kórkemdik qoltańbasy, oqıǵa bolǵan jer jáne kóriniske jeke qatystylyǵy, ıaǵnı ómirdi ónerlendirý shyǵady. Munyń barlyǵy da dástúr men postmodernniń arasyndaǵy qarama-qaıshylyqty joıatyn postrealıstik jazýdyń mashyqtary degim keledi.

Dástúr men jańashyldyqta erkin júzetin, klasıka men postmoderndi birdeı meńgergen Postrealızm – Adam tirshiliginiń mańyzy týraly másele qoıady jáne kózge kórinetin «beı-bereketten» «óziniń ǵana álemin» jasaıtyn, keıipker arqyly sheshedi. Sondyqtan da Madına Omarovanyń prozasy – jańa qazaq prozasyndaǵy jańa sóz deý kerek.

Álıa BÓPEJANOVA

Synshy, mádenıettaný

«JAǴYMSYZ» KEIİPKER NELİKTEN «JAǴYMDY?»

Úshinshi jańa myńjyldyqqa aıaq basý – bir qubylystyń basy, ekinshi bir qubylystyń sońy bolýy bek múmkin. Aqparat aǵymy tasqyndaǵan ǵasyrlar toǵysynda tanym daǵdarysy beleń aldy. Jańa mádenıet kókjıegin kóksegen jańasha kózqaras izdeniske bastap, osy tusta tyń talǵam qalyptasýy ýaqyt zańdylyǵy desek te bolady. Tyń izdenis ádebıette jemisin qalaı berip jatyr? Bul – búginde sóz ónerindegi jaýabyn kúttirmes saýal. Osy ózekti máselege jazýshy Madına Omarova shyǵarmashylyǵy arqyly úńilip kórdik. Birden kózge shalynatyny, M.Omarovanyń keıipkerleriniń kúrdeliligi, qaıshylyqty bolmysy. Avtordyń kórkem shyǵarmaǵa arqaý etken ıdeıasynyń obrazǵa aınalýy, ıaǵnı qaharmandar álemi jas jazýshynyń qazaq prozasyna alyp kelgen ózgeshe demi ispettes. Qoǵamdyq máseleden góri, keıipker bolmysyna tereń úńilý, shynaıy tabıǵatyn tanytý jańa zaman enshisindegi jańasha avtor tulǵasyn elestetedi.

Qazaq prozasynda sońǵy jyldardaǵy ádebı tendensıalardyń biri retinde beleń alǵan ekzıstensıalızm aǵymyn Madına da aınalyp ótpeıdi. Buny biz qaharman men avtorlyq pozısıa araqatynasyna tereń úńilgende baıqaı túsemiz. Aqıqatqa adam bolmysyn taný arqyly jetýge umtylys, ómir súrýdiń máni – ózińdi óziń tanýda degen syndy qaǵıdany basshylyqqa alyp ómir súretin zamandastarynyń qazirgi qazaq qoǵamyndaǵy tragedıaly tabıǵatyn obrazdardyń óz áleminen aspaı jatatyn ózinshe realısik psıhologıasy arqyly jetkizedi. Qalamger týyndylarynan san alýan keıipker gallereıasyn kórýge bolady. Óziniń áreketine esep bermeıtin absýrd qaharman, ózin sheksiz súıetin narsıstik psıhologıa, shekten tys egoıst, ózin-ózi taba almaı adasqan, sezimnen ada tas júrekter, taǵy basqalary. Mıstıkalyq áńgimelerdegi eles adamdar da ózindik aıtary bar dara personajdar. Adam janyn, batystan jetken kapıtalısik qoǵam tárbıelegen zamandastardyń jan dúnıesin onyń álemge kózqarasy, aınalamen baılanysy, ómir súrýge degen qushtarlyǵynyń dárejesi, ómir mánin túsinýdegi parasat-paıymyna qaraı berýge tyrysqan. Osy alýan psıhologıanyń basyn qosatyn bir uqsastyq bar. Ol qandaı úndestik? Oǵan shyǵarmalardy taldaý barysynda múltiksiz kóz jetkizemiz.

Qazirgi ádebıetti burynǵy keńestik syńarjaqty úrdispen taqyrybyna qaraı júıeleý tar sheńber ekendigin, sebebi kórkemsóz ónerin belgili bir qasań taqyryp qazyǵyna mataýdyń burystyǵyn ýaqyt ózi dáleldep otyr. Endeshe tutas bir dáýir ádebıetiniń damý tendensıalaryn aıqyndaıtyn taqyryptyń ózektiliginen de buryn onyń kórkemdik sapasy bolmaq. Al kórkemdikdiń ólshemi – keıipker mineziniń daralyǵy men shynaıylyq sıpaty, adam janynyń dıalektıkasyn ashýda ekendigin eskere otyryp, biz bul eńbekte qalamger shyǵarmashylyǵyn jańasha kózqaras talabyna saı zerttep, zerdelemekpiz.

Qaharmandardyń qıyn da kúrdeli psıhologıasy, aqylǵa syıymsyz áreketteri qazaq ulty ǵana emes, jalpyadamzat janynda ótpeli de qaýipti, sońy belgisiz bir úderistiń ótip jatqanyn ańǵartqandaı.

Olarǵa eshkimniń aqyly qajet emes

M. Omarova týyndylarynda keıipker beı-berekettigi, ózi bir jeke álem jasap alyp, basqaǵa sulq qaraıtyn bolmysymen daralanyp turady. Súıkimsiz, surqaı obrazdar tabıǵatyna tereń úńilgen saıyn olar úshin jalpy adamzattyq ıgi ıdeıa, búkilqoǵamdyq qundylyqtardyń «eshteńege» tatymaıtynyna kýá bola túsemiz. Sana aǵymyn jiti qoldanǵan avtor sýbektiniń ishki jan-dúnıesin barynsha ashyp, kózdegen kórkemdik konsepsıasyn sol «jaǵymsyz» keıipker psıhıkasyna salmaq sala jetkizedi. Prozanyń qalyptasqan qasań úlgisindegideı ártúrli obrazdar taı-talasqa túsý arqyly kimniń «jaǵymdy», al kimniń oǵan qarama-qaıshy obraz ekeni tanylyp jatpaıdy.

Keıipkerler bastarynan ótken shyndyqty «ózinshe» durys baǵamen jaı ǵana baıandaıdy. Eshkimniń aqyly olarǵa qajet emes. Olardy san qıly áleýmettik qaıshylyqtarǵa toly qoǵamnyń zardaby tárbıelegen. Joq-jitik, áleýmettik teńsizdik «qataıtyp» jibergen bul keıipkerler ózgeler jan túrshigetin jaǵdaılardy masa shaqqan qurly elemeıdi. Ári óziniń bul áreketi durys emestigine de basy aýyrmaıdy. «Antıqaharman – óz boıynda adamshylyq pen pendeshilikti qabat syıǵyzǵan adam obrazy. Keıbir shyǵarmalarda qatigez, nemquraıly, tipti súlesoq, jaýyzdyqtan taısalmaıtyn bolsa, endi bir shyǵarmalarda muńdy, jan dúnıesi izgi bolsa da qorshaǵan ortasy ony túsinbeıtin, ózi de alǵa umtylmaıtyn qaıshylyqty keıipker» ekenin eskersek, avtordyń «Ana ǵumyr» móltek romanyndaǵy Gúlzırashtyń alǵashqylardyń sapyna jatatynyn moıyndaımyz. Ony ózi de ashyq aıtady.

«Ájem qaıtys bolǵannan keıin, men ózimniń týǵan anamnyń qolyna ınternat kórip, jetim qalǵan meni asyrap alýǵa nıet bildirgen barlyq týys-týǵannyń qolynan ótip, bir-aq oraldym. Osyndaı qıly ǵumyrdy bastan keshken soń ba, men azdap, jumsartyp aıtqanda, erkindeý edim».

Ájesi qaıtys bolǵan sátten ol balalyǵyn joǵaltady. Alańsyzdyq ornyn basqan muń, áldebir kómeski baqytsyzdyq jetelegen qara qyzdy shyn mánisinde, týystary emes, qatygez ómir tárbıelegen. Sondyqtan da ol «birbetkeı, ózimshil, qatigez, aqymaq». İshten oqyp týǵandaı, jalpy psıhologıasy durys qalyptasqan meıirimdi, uqypty, juǵymdy qyzdardy ol jan-tánimen jek kóredi. Tipti óz anasy da jerinip, «suqsyrdaı sýmaqaı, jurtqa juǵymy joq, súıkimsiz sumyraı» degen baǵa bergen. Oǵan jasyǵan keıipker joq. Qınalmastan:«Negizi men sheshemdi adam eken demeıtinmin», – deıdi jaıbaraqat. Ózine laıyqty zat aldyrý úshin, paıdalaný úshin ǵana sheshesine ilesýi shekten tys egoızmin kórsetse kerek. «Adam – adamǵa qasqyr» degen kapıtalısik qoǵamnyń qasań qaǵıdasyn bala kúninen qulaqqa ilgen.

«Úıdiń ishi astan-kesteń. Tóbeles, qaǵylǵan-soǵylǵan oıyn. Áli keletini áljýazyn sabap, bajyldatyp jatady. Temekiniń de dámin sol kezde tattyq. Tipti iship te kórdik».

Keri ketken ómirine qapalanǵan anasynyń jan aıqaıyn sezip, ony «qatty aıasa da» selt etpeıdi. «Janyna jalaý» tutqysy kelgen ana úmitin áp-sátte aıaqqa basyp, «Biraq men ózimniń sol kezderi basqa emes, sondaı bolǵanym úshin ókinbeımin. Maǵan áli kúnge deıin Tımýr sekildi balalar unamaıdy. Sýqanym súımeıdi olardy» dep turǵan sezim ıesinen seskene bastaısyń. Balalyq shaǵy batpaqty bolǵan keıipkerdiń keıingi ómiri de kúlip jarytpaıdy. Eti ábden ólgen, qorqynyshty, jıirkenishti áreketter daǵdy bop súıekke sińedi. Óz tilimen sóıletsek:

«Men mahabbatqa senbeımin... Jasamaı júrgen urlyq pa... Men qorqynyshty fılmderdi unatamyn. Maǵan qarabaıyr, ómirdiń ózindeı anaıy qorqynysh kerek. Jaqsy jazylǵan qorqynyshty kitap bolsa oqımyn». Ol bir sát óziniń absýrd obraz ekenin de tanyta ketedi: «Sóılesem – aýzymnan sandyraq shyǵady».

Óz sezimine ıe bolmaı, kóńili qalaǵandy tantyp, janyndaǵylarǵa psıhologıalyq shabýyl jasap otyrady.Tipti ózine «jyndanǵan» enesin kórgende «ishteı masaırap, ákesiniń quny túgel qaıtpasa da, qaıta bastaǵandaı, áldebir rahat kúıge enedi». Qaharmannyń «antı» bolý sebebi – ol úshin ómir tek qorqynyshtan turady. Basqa Eshteńe emes. Sondyqtan da ózin ishteı osyndaı qarama-qaıshylyqqa daıyndap ósken ol bárine súlesoq qaraý arqyly ózin-ózi qorǵaıdy. Mańdaıynan bes eli sory arylmaǵan beıbaq ekenin bile tura, jasymaıdy, keleńsizdikti oılap júıkesin tozdyrmaıdy. Tipti jaqsylyqqa umtylys ta tanytpaıdy. Kóshe qańǵybastarynan keshirim surap júretin jany názik Jádiger qoǵam aldynda rýhanı qorǵansyzdyǵyn sezip, Gúlzırashtyń zamana zapyranyna jıirkenbes batyldyǵyn pana tutady. Ózinikinen basqany moıyndamaıtyn, ózi túsinbeıtin, aqyly jetpeıtin nárseni bar dep bilmeıtin kemshiligi – ony óz tanymyndaǵy qorqynyshty qoǵamnan qutqarar asyl qasıetteri. Bir qaraǵanda, qasireti tárizdi. Júregin jaýyp, sanasyn soqyr qyp qoıǵan. Biraq Gúlzırash ózi oılaǵandaı tym súıkimsiz jaratylys emes. Avtor keıipkerdi búkpesiz sóıletý arqyly ári dattap, ári aqtap otyrǵan. Ájesiniń ystyq mahabbatyn az ýaqyt bolsa da sezinip ósken bul qyz rýhanı múgedek emes. «Dástúrli» túsinigimizdegideı jaǵymsyz obrazǵa jatqyza almaısyz. Balalyqtyń bal kúnin keship júrgen búldirshinge ájesiniń qazasy bar ǵumyryna sozylyp kete barǵan sordy qosa ala keldi. Ómirdiń negatıvti jaqtary ǵana kózine shalynatyn ol ájege degen saǵynyshyn sýretke túsirgisi keldi. Solǵyn tústermen. AQ, QARA. Bul onyń ózimshil sanasynda qalyptasqan ómir jolaqtary edi. «Alpamys», «Qobylandy batyr» syndy halyq aýyz ádebıetimen sýsyndap, rýhanı azyq alyp ósken. Bala kúninde óleń jazǵan. Álbette, jany jaqsylyqty qalar, sezimtal jandar óleń jazýǵa qushtar bolyp keletini aıan dúnıe.

«Qysta da, jazda da

Tura bershi, kóp gúlder». Qarabaıyr shýmaqtarda fılosofıa jasyrynyp tur. Páktiktiń, náziktiktiń sımvoly – gúldiń qysy-jazy solmaýyn qalaıdy. Demek onyń jany izgilikke qushtar. Adam balasynyń áý basta negiziniń taza ekenin alǵa tartqan avtor qara qyz jan dúnıesiniń jyldar óte jutańdaýynyń sebebin qoǵamdyq shyndyqtardy baıandatý barysynda kóz aldyńa ákeledi. Adam men qoǵam arasyndaǵy bitispes tartys: Adam Qoǵamdy qalyptastyra ma, joq, Qoǵam Adamdy tárbıeleı me?

Adam dep eseptemeıtin anasynyń taýqymet azabyn bul da tartady. Jaı ǵana emes, qatty aıaıdy, biraq ishteı.

Zulym, tasjúrek bop kóringen qaharmannyń ózi bir sát sol adam balasynyń zulymdyǵynan jerıdi. «Men bul kisini jek kóremin. Men jalpy bulardy otbasymen jaratpaımyn. Kenetten aýyldan bir-aq shyqsam ǵoı». Óıtkeni, bul maskúnemder januıasy edi. Teksiz edi. Ol jýsannyń ıisin ańsaıdy.

«Bul ómirde jýsanǵa jetetin ne bar. Tipti ósip turysynyń ózinde jylý, oshaqtan shyqqan tútindeı tirshilik bar».

Avtor osy bir detal arqyly sezimge selt etpes qaharmanynyń týǵan jerge, aýylǵa degen ystyq saǵynyshyn jetkizedi. Oshaqtan shyqqan tútinge teńeýine qarap, baýyrlary, anasy, kúıeýi, enesine meıirim tanytpaı, qatygezdigimen daralanyp júrse de kókeıinde sútteı uıyǵan birtutas otbasyna ańsaryn da ańdatyp ótedi. Tamyryn jaıǵan jýsan – keregesi keńge ketken ómirsheń shańyraqty ańsaǵan jasyryn kúızelisin kórsetedi.

Rýhanı jarastyq tappaı sanasy tuıyqtalǵan Gúlzırash qoǵamdy jatsynady. Aptap ystyǵy esinen tandyryp, murnynan qan aǵyzatyn aýylynan basqa mekendi qabyldamaıdy. Basqa jerdiń bári bóten. Ol da bóten.

Baýyrlarynan qamqorlyǵyn aıamaǵan qolǵanat qara qyzdy ol ózine qarama-qarsy, shyndyq aýylynan barynsha alys keıipker etip alady. Mundaı qaıyrymdy jandardy sýqany súımeıtinin aıtqan ol óz-ózine qarsy shyǵady. Etúdtegi qara qyz tárizdi meıirim ıesi bolǵysy kelse de, ishki qaıshylyq tejeıdi, qatygez qoǵam qalyptastyrǵan qıqar bolmys jibermeıdi. Áıtse de, túp negizinde qamqorlyq, baýyrmaldyq sezimi buǵyp jatqanyn jasyra almaı qalady. Áreketsiz bolsa da, baýyrlaryna aýzynan jyryp berip, tynymsyz qolǵabys jasap, meıirimmen qaraýdy oılap qoıatynyna shúkirshilik etkendeısiń.

Qoǵamda kóp eshkim bas aýyrta bermeıtin bomjdar taǵdyrynyń alańdatýynyń ózi-aq onyń qoǵam jasap bergen «temir saýyttyń» ar jaǵynda astar bop jatqan izgi jaratylysyn ańǵartady. Ári-beriden soń antıqaharman taǵdyrǵa senetin ıman ıesi ekenin tanytady.

«Meni ne dep qarǵaıdy, meniń qandaı kinám bar. Ony Alla kórmeı tur ma?» Óziniń jazyqsyz ekenin dáleldep, ádildik izdeıdi. Qansha qyrshańqy bola tursa da, ótirik aıtpaıtyndyǵyn, jalǵan aqtalýdan aýlaq birbetkeıligin bala kúninde anasy taıaqtyń astyna alǵanda, áreketiniń burystyǵyn únsiz moıyndaýynan baıqaımyz. Balasy Alkenge degen mahabbaty da sheksiz. Ózi kórgen taǵdyr taýqymetin myna qytymyr ómirden áli beıhabar balasynyń tartqanyn ana júregi qalamaıdy.

Rýhanı daǵdarysqa ushyraǵan keıipkerdiń epılogtaǵy tolǵanysy oqyrmanǵa tyń oı tastaıdy. Shyǵarma boıynda kezdesken bar suraqtyń jaýabyn tabamyz.

«Men ájem týraly oılaımyn. Ol kisi men úshin Uly jumbaq. Tylsymyna boılaı alar emespin. Bálkim, kúnderdiń bir kúni kezdesermiz, sonda uǵarmyn áldeneni». Ózin ózi jatsynǵan, tarıhı tamyrynan ajyrap bara jatqan antıqaharmandar úshin qaı jaǵynan alsań da tunyǵy laılanbaǵan Ájeler tabıǵaty tylsym bolyp qalýy zańdylyq edi.

«Sen qatelestiń, Shámen!»

Jańa zaman qaharmandarynyń kúrdeli bir qyry «Konák qosylǵan kofe» dramasynda tereń ashylǵan. Moral tendensıasyn aldyńǵy kezekke shyǵara otyryp, avtor adam problemasyn sheshý jolynda tyń izdenisterge barǵan. Keıipkerlerdiń qoǵamdaǵy orny aıqyn. Biri syrt qaraǵanda jup-jumyr, sútteı uıyǵan «úlgili» otbasy. Áke de, sheshe de – tárbıe negizin qalaýshy pedagog. Al Shámenniń qandaı ortada óskeni shyǵarma shyrqaý shegine jetkende ǵana ashylady. «Qońyz terip» janyn baǵyp júrse de, iriligin bermeıtin tektilikti ańsaǵan keıýananyń da, sol eskiniń kózimen ymyraǵa bir kelmeıtin kelininiń de á degennen Shámenniń bolmysyna kóńilderi tolmaıdy. Súıegin tanymaı otyrǵan Shámen rýhanı jutań, qazaqılyqtan ada, áke tárbıesin kórmegen teksizdigin tanytyp alady. Biraq anadan da jarytyp tárbıe almaǵanyn kórgende adasý úshin, basyn tasqa soǵý úshin kelgen sorly urpaq pa degen oıǵa eriksiz kelesiń. Qatigez taǵdyrdyń qurbandyǵyna aınalǵan keıipkerler arasyndaǵy qaıshylyq Batyr tárbıesine kelgende asqyna túsedi. Bilimin ómir qajettiligine ushtastyra almaǵan ǵalym-áke óz áleminen asa almaǵan. Bala taǵdyry alańdatyp jatqan áke joq. Ana da, áke de baqyttyń baǵasyn materıaldyq baılyqpen shektep qoıǵan. Al balanyń jan dúnıesi nazardan tysqary qalǵan. Balarasy tárizdi tańdy tańǵa uryp tynymsyz atqarǵan eńbekteriniń nátıjesi kim úshin ekenin de oılamaǵan. Qyzmeti aldyńǵy orynǵa shyqqan ananyń aıaly alaqanyn ańsap ósken Batyrdyń tragedıasy tiri jetimdiginde edi. Shámenniń tilimen aıtsaq, ol da, «kúıeýimen ajyrasyp, bala-shaǵalarynyń aldynda iship te, qusyp ta jatatyn» qaryndastary da jabaıy mysyqsha ósken. Bul – búginde búkil qoǵam tragedıasy.

Keshegi Áýezov negizin salǵan jetimder taqyryby qazirgi sátte tiri jetimder problemasyna aýysqan. Otbasy músheleri murnyn shúıirgen Shámenge jigit bir sát qyzyǵa qaraıdy. Óıtkeni olar januıa bop shúıirkelesip, syr bólisedi. Kóńildesin qyzymen qosyla sanap otyrǵan anadan ol jıirkenbeıdi, qyzǵanyshtan jylaıdy. Jany qınalady. Tanymal Raskolnıkovtiń «O mılye ı nespravedlıvye serdsa!» dep qınalatyny bar edi. Batyr da kúızeledi. Ózin tek qatardan ozyq bolýyn ǵana qalap, jan dúnıesine týǵan bola tura kire almaǵan áke-sheshesin «Men de ózimniń áke-sheshemdi jaqsy kóremin ǵoı, Shámen. Biraq keshire almaımyn» dep baqytsyz balalyǵy úshin, bar bola tura joq bolǵan tirlikteri úshin jazǵyrady. Al «Men ákemniń kim ekenin de bilmeımin, sheshemniń ózi de bilmeıdi. Suraı qalsam, shatasyp eki-úsh kisiniń atyn aıtady» dep jymıatyn Shámen qorlyq tirlik keship júrse de, anasymen qıyndyqty bir bólisip, qushaq jylýyn sezinip óskendikten de ózin baqytty sanaıdy. Tipti neshe túrli sumdyqty kórsetken anasynyń kezekti bir kóńildesiniń aıýandyǵyn jasyryp qalady. Onsyz da jyrym-jyrym ana kóńiline salmaq túsirgisi kelmeıdi. Anasy – onyń «júregi.» Kúmán men qorqynysh, qorlyq tárbıelegen Shámenniń kúrdeli, jutań rýhanı álemin, ishki sezimin avtor arnaıy beıneleý tásilderine júginbeı-aq, áreketi arqyly kórsetýge mán bergen. «Sen adam óltirip kórip pe ediń? Alqyzyl ystyq qan alaqanyńdy jýyp, júregińde muz bop qatyp jatqan kesek kekke nursha quıylǵan sátti bastan keship pe ediń. Qan, tek qan ǵana jýa alatyn, tazarta alatyn kek bolady ómirde...» Oqyrman jan-dúnıesine áser etýde Madına osylaı keledi. Qantógisti ańsap turǵan Shámen kim? Endi jaýap izdeımiz. Óz qyzyn óz ákesinen qyzǵanǵan ananyń qylyǵyn qalaı túsinemiz? Qundyz nege ǵaıyptan joǵalyp ketedi? Kúmánshil keıipkerlermen birge oqyrman da kúdiktene bastaıdy. Bálkim shynymen Batyr... Oqyrman jaýap tappaı dal bolady.

Adam, Qoǵam, onyń áleýmettik qyrlaryn tanytýda jazýshy keıipker basyndaǵy jatsyný prosesin jıi sóz etedi. «Baqsynyń molasyndaı odaǵaı, saıǵaq júristi» Qundyzdan Batyr janyna jaqyndyq, uqsastyq tabady. «Men de ómir boıy sendelýmen kelemin». Álemdik ádebıetpen arna taýyp jatqan tól shyǵarmalarymyzda 70-80 jyldar prozasynan bastaý alǵan ekzıstensıalıstik tanym konsepsıasy – jatsyný prosesi osyndaı fılosofıalyq oı tastaıdy. Batyr ózin ózi tanymaqqa qadam jasaıdy. Nátıjesinde adamdardy jatsynatynyn túsinedi. Ózine «qulaq estip, kóz kórmegen» aıyp taǵylǵanda, áıeliniń jetimder úıinen shyqqan anasymen kórgen estelikterin estigende jany túrshigedi. «Anasyn kórip qyzyn al...» Mańdaıy tasqa soǵylǵanda ǵana qaıran áje aqyly esine túsedi.

« –...Qazir ólesiń. Júrek talmasynan ólgendeı bolasyń.

...Endi aıtshy, ketip bara jatyp shyndyqty aıtshy, men qatelesken joqpyn ǵoı?

Qatelestiń. Sen qatelestiń. Shámen».

Kúmán men kúdiktiń sońyna ólimmen núkte qoıylady. Biraq shyndyq qaıda? Obrazdardyń ishki psıhologıasyn shynshyl berýde dıalogtar rol atqaryp tur. Shámenniń birinshi kúıeýi de júrek talmasynan qaıtys bolǵan. Sonda Batyrdy «aýrý» dep jazǵyrǵan Shámenniń ózi dertke shaldyqqan bolyp shyǵady. Keıipkerleriniń jumbaq bolmysy, psıhologıalyq paıymdaýlar arqyly ómir shyndyǵy osylaı berilgen.

Avtor shaǵyn áńgimelerinde san qıly problemalardy kóteredi. Bul joly da óziniń jeke kórkemdik qoltańbasy daralanyp turady. Aýyl men qala jiginiń arasy adam sanasyndaǵy kereǵarlyqtyń, ómirge kózqarastaǵy qarama-qaıshylyqtyń, jan dertiniń shekarasy, jańa men dástúrdiń aıryǵy tárizdi. «Aýylda tirshilik toqtap qalǵan. Kúndelikti kúıbeńnen ózge aýyldaǵy adamdardy esh nárse tolǵandyrmaıdy. Eshkimniń esi ketip, dúnıeni talaq etpeıdi. Qaladaǵy arpalys, aǵylǵan mashınalar qanyńdy qyzdyryp, júregińniń soǵysyn jyldamdatady. Bir nárse búlinbeı turǵanda, ózińnen de, ómirden de jıirkenip bezip ketpeı turǵanda aýylǵa jetip alý kerek». Bul – qaladaǵy jantalas tirlikten mezi bolǵan, aýyldaǵy qaımaǵy buzylmaǵan qazaq ıisinen góri, jan tynyshtyǵyn ańsaǵan júrek.

Anasyna jaltaqtap, ákesiniń suraýymen atasyna «Sálemetsiz be?» dep syzylǵan nemereniń esine alatyny bar:

«Keń kósheniń qaq ortasynda baıaý ketip bara jatqan qarıa aınalany toltyryp bara jatqandaı kóringen. Basyndaǵy qazaqy qalpaq pen ústindegi plashy da ózgelerden bólekteıdi. Patsha tárizdi. Kózine sol sáttegi atasynyń sıpaty sıqyr bolyp kóringen. Biraq jaqyndap barýǵa batpady...»

Ertegi aıtyp ósirer ata men nemereniń búginde alshaqtaǵany sonshalyq, sol ertegishi shaldar kózi tiri ertegige, ańyz tulǵaǵa aınalǵan. Olardy túsinýge jasyq áke, shaıpaý anadan alǵan tárbıe óresi jetpeıdi. Jatsynasyń, ımenesiń, saǵynasyń, ókinesiń... Avtor osylaısha ulttyq qundylyqtardy joqtaıdy.

Atasy bergen tarıhı eńbekke Aıjannyń «tisi batpaıdy». Bul – tektilikten, tarıhı tamyrynan ajyrap bara jatqan ǵarip urpaqtyń búgingi mysaly.

Madına qalamynyń izdenisi bolar, ol naqty derekterge sheksiz úńilý arqyly adam janyna tereń boılatady. Keıipkerdiń bir ǵana sózi nemese bir ǵana áreketi búkil bolmysyn ashyp beretin tustary bar. «Ómir boıy ózin izdeýmen sendelip» júrgen Batyrdyń tragedıasy «Mysyq» áńgimesinde basqasha kórinis tabady. «Ol mysyǵyn jaqsy kóredi...» Janýardy adamnan artyq kóretini sonshalyq, mysyǵyn jaqtyrmaǵany úshin jeke páterge ketip tynady. Jumysynda alańdar jaqyny, úıde de, tipti saıabaqta da onyń serigi – jalǵyz mysyǵy. Jo-joq, rasynda, onyń shynaıy serigi – jalǵyzdyq. Nege? «Adam jalǵyz qalǵanda ǵana ózin jalǵyz sezinbeıtindigine» (Baıron) sene me, álde shynymen de jalǵyzdyqtan janýar qutqaratynyna sene me? Árıne, munyń bári dalbasa tirlik. «Mysyq kóp degende jıyrma jyl ómir súredi. Sodan keıin onyń jaǵdaıy ne bolady?» Aýrýǵa shaldyqqan sananyń emi ne? Avtor saýal tastaıdy. Otyzynda orda buzar, qyrqynda qamal alar jastardyń beısharalyǵy, toryǵýy eriksiz tańqaldyrady. Al «Qarıa», «Qarǵa» syndy áńgimelerdegi keıipkerler jalǵyzdyqpen sharasyz dostasqan, qaırańy joq qorǵansyzdar. Madına Omarova shyǵarmalaryndaǵy jańa keıipkerlerde qoǵamnyń búkil qasireti jatqandaı. Qaryshtap damyǵan tehnıkamen birge jan dúnıesi de «tehnıkalanyp», sezim, meıirimnen ada alapat urpaqtyń kele jatýy úreı týǵyzady. Bir kóshege basy syıyspas ana men balanyń («Ana ǵumyr») jaǵdaıyn qalaı túsinýge bolady? Jaýabyn óziń ómirden izdeısiń. İshinde de, syrtynda da úılesim joq eki býynnyń bir arnaǵa toǵyspas taǵdyry júrekke tastyń qosylar shegi tárizdi. «Tasjúrekter» psıhologıasy jas qalamgerdiń ádebıetimizge burynnan bar qubylys bolsa da, ózindik stılmen qubylta ákelgen úni deýge tolyq múmkindik bar.

Bala men ata-ana qarym-qatynasy janyńdy túrshiktiredi. Qaı ana týǵan qyzymen óz oınastaryn áńgime etip, qosyla sanaǵan? Qaı ana óz týǵan qyzyn ákesinen qyzǵanǵan? Qaı bala baǵyp-qaqqan ata-anaǵa degen boryshyn óteýden bas tartyp, kári anasyn shet-shegi joq qara jolǵa telmirtip, kelmeske ketken; qandaı ul áıelinen asa almaı, nemeresin jaýtańdatyp, ákesin qala shetine qańǵyrtyp óltirgen?

«Meıirbandylyq degenimiz adamzatty súıetin árbir adam óz-ózin shegelep tastaıtyn kerme aǵash emes pe?» (Nısshe) degen qasań túsinik aıasynda qatygezdikke olar ózin-ózi tańyp tastaǵan. Óz bostandyǵyn izdegen, onsyz da óter de keter bir tutam dúnıede shaıqap ómir súrýdi maqsat etetin keıipkerler meıirimdilik tanytýdy erkińnen aıyrar ádiletsizdik dep biledi eken. «Ol ne sebepti áke-sheshesiniń aldynda ózin boryshty sezinýge tıisti ekenin túsinbeıtin. Joq, túsinetin, biraq osy jerden áldebir ádiletsizdikti sezetin. Ne sebepti erkin ómir súrýden qysylýǵa tıis, nege olarmen birge turyp, olardyń aldyndaǵy «perzenttik mindetin» óteýi kerek. Tipti qaharman adamzat balasyna tán tatý-tátti, baqytty ǵumyr keshý tileginiń mánine de tań qalady. «Jáne barlyǵyn tolyq baqytqa keneltý úshin jaqsy bireýge turmysqa shyǵý mindetti. Sodan keıin sóz joq, bir-birine qonaqqa baryp, tatý-tátti ómir súredi». Qonaq, ıaǵnı kópshilikti jaqtyrtpaıtyn ol munyń bárin «ujymdyq baqytqa» jatqyzyp, ózine artyq dep túsinedi. «Bir qyzyǵy – olarǵa maǵan jaryq dúnıeni kórset dep jalynǵan joq, óle-ólgenshe qaryzdar bolaıyn dep kelisimge otyrǵan joq. Týsa, ózderi úshin, ózderiniń qyzyǵy úshin týdy. Al qalǵany – árkimniń óz erigindegi nárse emes pe?» Týysqandyq sezimnen ada Aıjan otbasy ınstıtýty ramkasynan shyǵyp, bógde bireý bop áke-sheshesine osylaı min taǵady. Óz kózimen ózgeni de sóıletedi: «Qazir de onyń qımyl-qozǵalysyn únsiz baǵyp otyrǵan kózqarasynan atalyq emes, erkektik baǵalaýdy jáne óziniń osyndaı kópti kórgen qartqa unaıtynyn sezedi». Ataǵa degen mundaı yntyzarlyqtyń sana yryqsyzdyǵy, essizdik ekenin baǵamdaýdyń ózi qandaı qıyn edi.

Amandyǵy «Úı-ishi, bala-shaǵa aman ba?» dep bastalatyn qazaqtyń búgingi urpaǵy jón surasa «áke-sheshem jaqsy shyǵar...bilmeımin...kórgen joqpyn...» dep kúmiljıdi. Oǵan namystaný da joq. Qulqyn qamy kıgizgen tasbaýyrlyq qamyty batys mentalıtetin sińirip ósken búgingi pragmatık urpaq úshin tańsyq emes te. «Ózin-ózi syılaıtyn jáne syılata biletin tákappar rýhtyń kýási» - qarıalar tiri jetim atanyp, ıtke tastaǵan súıekteı qaraýsyz qalyp jatyr. Syqyrlaǵan, qaýsaǵan tánimen qosa kúırep bara jatqan jaraly jany taǵdyrdyń bezbúırek balalar jasaǵan jasandy taýqymetin kótermek.

«Qarıa» áńgimesinde eski úıdegi jalǵyz shaldyń jalǵyz serigi – tilsiz maqulyq sary mysyq. Odan basqa eshkimi joq qarıa bir-aq kúnde baqytqa keneledi. Ony baqytqa bólegen totyqus SÓILEITİN edi! Jan balasy aıaq baspaǵan, órkenıetten tys aralda Robınzon Krýzo sóıleýdi umytyp qalmas úshin totyquspen tildesken edi. Óıtkeni aralda odan basqa adam joq bolatyn. Al qaınaǵan qalada, órkenıettiń ortasynda, qalyń jurttyń arasynda qarıanyń til tabysar jan balasy bolmaǵanyna jol bolsyn? Ótken jyldar qumdaǵy óshken iz bop kete bergennen, dármensiz káriligińnen arashalaıtyn bir tiri pendeniń bolmaýynan, kóp bola turyp joq bolǵannan ótken qasiret bar ma? «Adam ómirge jalǵyz kelip, jalǵyz ketedi» desek te, absolútti jalǵyzdyq adam emes, Jaratqanǵa ǵana tán aqıqat ekendiginen ádebıet osy máseleni kóterip otyr. Qyzdaryn qıaǵa ushyryp, ózin jalǵyzdyqqa berip qoıyp, sharasyzdyqpen májbúrli túrde ymyraǵa kelgen keıýana taǵdyry da («Kempir») jalǵyzdyq taqyrybynyń aıanyshty bir bólshegi.

«Kúlkisi keldi... Búgin atam qaıtys boldy degisi kelgen. Joq, búgin emes, qaıtys bolǵanyna negizinen úsh kún, búgin baryp jerlep keldik. Keshe kórshileri kórinbeı ketken soń úıine izdep barsa, ólip qalypty. Tósekte jalǵyz ózi kórpege qymtanyp ólip jatyr eken». Aza tutar shaqta shimirikpeı kóńil kóterip júrgen nemereniń ata jaıly bar aıtary osy. Ólim de qorqytpaıdy. Osyndaıda psıhologtardyń pikirine júginýge týra keledi. «Eger adam ólimnen qoryqpaıtyn bolsa, qul bolýdy da toqtatady». Sýyq tirlikte jyly sezimge boı urý – qoǵamnyń qulyna aınalý degen úreı sanasyn bılep alǵandyqtan da olar qazaǵa beıjaı qaraı salady. Erteńgi kúni ózi de sondaı músápir halge kelý qaýpi bar ekenin oılaý bálkim olarǵa tym aýyr tıer me edi.

Kisiliginen pendeligi asyp jyǵylyp jatatyn antıqaharmandarynyń izgilikti ańsap turatynyn joǵaryda sóz ettik. Sebebi qoldan jasalǵan qoǵamnyń qasań qaǵıdasy tabıǵat zańdylyǵyn túbegeıli jeńbek emes. Tosyn jaǵdaımen, ómir usynǵan sátsizdiktermen betpe-bet synaqqa túskende synyp ketpeýdiń qorǵanyshy meıirim tanytpaý degen fýnksıany ózderi sezinbeı qondyryp alǵan «robot-adamdarda» artqa qaırylý joq. Aıjandy ǵashyqpyn dep júrgen Baǵlan «áńgime-dúken qurýǵa» dosy Sákenmen ońasha tastap ketedi. Tań qalady. Biraq Sáken onyń eń álsiz tusyn dóp basady:

«Ómir bir-aq mınýtta ótedi de ketedi. Qol qýsyryp otyrǵannan ne shyǵady. Kóńil kóterý kerek emes pe? ... Saǵan qandaı aıyrmashylyq bar. Báribir emes pe?»

Atasy «ólip qalǵanda» jylamaǵan qyzdyń kózinen erkinen tys ystyq jas tógiledi. İshindegi áldeneniń úzilgenin túısinedi. Ol áldene – adamǵa degen, izgilikke, jaqsy ómirge degen senim edi. «Endi qalaı ómir súremin?» Bul jalǵyz Aıjannyń ǵana emes, ómir-ózendegi qańǵalaqtaǵan qaıyq tárizdi barlyq keıipkeriniń basynda júrgen saýal edi. «Ol syrtynan baǵyp turǵan ajaldyń demin osy sátte ásirese aıqyn sezingen». Adam ózin-ózi tolyq túsiný úshin ólimge tike qarap, óziniń máńgilik emestigin seziný kerek. Keıipker sezindi. Álsizdigin moıyndady. Biraq ózimshil sana kináni basqaǵa aýdarǵysy keledi. «Eger dál qazir áldene bolmasa, dúnıe óziniń jaıbaraqat nemquraılyǵynan jańylmaı osylaı bezerip tura beretin bolsa, óziniń kózsiz jek kórinishine ózi ýlanyp ólip ketetindeı kóringen». Yzany dármensizdik jeńedi. Úmitsiz keýde, qaraıǵan jan, muzdaǵan júrek jep-jeńil, maǵynasyz qara qusqa aınalyp kete barady. Súıkimsiz jan men súıkimsiz qarǵa paraleldigi astaryndaǵy tereń mándi fılosofıa qıal aralas berilgen. Óziniń qateligin sezingen júrek óz-ózinen jerinip, aqyr sońynda jandy maqulyqta eń jek kóretin jaratylysy – súıkimsiz qara qarǵaǵa aınalyp tynady.

«Ana ǵumyr» móltek romanyndaǵy Jádiger beınesi erekshe nazar aýdarýdy talap etedi. «Deısvıtelno, bolshınstvo zdorovyh lúdeı chývstvýıýt trevogý ı vıný, vıdá, kak kto-to ýmıraet». Adam janyn zerdeler mamandar pikiri osyndaı. Iá, Jádigerdi jasytatyn, batyldyqtan qaımyqtyratyn da onyń álemge tym sezimtal, aq júrekpen qaraýynda jatyr.

Lırızmniń de qatań túri bolatynyna eriksiz ılanasyń. «Qysta» áńgimesinde keıipker eńse basar kóńilsizdikti «kóredi». Ár sózinde shashaý joq, shaǵyn ǵana áńgimede avtordyń aıtary kóp. Taǵy da sol tiri jetim – kári shaldyń úıindegi Marks, Lenın shyǵarmalary, Stalın sýretteri, eski shapan, eski kúrteshe syndy baıaǵyda laqtyryp tastaıtyn dúnıelerden jalǵyzdyq pen kóńilsizdik ısi seziledi. «Shań». Jazýshy keshe ǵana dúrildep turǵan tulǵalardyń da, jıǵan-tergen dúnıelerdiń de ýaqyt tozańyna aınalaryn, máńgilik aldyndaǵy dármensizdigin osylaı jetkizedi. «Japalaqtap terbelgen qarǵa máz-meıram bolǵan adamdar qýanysh artynan keler aıaz jaıly múlde oılamaǵan. Endi suryqsyz aspanǵa qosylyp, bári tunjyrap júr». Bul jaı ǵana peızaj emes, tabıǵat pen adam taǵdyry buqqan paralelızmde ómir fılosofıasy sheber astasqan. Atasynyń úıindegi kóńilsizdik syılaǵan qulyqsyz qadammen aıaldamaǵa aıańdaǵan ol «jaqynda kóktem shyǵady dep ózimdi qansha sendirgim kelse de ılana almadym» deıdi. Keıipker Tabıǵat kóktemin emes, adam Ǵumyrynyń kóktemin izdeıdi. Osyndaı beıúmit senimi shektegen, jaqsylyqtan góri jamandyqty kóp kútetin sýyq kózqaras kóshi Madına Omarovanyń barlyq keıipkerine jalǵasyn taýyp kete beredi.

«Aqtaban», «Mysyq». Obrazdar taǵy da tań qaldyrady. Adamǵa tabylmas meıirim, ystyq yqylas nege tilsiz maqulyqtarǵa aýdy? «Kózderi baz bir adamnyń kózinen maǵynalyraq, tereńirek edi. Sóılep turatyn». Demek ıt qurly sanasy bolmaǵan pende pendeden qaıyr kútpesin degen oı týady. Biraq jatypisher sary mysyqty senimi joq serigi etetindeı, taıanary joq qartamys shaǵynda ash-jalańash qalpynda, eki kózi tórt bolyp ishten shyqqan shubar jylandaryn telmire kútetindeı qarttardyń ne jazyǵy bar, jer qoınyna ýaqytynda kire almaıtyn máıittiń kinási nede? Sananyń aýytqýynda. «Osy ma meniń bar adamgershiligim? Men ózimniń jaqsylyǵymnan da, jamandyǵymnan da sharshadym». Madına Omarova keıipkerlerdi qoǵamnyń ózinen alyp otyr, jasandy emes. Keıingi tolqynnyń ádebıetke jańa serpin bergisi kelip, izdenisterge qadam basyp júrgeni adam jan dúnıesine tóńkeris kerektiginen týyp otyr. Qatygezdik pen meıirim, jaqsylyq pen jamandyq adam bolmysymen qatar jaratylǵan ajyramas, jyry bitpes arna. Adamzat balasynyń kózi kórip, qulaǵy estimegen qaıyrymsyzdyqtyń («Qatigezdik»,), tasbaýyrlyqtyń («Qarǵa», «Ana ǵumyr»), azǵyndyqtyń («Konák qosylǵan kofe»), meıirimdiliktiń («Aqtaban», «Mysyq») da jańasha túrin antıpod obrazdar ákep jatyr. Qansha jerden keıipker bolmysy, taǵdyry avtordyń tanymy, rýhanı qalaýyna baǵynyshty desek te, bul keıipkerler qoldan jasalynǵan emes, qoǵamda bar, bolyp kelgen, bola beretin qaharmandar. Biraq qazaq prozasy bosaǵasyn alǵash attap otyr.

«Ómir kitapqa eliktep turǵandaı», aqıqaty kitap álemge elikteıdi eken. Ózi qoǵamdaǵy osy keselge shaldyqpaǵan saý adamnyń mundaı jaǵdaıdy birden túsine qoıýy qıyn, árıne. Túsinýi de shart emes sıaqty. Óıtkeni, báribir ómir túsiniksiz, túbine jetip bolmaısyń.

Ádebıet – qoǵamnyń kórkem aınasy, ádebı shyǵarma ómir-álemdi fılosofıalyq turǵydan zerdeleı alǵanda ǵana baǵaly. Endeshe Madına shyǵarmalarynyń baǵasyn arttyryp turǵan fılosofıa qandaı?

Nısshe aıtqandaı, «Rasynda da, adam degenimiz – sorbatpaqqa toly aǵyn ba?» Baqytsyzdyqty keshý úshin ǵana kelgendeı joǵarydaǵy Gúlzırash, Shámenderdiń taǵdyry – osy tujyrymnyń dálelderi. Álemde olardyń tanymynda surqaı, meıirimsiz, baıany joq, qatygezdik tunyp tur. «Qudaıdy óltirgen» qoǵamda ózińdi joǵaltýǵa jol joq. Osyndaı qytymyr ómirde sen álsizdik tanytýǵa tıisti emessiń, baqytsyzdyqty seniń boıyńdaǵy qattylyq, birbetkeılik jeńbek, sezimge berilý jeńilisti moıyndaýyń.

Qýyrshaqty sábıindeı qundaqtap, jansyzben tildesken qyzdyń sanasy aýytqyǵan, delquly obraz. («Kempir») «Bizden páteraqy surasa ne betimizdi aıtamyz, bópem? Erteń aqsha berińder dese qaıtemiz? Seniń kózińdi qurt dese ne deımiz? Óltiremiz deısiń be?» Keıipker monologynan biraz jaıdan qanyǵyp qalamyz. Ótken kúnnen qalǵan bir syz sanasyna syzat túsirgen tárizdi. Sábıin joǵaltqan baqytsyz ana bolýy múmkin. Páterden páterge kóship, joqshylyq zardabyn tartyp júr. Eń qaýiptisi – onyń endi eshkimdi aıamaıtyny. «Óltiremiz deısiń be?» Perishte perzentti ózinshe sóıletken syńaıy seskentedi. Shynymen de jalǵyz ilikti qaraýsyz kempirdi óltire salyp, páterin ıemdenýi de múmkin ǵoı degen saýal syǵalap tur.

«Sen aqymaq áıelsiń. Aqymaqtyǵyń qudaıdyń aldyna barǵanda Seni aqtap shyǵady da, tozaqqa men túsemin», - deıdi kempir kisi óltirmekke nıettenip otyrǵan áıeldi raıynan qaıtarmaq bolyp. («Kúnáhar») Joq, ol aqymaq emes, qaýipti, júreksiz áıel. Áıtpese, kózge ashyq kórinip turǵan kúnániń, ólimniń tikeleı sebepkeri boatynyn seze tursa da nege onyń «bir sátke de tynshymaıtyn kóziniń qarashyqtary kóńildi jyltyldaıdy?» Munda naǵyz aqymaq keıipker Sáýle. («Qatigez») Jaýapsyz mahabbatqa qapalanady. Iá, otbasyly erkek ekenin bile tura barǵan onyń áreketi túsiniksiz degiń keledi, biraq qaı qoǵamda da otaǵasy, otanasy atansa da, «mahabbatyn izdeýin» toqtatpaǵandar sanyn kúrep tabýǵa bolatyny taǵy bar. Sáýleniń aqymaqtyǵy bul emes. Dári iship, qınalyp ólgen ol jigittiń ókingenin, ózin izdegenin, sóıtip onyń ómirindegi róliniń «mańyzdylyǵyn» tanytqysy kelip edi. Biraq, bári beker: «Tuńǵıyqtan kúlki bas kóterip, tamaǵymdy qytyqtady...Syrtqa shyqtym. Kún de, aspan da óz ornynda. Kóktemde. Óz ornynda. Tek Sáýle joq.» Shybyn óldi – Sáýle óldi, aıyrmashylyq joq edi.

Sonymen qatar, Madına Omarova «Kúzgi bir keshte», «Jumbaq», t.b. áńgimelerinde gotıkalyq stıldi qazaq tirligine sińisti úlgide jetkize bilgen. Avtor óziniń osy qadamyn bylaısha túsindiredi: «Meni ezoterıkalyq ádebıet, qalyptasqan túsinikten tys, tylsym dúnıe jaıly ilim qyzyqtyrady. Osy qyzyǵýshylyǵymnyń jemisi retinde keıde osy baǵytta qalam tartamyn. Sodan soń gotıka janry jaıly sóz aıtqanda, tasada turyp, aıqaımen sekirip shyǵyp, birin-biri qorqytatyn balalar oıyny kóz aldyma elesteıdi. Bul da lázzattyń bir túri. Bul jerde kórkemdik jaǵynan óner deńgeıine jetken bolsa, shyǵarmaǵa kez-kelgen taqyryp ózek bola alatynyn dáleldep jatýdy artyq sanaımyn»[5]. Iaǵnı qalypty túsinikti jaryp shyqqysy kelgen izdenimpaz talǵam ákelgen dúnıe bop shyqty.

Jas qalamger qazaq prozasynda ıntellektýaldyq damýdyń úrdisi júrip, jańa qundylyqtarmen tolyǵyp jatqanyn anyqtaı túskendeı. Modernısik poetıkanyń sana aǵymy, fantasıkalyq beıneleý, tús, t.b. túrlerin paıdalanǵan. Harakterlerdegi sapalyq ózgeshelikter jańa fılosofıalyq tanym, dúnıetaný jańa stıldik bederler, kórkemdik ereksheliktermen berilgen. Postmodernızmde biryńǵaı stıl joq, sondyqtan jaryp shyqqan postmodernıstik stıl bolmaıdy. Qysqa da nusqalyq, qarabaıyr emes, qarapaıym sýretteý, oqyrmandy birden oqıǵaǵa tartý arqyly qyzyǵýshylyǵyn arttyrý bul aǵymmen qatar kelgenin de ýaqyt kórsetip jatyr. Biraq postmodernıstik ádebıettiń dástúrge qarama-qaıshy kelip jatatynyn eskersek, qalamgerdiń shyǵarmashylyǵyna qarap, naqty sheshim qabyldaý áli erterek ekenin, onyń osy eki aǵym arasynda izdeniste júrgenin ańǵaramyz. «Dástúr men jańashyldyqta erkin júzetin, klasıka men postmoderndi birdeı meńgergen postrealızm - Adam tirshiliginiń mańyzy týraly másele qoıady jáne kózge kórinetin «beı-bereketten» óziniń ǵana álemin» jasaıtyn keıipker arqyly sheshedi».

Biz bul zertteý maqalamyzda qazaq ádebıetine jańa sóz bolyp qosylǵan jas prozashy Madına Omarova shyǵarmashylyǵynyń ereksheligin keıipker bolmysy arqyly asha otyryp, jalpy prozamyzda ótip jatqan úderisterdi zerdeleý, saraptaý, sol arqyly qoǵamdyq-áleýmettik úderisterge shyǵý maqsatyn kózdeýge tyrystyq. Kóptegen qyzǵylyqty úderister júrip jatqanyna kóz jetkizdik. «Jalpy, ádebıet degenińiz – adamnyń jan saǵynyshy, móldirlik, tazalyq ekenin oılaǵanda, áıel qalamgerlerdiń ómirdiń nebir qubylys, qaltarystaryn názik sezinetinin, sol arqyly úlken máselelerge shyǵatynyn kóremiz» (Á.Bópejanova). Óziniń beıtarap keıipkeri arqyly avtor tulǵasynyń san qyrlylyǵy, adam janyn túsinýdegi tereń sýretkerligi, syrtqy álemniń zamandastarynyń ishki jan dúnıesine jasap jatqan tóńkerisin bar bolmysymen sezine alǵandyǵy búginde proza salasynyń jańasha damýdaǵy bet alysyn kórsetedi. Rýhanı keselge shaldyqqan qaharmandar arqyly qoǵamnyń qasiretin kóz aldyńa ákeledi.

Qazaq prozasynda postmodernızm úlgisi dástúrli poetıkalyq quraldardy tolyq almastyrǵan joq, ekeýi qatar damyp kele jatqanyna atalǵan eńbekte kóz jetkizemiz.

San alýan obrazdarǵa kýá boldyq. Búgingi Ómirdi aına-qatesiz tanytyp jatqan shyǵarmalarynan túıetinimiz, bar týyndyda bir ǵana Qaharman – Ýaqyt dep túıemiz.

SÁRÝAR QASYM ádebıettanýshy, aqyn «Aq Jelken» jýrnaly

AVTOR, KEIİPKER JÁNE OQYRMAN

Qysqa jazylǵan shyǵarmany keıbir oqyrman jaqsy qabyldap jatsa, keıbir egde jastaǵylar keńistik aıasy tar áńgimelerden rýhanı qýat almaı jatatyndary da bar. Oqyrman talǵamy árqalaı. Daǵdy, súrleý jol ádettegi baǵytynan aınyǵanda ádebı oı-tanymda tartys, pikir qaıshylyǵy jarysqa túsip, qoǵamdyq kózqarastyń ekige jarylar tustary baıqalmaı qalmaıtyny anyq. Máselen, búgingi qysqa jazylǵan áńgimelerdiń negizgi kókózegine keıbireýler boılaı almaı, asyǵys baılam jasaıtyndary da kezdesip qalady. Endi bir pikir «Qalyń kitaptardy oqýǵa ýaqyt tapshy» deıtinder qatary. Kez kelgen jańa týyndyny osylaı topshylasaq, jeńil-jelpi oılarmen jeldirtsek, avtor oıyn, keıipkerler qyryn, oqyrman tanymyn alty qyrdan mejeleı almas edik. Shyn máninde qap-qap kitaptardy taýysýǵa ýaqyt tapshy, olar oqyrman suranysynan áldeqashan shyǵyp ketken desek, onda nege álem ádebıetiniń temirqazyǵyna aınalǵan «Soǵys pen beıbitshilik», «Óli jandar», «Qylmys pen jaza», «Úzilgen úmitter» syndy shyǵarmalar ádebıet alańynan shettetilmedi. Kerisinshe aty atalǵan romandar tizimi búgingi kúnderi de eń kóp oqylatyn kitaptar retinde baǵalanyp otyr. Munyń mánisi qysqalyq pen salaqulashtyqta emes, mánisi sapada, maǵynada, tereń oıda.

Búgingi qazaq prozasyndaǵy jemis, azdy-kópti áńgimeler erteńge rýhanı baqyt syılaı ala ma? Osy kúnderi qandaı avtorlarmen jaqyn tabystyq? Nendeı shyǵarmalar dúnıege keldi? Jazýshy ne aıtqysy keldi? Oqyrman ne kútedi? Keıipkerler ereksheligi kezdese me? Bul suraqtarǵa qazaq prozasy zaman kózqarasymen baıqastaǵanda ár ýaqytta da jaýap berip kelgen. Múmkin sananyń ózgerýine baılanysty jylt etkish qomaqty dúnıeler ádebıet aýylynan alystar da, biraq ál-qýatyna qaraı sol shyǵarmalar zamandas oqyrmanyn beı-jaı qaldyrmaǵanyn da aıta ketýimiz oryndy. Jazýshynyń qalaýy, rýhanı damýy árqalaı. Tipti ol oqyrman oıymen bite qaınaspaýy da múmkin. Siz ol úshin ony kinálaı almaısyz. Ádebı syn sot emes. Taǵy bir qyrynan kóz salyp qarasaq, suranysty óteý de qajet. Oqyrmanmen sanasqan da jón. Al, sanasyp júrmiz be? Qazaqtyń baǵzy sózine salsaq, «Halyq aıtsa qalt aıtpaıdy». Bir ókinishtisi - óner men ádebıetke halyq óz pikirin árqashan qosyp otyrǵan joq. Kezinde bilseńizder etti... Ótejan Qanahınniń «Qudiret» romanyna zıalysy bar, qara jaıaýy bar, barlyǵy birdeı syn taǵyp edi. Qazirgi zamanymyzda kitap taratyp, jón suraýdyń arasy shalǵaılanǵan saıyn shyǵarma da suıylady. Jazýshy da óziniń qalaǵanyn jazady. Sol qalaǵannyń ishinen ara-tura jalt etken sáýleler de kórinbeı qalǵan joq.

«Jas tolqyn» prozalyq jınaǵyna engen Mádına Omarovanyń «Jol ústinde» degen shaǵyn áńgimesindegi adam tabıǵatyna jat minezder, ar aldyndaǵy boıjetkenniń kúızeliske túsken kúıi oqyrmandy oılandyrmaı qoımaıdy. Bizge bul áńgimeniń etene jaqyndyǵy qazaqy uǵymdaǵy eles, óli men tiriniń arasyndaǵy dıalog, olardyń bir-birinen qanshalyqty rýhanı alshaqtaǵanyn kórsetý arqyly oqyrmanyn biraz oıdyń tereńine súńgitýi. Oqıǵa Almabek qarttyń marqum bolǵan balasymen aýylǵa jaıaý kele jatqan qyzdyń áńgimesi arqyly damıdy. Tabıǵatynan saqaý jigittiń kemistigin aqymaqtyqqa balaǵan jas qyzdyń osynsha pendelik oıǵa barýyna ne sebep? Ómir men ólim arasyndaǵy alshaqtyq myna bir tustarda jiti kórinedi:

«- Ortalyqqa jaı baryp pa edińiz?

- Men be?

Tańdanǵany sonsha sýyt júrisinen jańylyp, betime úńilgen. Sodan keıin sabasyna túskendeı, baıaǵy jyldamdyǵyn qaıta tapty. «Esi durys emes pe?» degen oıdyń basyma jańa kelgenine qaıran qaldym. Ózi saqaý, ózi jyndy. Qudaı, saǵan ne jazdym.

-Kelisinshe, oltalyqtan kelemin. Aýylda tyǵyz shalýa bolyp. Túkke tulmaıtyn shalýa, bilaq ózim kelmesem bitpeıtin boldy.

-M-m-m, túsinikti.»

Avtor bul áńgimede qaltarysta jatqan kóp saýaldarǵa jaýap izdegendeı. Birinshi jaqtan sóılegen jas qyzdyń saqaý jigittiń aldynda ózin tym joǵary qoıýy adamgershilikke jata ma? Adamdar arasyndaǵy teńsizdik, bir-birinen ústemdigi, ómir kórmegen jas qyzdyń oıyna álgindeı músirkeýshiliktiń qaıdan kelgenine tań qalasyz. Ózimiz baıqamaıtyn kóp qatelikterimizdi avtor eske salǵandaı kórinedi. Eger bul shyǵarma gotıka janrynda jazylmasa, oqyrmandy anaý aıtqandaı áserge bólemes te edi. «Abaıdyń: «Adamnyń tirisinde jaqsysy joq, ólgennen soń jamany joq» ıdeıasymen sabaqtas keletindeı.

Jolda kele jatqan jas qyz saqaý jigittiń ólgen adam ekenin bilmeıdi.

Keıin apasy ekeýiniń arasyndaǵy:

«– Jalǵyz kelgen joqpyn. Almabek shaldyń balasy ekeýmiz keldik, — dep shynymdy aıttym.

– Qaı Almabek?

– Itteri bar she.

Apam ernin sylp etkizdi.

– Onyń balasy ólip qalmap pa edi.

– Ólmeı-aq tiri. Birge keldik dep turmyn ǵoı.

Apam sandyqtyń ústine otyra ketti.

– Onyń jalǵyz saqaý balasy avarıadan ketken. On jyl boldy, mine.

– Saqaý deımisiń?» degen dıalog-sózden soń ǵana oqıǵanyń anyq-qanyǵyna kózi jetedi.

«Jol ústinde» atty bul áńgimede keıipkerdiń ókinýi, artyq ketken sózi úshin ózin-ózi jegideı jeýi de, taýsylýy da áńgimeniń ishinde kórsetilmegen. Kerisinshe oqyrmanǵa oı salady. Jas boıjetkenniń áńgime syrtyndaǵy ısharasy oqyrman kóńil-kúıimen bite qaınasyp ketken. Shyǵarma sońy sheshýin tappaǵan saýaldarmen aıaqtalady.

«Erteńine ulyǵan ıtterdiń daýysy astynda qalǵan aýyl Almabek qarttyń qaıtys bolǵanyn estidi» dep bitetin áńgimede negizgi kúre tamyr Almabektiń ólýine baılanysty emes te edi. Negizgi oı-ózegi adamnyń tirshiliktegi bar baqytynyń qaıda bara jatqanyn baǵamdaýda edi. Taǵy da qaıtalaımyz. Mádınanyń bul áńgimesi keıipkerdiń qaltarystaǵy oıy arqyly jumyr basty pendeniń basynda bolatyn rýhanı múgedektiktiń betin ashý. Áńgimeniń myna bir tusyn: «Eń bolmasa qolymdy qaltasyna salsam ǵoı. Biraq áıeli bar ma, joq pa, sony bilip alsa bolar edi. Degenmen esiniń durys emestigi ras bolsa, boıdaq shyǵar. Kúlkim keldi» degendi kózińizge elestetińiz. Qýystanǵan keıipkerdiń janyn jaralaǵan osynshama surqıa oılar durysynda sanaly oqyrmannyń ómir saýaldarymen kúresýine jol ashqandaı. Mádına tylsym oqıǵalar jelisin ala otyryp, adamdar psıhologıasynda kezdesip jatatyn egoıstikti kórsetip bergen. Almabektiń balasynyń saqaýlyǵy bolmasa, esi durys emes deıtindeı ol qandaı óreskel qylyq jasady? Nemese jas qyzdyń odan artyqshylyǵy nede? Atalǵan áńgimede avtor, keıipker, oqyrman úsheýi birtutas shyǵarma syrtyndaǵy «ómir máni» degen suraqqa birlesip jaýap izdeıdi.

Mádınanyń «Qazaq ádebıeti» gazetinde jaryq kórgen «Kúzgi bir keshte» (mıstıkalyq áńgime), «Qadir túni» (dıalog-áńgime) sıaqty áńgimeleri de tylsym oqıǵalarǵa toly. Sońǵy jyldary qazaq prozasynda keıipkerlerdiń «dúnıeden jerinýi», aınaladan tazalyqty izdeýi kóbirek oryn alýda. «Kúzgi bir keshte», «Jol ústinde» áńgimelerindegi Almabektiń balasy men Janna esimdi qyzdyń (ólgender) bu dúnıedegi jekelegen adamdarmen ǵana kezdesýi tań qaldyrady. Alty jasar qyzdyń Ashat esimdi bas jasar balaǵa ǵashyq bolýy, basqa jandardy mise tutpaýy, kózge ilmeýi adamnyń tazalyqty ańsaýy, ómirden bereke ketýiniń bir belgisindeı. Avtordyń: «Men bir bólmeli úıde jalǵyz turamyn. Úlken qalada, mıllıonnan astam halyq turatyn qalada jalǵyz bolǵan qandaı úreıli, adamǵa adam pana bola almaıtyn bolyp tur ǵoı sonda» degeninen qoǵamdaǵy jazylýy qıyn derttiń órship bara jatqanyn taný qıyn emes. Aıtpaqshy, Janna esimdi perishte qyz Ashatty nege izdeıdi? Sebebi, Ashat taza, ol pák. Onyń kúıeýin ózgeden qyzǵanǵan nemese temekini burq-burq býdaqtatqan jalǵyzbasty áıelde nesi bar? Biraq jalǵyzbasty áıelimiz Marıashqa qaraǵanda táýir keıipker. Ol oılana biledi. Perishteniń (múmkin ólgen qyz) oǵan jaqyndaǵany da sodan bolsa kerek. «Úlken qalanyń qaı jerin meken etýde ol qazir? Áli Ashatty jaqsy kóre me? Nege keldi, qaıda ketti?» dep bitetin shaǵyn mıstıkalyq áńgimeniń aıtary kóp.

Marat Ázimhan, ádebıettanýshy «Syn» jýrnaly

Jańa prozanyń bizdegi belgileri

Mádınanyń «Jas tolqyn» serıasymen «Jalyn baspasy» JSHS-nan shyqqan «Ana ǵumyr» atty kitabyna bir romany, qyryq shaqty áńgime, eki aktili drama kiripti. Belgili synshy, mádenıettanýshy Álıa Bópejanovanyń alǵysózinde kitapqa kirgen shyǵarmalar haqynda professıonaldy pikir aıtyp, jazýshynyń negizgi shyǵarmashylyq belgilerin atap ótken. Avtor áıel adam, kitap pen kitapqa kirgen romannyń aty «Ana ǵumyr» bolǵandyqtan qalyptasyp qalǵan «predrassýdok» boıynsha áıeldik tabıǵattan týatyn kórkemdik sıpat kútkenimiz ras. Olaı bolmaı shyqty. Jazýshylarǵa «jas» degen anyqtaýysh qosatyn jasta bolǵanmen, Mádına jas jazýshyǵa keletin deńgeıden asypty. Osy sebepti shyǵarmalaryna kórkemdik baǵa bergende, jastyǵyna qarap «skıdka» jasaýdyń qajeti joq sıaqty. Ótken ǵasyrdyń 70-shi jyldarynda bolý kerek, «Batysta qalyń-qalyń romandar oqylmaıdy, endi jol-jónekeı vokzal, aeroportta, ushaq, poezda oqyp tastaýǵa bolatyn mıkroromandardyń dáýiri týdy» degen sózderdi ádebı gazet, jýrnaldarda kezdestirip júrdik. Keıinirek Keńes Odaǵynyń Baltyq jaǵalaýy elderinde, Reseıde ádebı aınalymǵa túse bastaǵan sıaqty edi. Mádınanyń «Ana ǵumyr» romany 25 bet eken, móltek roman dep beripti. Jasyratyn, jabatyny joq, buǵan deıin móltek romandy da, osy taqyrypta jazylǵan taldaýlardy da oqyp kórmegendikten, 25 bette romandyq mazmundy qalaı beredi eken degen qyzyǵýshylyqpen oqyp kettik. Romannyń: «Tóńirek múlgigen tynyshtyqqa kenet orandy», – degen birinshi sóılemindegi «kenet» sóziniń ornyna alǵash kelise almaı baryp, kelesi sóılemderdi, alǵashqy abzasty oqyǵannan keıin baryp durys kórdik. Az kólemde kóp aıtý úshin osyndaı qoldanys qajet eken. Osydan ary qaraı móltek roman mátinine saq qarap, úńile túsip oqý kerek degen oı keldi. Prologta aıtylatyn oqıǵalar áli ádebı oqıǵaǵa, kórkem fabýlaǵa aınalmaǵan. Baıandaý 1-jaq pen 3-jaqtyń sıntezi. 3-jaqtan baıandaýdaǵy «ol», «ony» degender avtor-baıandaýshynyń ózi bolyp seziledi. Baıandaýshy birde jas bala, birde avtorlyq sýretteý deńgeıinde. Ótken shaqty sýretteı otyryp, osy shaqqa aýysa salady. «Taǵy da ájesi esine tústi», – degen sıaqty quraldardy paıdalanyp qaıtadan ótken shaqqa, tym árige kete beredi. Baıandaýshynyń jasy, túr-túsi, aty-jóni áli belgisiz, al kórkemdik ýaqyt birde 9 aılyq balaǵa barsa, odan oqýshy balaǵa kelip, eske alýshy – baıandaýshydan tym áridegi asharshylyq, soǵys jyldaryna ketedi. Bul ýaqyt aıasyndaǵy mol aýysýlar kórkemdik turǵyda kibirtiksiz, tabıǵı jyljıdy. Al naq osy shaqtaǵy sýretteý bir-aq jerde: «Ol tońa bastaǵanyn sezdi. Biraq keri qaıtqysy kelmedi. Qazir jańbyr quıyp, dúnıe astań-kesteń bolsa da keri qaıta almaıtyndaı». Prologtaǵy árbir sheginis – maǵynalyq bóliktegi oqıǵalar «tolyq emes» – qadaý-qadaý shtrıhtar, keıipkerge, mekenge qatysty eshbir ataýlar, tabıǵat sýreti, adam portreti joqtyń qasy, kórkem fabýla shyǵaratyn, obraz ashatyn kórkemdik elementter az. Osy sebepti bul jerdiń kórkemdigine, sýrettiligine baǵa beretin múmkindikter de az. Alǵash tym jutań boıaýly bolyp kóringenmen, kóp uzamaı-aq óte az kólemde aýqymdy mazmun kótergen jan-jaqty proza bolyp kórindi. Qatal realısik baıandaý da bar: «Esine taǵy ájesi tústi. Qyryq tórtinde dúnıeden ozǵan kenjesiniń qazasyn kótere almady. Ájesi on úsh bala tapqan kempir edi. Soǵys alypty, jut alypty, aýrý-syrqaý alypty. Úsheýi osy kúnge jetti. Solardyń kenjesi bunyń ákesi edi. Ájesi – ol úshin áke de, sheshe de, sondyqtan bolar, esi kirip qalsa da áke ólimi oǵan onsha áser ete qoımaǵan. Ózinen keıin býyny bekimegen tórt bala bar, sheshesi jesir qaldy. Ýlap-shýlap jylda shildehana ótkizetin shańyraq búk tústi. Azamatynan aıyryldy. Bul jaǵdaı onyń qaperine kirip-shyqpapty. Tipti, ol kúnderdi qurby balalarymen oınap, kóńildi ótkizgeni esinde». Prologta baıandaýshynyń ótken ómirindegi negizgi mejeler kórsetilgen. Realısik sıpatta baıandalǵan. Prologtyń sońǵy kólemdi abzasyndaǵy shyǵarmashylyq tulǵa, Leonardo da Vınchı, Mona Lıza jaıly pálsapalary bar oqymysty baıandaýlar aldyńǵy jaǵynan anyq tómen. Ári qaraı roman toǵyz bólim-áńgimeden turady. Áńgimeler keıde bir jeliniń bóligi bolsa, keıde dara shyǵarma túrinde. Avtor-baıandaýshy bir bólim-áńgimesiniń sońynda: «Sol bir kezder jóninde shaǵyn etúd jazǵan edim», – dep kelesi áńgimesine kóshedi. Alǵashqy «Balalyq shaq» áńgimesinde taza 1-jaqtan baıandaýǵa aýysyp, prologta shtrıh túrinde ǵana aıtyp ótken óleń jazatyn bala qyz taqyrybyn qalyńdata, damyta túsedi. Áli de dıalog joq, sýretteý joqtyń qasy. Biraq obraz shyǵyp kele jatyr. Baıandaýda avtorlyq samoıronıa aıqyn kórinedi. «Qara qyz» dep atalǵan kelesi bóliminde endi baıandaý aıqyn úshinshi jaqqa aýysyp, «Balalyq shaqta» «ózi jaıynda» áńgime aıtqan qyzdy syrt kózben, avtorlyq baıandaýmen sýretteıdi. Aldyńǵy bólimde «ózin-ózi synaǵan» qyzdy endi avtor basqa turǵydan kelip «synaıdy». Osydan obraz tereńdeı ashylyp kele jatyr. Osy bólimniń ekinshi jartysynda baıandaý qaıtadan birinshi jaqqa aýysady: «Qara qyz dep otyrǵanym, ózderińiz sezgen bolarsyzdar – men», – dep áńgime aýanyn etene kúıge qaıta aýystyrady. Áke-sheshesinen erte aıyrylǵan, ájesine qarap qalǵan, odan aıyrylyp, aǵaıyn bosaǵasynda, ınternatta ósip kele jatqan qyzdy «aıamaı» sýrettep, ájeptáýir tanymdy obraz deńgeıine jetkizgen. «Qańǵýdy on-on bir jasynda bastaǵan, sheshesi sabaıtyn, qan-josa etip dúreleıtin, taıaq jegendi sýqany súımeıtin, ózi inilerin sabaıtyn, temekini de, araqty da erterek tatqan, sondaı bolǵanyna ókinbeıtin, «Tımýr jáne onyń komandasyndaǵydaı» balalardy sýqany súımeıtin, oǵash qylyqtarymen óz súıkimin ózi ketiretin, osy qylyqtary ómirde kóp kedergi keltirgen, erte óleń jaza bastaǵan» qyzdyń obrazy ábden ashylǵan. Sýretteýi az, kóbi baıandaý arqyly. Avtor óziniń qataldaý realızmin artyqtaý qoldanǵan sıaqty. «Boıaýshy, boıaýshy degenge saqalyn boıaǵandaı». Baıandaýshy eki túrli. 3-jaqtan kelgende ustamdylaý, aqyldylaý avtorlyq baıandaý, 1-jaqtan kelgende baıandaýshy – keıipkerdiń jas shamasyna qaraı ózindik ereksheligin saqtaýǵa tyrysqan. Prologta aıtylyp qana ótken keıipkerin kelesi eki bólimde alǵa jyljytyp, tereńdete túsip ashady. Móltek romannyń kelesi, áńgime, etúd pe, novela ma, bólimderi keıipker ómiri aǵymynyń júıeli barysyn saqtaýǵa tyryspaı, jeke, dara shyǵarmaǵa jaqyn formada berilgen. Romannyń basyndaǵy (prologtaǵy) keıipkermen (áli aty belgisiz) kelesi bólim-áńgimelerdegi keıipkerlermen baılanysy baryn bildirýdi avtor qajet dep turmaǵandaı. Naqty baılanysyn bildiretin ilik, kórkemdik qural joq. Biraq sol keıipker ekeni avtorlyq ıntonasıadan, shyǵarma tabıǵatynan seziledi. «Mahabbat» dep atalǵan bólimde burynǵydan múldem bólek poetıkaǵa, dıalogty mátinge, sýretteýge aýysqan. Negizinde 3-jaqtan baıandalatyn bólimde: «Men mahabbatqa senbeımin. Jáne maǵan bul sezimge eshkim senbeıtindeı kórinedi. Oıyn. Barlyq erejeleri bekitilgen, qalyptasqan, ádemi oıyn», – deıtin bir ǵana 1-jaqtan baıandalatyn abzas bar. Bólimniń óne boıyndaǵy dıalogtar keıipkerlerdiń minezine, obrazyna saı kelip otyrǵanmen, keıde ómirde aıtylatyn sózderden aýytqıtyndaı jerleri bar. Bólim mahabbat jaıly realdy, jaqsy áńgime. Avtor mahabbat jaıyn aıtý úshin ómirdiń bir epızodyn qalqyp qana alǵan, «bárin aıtpaǵan». Bul arada azdap jazýshylyq pendelik te kórinedi. Ómirlik-aq deıtin sýretteýlerdiń, dıalogtardyń ishinde ádebılengen, oqymystylanǵan birer belgiler kezdesip qalady. Osy jerdi qatal, zamanaýı realızm deımiz be, álde biraz shyǵarmashylyq «koketstvosy» bar anyqtama habar deımiz be? Álde avtor «ózin-ózi synaýdy» qyzyqtap ketken be? Bul bólimdegi dıalogtan basqa mátin bólikterin qysqartyp qyrnaı tússe, Hemıngýeıdiń shaǵyn shyǵarmalary poetıkasyn eske túsiretin sıaqty. Osy bólim sońynda jeke-jeke áńgime retinde de júre beretin áńgimelerdi bir shyǵarmaǵa biriktirý úshin be: «...Al, meniń turmysqa shyqqandaǵy hıkaıalarym mynandaı shaǵyn novelalarǵa aınaldy», – dep alǵa siltep jiberedi. «Qoldan jasalǵan sharap» bóliminde dıalogty sýretteýi qoıýlana túsip, dástúrli prozaǵa aýysa bastaǵan. Ómirdiń bir sumdyq, soraqy kórinisi – ishkish, adamı ustanymdardan aıyrylǵan ene, ishse toqtaı almaıtyn kúıeý. Biz kóbine Reseı telearnalarynan kóretin jaǵdaı. Bul taraýda keıipker attary (Gúldar, Jáńgir) berilgen, azdaǵan tabıǵat sýreti bar. Enesi ekiqabat Gúldardy araq ish dep qınaýda. Kóp bolmasa da, qazaqtar arasynda da kezdese bastaǵan kórinis. Ashty realısik sıpatta sýrettelgen. Avtor ár adam (obraz), ár sıtýasıaǵa ár túrli adamdardyń ár túrli baǵa beretinin názik taldaýmen kórsetken. Bólimniń sońyndaǵy: «– İshpeımin. Bala emizip júrmin. İshpeımin. – Men Jáńgirge ekiqabat kezimde shampanǵa jerik boldym. Kúnine bireýin, keıde ekeýin ishetinmin. Bir saý júrgen kúnim joq shyǵar. Eshteme joq. Qol-aıaǵyn balǵadaı etip týdym. Baı qylyp otyrsyń ǵoı. – İshpeımin. Boldy. Júregim aınyp ketti. – Onda, balam, má, sen ishe sal. Men onyń betine qaradym. Ol da basyn shaıqady. – Áı, balam-aı, qatynyńnan qorqasyń-aý!». Keıigen keıippen stakandaǵylardy bótelkege qaıta quıa bastady. Saýsaqtary dir-dir etedi. Shashylyp-tógilip jatyr sharaby. Ashýlanyp turǵany, ne maskúnemdikten qaltyrap turǵany belgisiz. Biraq men bul kisiniń qoly qaltyraıtyndaı deńgeıde maskúnem emes ekenin bilemin. İshedi. Jaqsy ishedi. Biraq maskúnem emes. Ázirshe maskúnem emes. Demek, ashý, yza. Maǵan jyndanyp tur. İshteı masaırap, ákemniń quny túgel qaıtpasa da, qaıta bastaǵandaı, áldebir rahat kúıge endim», – degen mátinniń kólemi shaǵyn bolsa da keıipkerdiń (Gúldardyń) jan dúnıesiniń kúrdeli qabattaryn ashyp tur. Ájeptáýir keshirimdi, adam da tanıdy, biraz kekshildigi, pendeligi de bar. «Kóktem balaýsalyǵy ketkende...» áńgime-bólimi bólek áńgime de sıaqty. Biraq romannan tys jeke alǵanda kórkemdik quny tómendep keteri anyq. Áńgimeniń alǵashqy jartysy túgeldeı er adamnyń ishki monology. Aty berilmegen. Monolog ıesiniń oqýshylyq kezeńnen otyzdarǵa kelgen, úılengen, balaly bolǵan kezine deıingi ómiri bir jarym bette baıandalǵan. Bólimniń ortasynda: «Áıelin qashan shyndap jek kóre bastady? Esinde joq», – dep bastap, avtorlyq baıandaýǵa kóshedi. Endi onyń óte pysyq áıeli Gúlzırash sýretteledi. Eki keıipker de daralanǵan, tanymdy, túsinikti obrazdar. Romannyń ón boıynda kele jatqan qyz osy bólimdegi «oıshyldyń» mektepte oqyp júrgende súıgen qyzy bolý kerek. Osy bólimdegi Gúlzırash emes. Osy jerge kelgende aıtarymyz – avtor-baıandaýshy keıipkerdi, oqıǵany ár túrli turǵydan kórip, ár qyryn asha túsýge tyrysady. Obraz, oqıǵa bútindigin qatań saqtaýdy maqsat etpeıdi. Jalpy ómirdi berýge tyrysady. Bólimniń ekinshi jartysynda baıandaý 1-jaqtan, jańaǵy Gúlzırashtyń atynan júredi. Kúıeýine berilgen minezdeme aldyńǵy jartysyndaǵy qalpyn saqtasa, munda aldyńǵy jartysyndaǵy qatal, sýyq, pysyq Gúlzırashtyń júreginiń túkpirlerinde meıirimdilik nyshandary da bar ekeni kórsetilip, obraz retinde tereńdeı túsken. Romannyń «Aıym da sen...» jáne «Ǵalıa» bólim-áńgimelerin bólmese de bolar edi. Gúlzırashtyń kúıeýi (osy bólimderde Jádiger dep atalady) oqýshy kezinde súıgen qyzyn izdep Almatydan 2500 shaqyrymdaǵy Qaıyńdyǵa attanady. Ǵalıa jalǵyz, jupyny turady, turmysqa shyqpaǵan. Keıinirek esi aýysqany bilinedi. Bir besiktegi balany urlap ákelip, Jádigerge kórsetedi. « – Mynda qara. Tórde besik tur. Ǵalıa qolymen ymdap shaqyrdy. Bala jatyr. Tiri bala, pysyldap uıyqtap jatyr. Men Ǵalıaǵa qaradym. Ol jymyń-jymyń etedi. – Ekeýimizdiń qyzymyz. – Qa-laısha? – Sen meni tastap ketkende ishimde qalyp edi bul qyz. Ekeýimizdiń qyzymyz. – Múmkin nemeremiz shyǵar. Men onyń esýas ekenin kenet, bir mezette túsindim. Jalǵyz, eshkimmen aralaspaıdy, bireýdiń balasyn urlap ákelip, aıtyp turǵany mynaý. Sýyq terim burq ete tústi. – Joq. Ǵalıa basyndaǵy oramalyn sypyryp, betin basty. – Qyzymyz dep turmyn ǵoı, qyzymyz. – Ǵalıa, Ǵalıash, qaıdan aldyń balany, aıt, maǵan aıtshy, qoryqpa. – Esińde me, sen maǵan úılenbeımin dediń ǵoı. Úılenbeımin dediń. Sonda men bala kóterip qalǵan edim senen. Biraq aıtpadym. Bala úshin, amalsyz qaldyrǵym kelmedi qasymda. Mynaý sol bala. Senseń de, senbeseń de osy. Men bilip turmyn ǵoı. Bul sol bala qaıta kelip tur, kórdiń be, besigimen. Bizdiń qosylǵanymyzdy bilip, qaıta kelip tur». Jádiger esi shyǵyp, «Ketemin» degen sózdi aıta almaı turǵanda «Sen bizdi qaıta tastamaqsyń ba?», – degen suraqty estip, tura qashpaq bolǵanda: «Bar, kete ber, túsinbegen ekensiń» degen sózdi estip úıden shyǵa jóneledi. Bul bólim «Ana ǵumyr» romanynyń eń kórkem bóligi. Joǵary deńgeıdegi epıkalyq proza. Realısik sıpat ta, psıhologıa da bar. Osy stılinen tanbasa, Mádınanyń jaqsy prozaık bolmaǵy anyq. Romannyń sońǵy bólimi «Qarǵys» dep atalypty. Romannyń basyndaǵy basty keıipkerdiń baıaǵy ishkish enesi. Sondaǵy Jáńgir munda Jádiger dep te atalady. Romannyń aıaǵyna qaraı Gúlzırash dep atalǵan keıipker munda «kelin» dep qana júr. Enesi Jáńgir – Jádigerdiń joǵalýyna sen kinálisiń dep, Ǵalıa oqıǵasyn da aıtyp beredi. Onda Ǵalıany balasy «tastap ketip» sodan sýǵa batyp ólgen deıdi. Basty keıipkerimizdi «Bizdi baqpasań qarǵaımyn» dep qorqytady. Roman sońynda epılog berilgen. Shaǵyn epılogty oıly, salmaqty sóılemdermen bastap, ári qaraı kóterińki romantıkalyq stılde birer sóılem qurap, aqyrynda áıeldik, analyq tabıǵattan týatyn oılarmen aıaqtalǵan. Kólemi shaǵyn povesteı ǵana romandy kúdikpen oqı bastap edik. Aıaǵynda kózimiz jetkeni – roman ekeni. Romandyq mazmun, ómir anyq bar. Mádınanyń «Ana ǵumyr» jınaǵyna kirgen áńgimeleri qyryq shaqty, jınaqtyń negizgi bóligi. Jınaqtaǵy alǵashqy áńgime «Emshi apa» 1-jaqtan dál, únemdi stılmen baıandalǵan, dıalogtar arasynda qysqa sýretteýleri bar, ótkir sújetsiz, shymyr tartyssyz lırıkalyq jobadaǵy áńgime. Shuǵyl dınamıka, qyzyqty oqıǵa bolmasa da avtor adam oıyna, jan dúnıesine áserli áńgime shyǵarǵan. Áńgime poetıkasy – dál, jyly, kisilikti sıpatta. «Bárin» (peızaj, portret, qımyl, mımıka) ala bermeı, kórkemdik maqsatyna keregin ǵana alǵan. Áńgime rýhanı fýnksıasyn tolyq atqaryp tur. «Jaqsy kórý» áńgimesi negizinen dıalogtardan turady. Ómir tek dıalogtardan turmaıdy. Áńgimede ádebı maqsat úshin dıalogtardy utymdy paıdalanǵan, jasandy bolyp kórinbeıdi. Oqyp otyrǵanda 4-5 jasar balanyń erke, tentek minezben anasyn jaqsy kórýi názik baıqaǵyshtyqpen berilgen. Óte realdy. Áńgime fınalynda anasyn jaqsy kórýi shekten shyǵyp, mazasyzdyqqa aınalǵan balany 4-5 jasar dep otyrǵanymyzda «Ol bar bolǵany toǵyzda edi» deýi kóńilimizge qona qoımady. «Qudaıy tamaq» áńgimesinde aýyldaǵy bir tıpti kórinisti bergen. Áńgimelik sújet, oqıǵa joq dese de bolady. Jyly, baıqaǵysh kóńilden shyqqan sýret qana. Avtor kishkentaıdy kóre alǵan jáne bere alǵan. «Qysta» áńgimesinde de ádebı fabýla, sújet joq derlik. Biraq úlken ómir bar, sýret bar, aıaýshylyq sezim bar. Kári adam, kári úı, kári ómir. Jarty bet áńgime –tolyqqandy áńgime. Mádınanyń romanynda tentek qyz obrazy basym júrse, mundaǵy qyz basqasha – eresek, baıypty, tereń. Álde romandaǵy qyz tentek bolyp kóringisi keldi me eken. Áńgimeniń sońǵy sóılemi óte myqty: «Sol joly aıaldamaǵa kele jatyp, jaqynda kóktem shyǵady dep ózimdi qansha sendirgim kelse de ılana almadym». Mádına myqty peızajıs emes. «Jańbyr» áńgimesiniń basynda azdaǵan tabıǵat sýreti bar. Tabıǵatty tek shyǵarmanyń kóńil-kúıin asha túsý úshin ǵana alatyndaı. «Meniń aýylym» áńgimesi qazaq ádebıetindegi eń bir tıpti taqyryptardyń birine jazylǵan. Bes balasy bolsa da úıde jalǵyz qalyp jol baqqan kári ana: «Aman bolsyn áıteýir...» deýmen otyr. Bárimizdiń aýylymyzda kezdesetin kórinis. Kóp jazylǵan taqyryp. Mádına eń qysqa joldy tańdap alǵan. «Mahabbat týraly» áńgimesi trıptıh. «Azamat», «Gúlim», «Ásel» dep úshke jiktegen. Óte realdy oı-áreketter sýrettelgen. Avtor asyryp, ne tómendetip jibermeıdi. Shyndyqtan da qashpaı, ózin de aıamaı, qurǵaq, qysqa baıandaýdyń bir jaqsy úlgisin jasaǵan. Osy kólemnen aýytqymaıdy, keıde mol, keıde shól emes, tup-týra. Tili dál, naqty. Mahabbatty ásirelemegen. Osynysyna tańqalasyń. Dál fızıologıalyq mahabbat. Avtor-baıandaýshy ózin de «ádemilemeıdi». Osynysymen azdap «bravada» jasaı ma dep qalasyń. Jalpy, Mádınada qysqa mınıatúra, etúdter túrindegi de, tolyqqandy epıkalyq sıpatta jazylǵan kólemdi áńgimeler de bar. Qatal realızm men jyly lırıka, gýmanısik saryn kirigip júretin de, árqaısy jeke turyp áńgimeniń negizgi qyryna aınalatyn da jerleri bar. Anyq áńgimeshi. Romany da jeke áńgimelerden quralyp órbigen. Sýrettep otyrǵanyna qadap baǵa berip, tikeleı pikirin kórsetpeıdi. Kompozısıa, sújet, tartys, t.b. kórkemdik elementterdi arnaıy qadaǵalamaıdy. Mádınada, árıne, jóni kelmeıtin de áńgimeler bar. «Kúzgi bir keshte» áńgimesinde 5-6 jastaǵy qyz balanyń anomaldy mahabbaty sýrettelse, «Jartas basynda» áńgimesinde ne aıtpaq oıy bar ekenin túsine almadyq. Mádınanyń ózi túsine me eken? Basqa da birneshe áńgimesin jınaqqa kirgizbese de bolar edi dep oıladyq. Jınaqqa kirgen «Konák qosylǵan kofe» atty eki aktyly dramasyna «hıchkokshalaǵanda» dep anyqtama beripti. Munyń ne ekenin bilmedik. Arǵy atalary batyr, bı, sheshen bolǵan, óz áke-sheshesi qyzmet istegen, aýqatty otbasynda týyp-ósken Batyr men ákesiniń kim ekenin bilmeıtin, balalar úıinde ósken, bylapyt ómir keshken sheshesi bar, sheshesiniń kezekti kóńildesi 12-13 jasynda balıǵatynan aıyrǵan Shámenniń úılenýinen drama oqıǵasy órbıdi. Keıin Shámen týǵan qyzyńa kóz saldyń degen aıyppen kúıeýi Batyrdy ý berip óltiredi. Drama mátinine zer salǵanda Batyrdyń ata-anasyna toǵyshar degendeı aıyp taǵylsa, Shámenniń sheshesi adam qalpynan ketken áıel. Qyzy anaý. Bul dramada avtor beıtarap degenmen de, kez kelgen shyǵarmada avtorlyq tendensıa bolady. Osy turǵyda ádebıette áıgili mysal bar. Goncharovtyń «Oblomov» romanynda jany taza, biraq meılinshe enjar, jalqaý Ilá atty bas keıipker bar. Ómiri negizinde dıvan ústinde ótedi. Atalǵan roman jaıly jazǵan «Chto takoe oblomovshına» atty maqalasynda Nıkolaı Dobrolúbov revolúsıalyq tendensıa tabady. Buǵan roman avtory qatty týlap qarsy bolǵan. Mádınanyń dramasyn oqyǵanda da avtorlyq tendensıany baıqaǵandaı boldyq. Batyrdyń toǵyshar otbasynan Shámenniń bylapyt sheshesin, Shámendi joǵary qoıatyndaı. Osy arada Mádına «hıchkokshylap» ketken sıaqty kórindi. «Ana ǵumyr» kitabyna jazǵan alǵysózinde synshy, mádenıettanýshy Álıa Bópejanova M.Omarova shyǵarmashylyǵy jaıynda: «...dástúr men postmodernniń arasyndaǵy qarama-qaıshylyqty joıatyn postrealıstik jazýdyń mashyqtary», – depti. Postrealızmniń dál ne ekenin bile qoımaǵandyqtan Mádına prozasynyń jaqsy úlgilerinen biraz zamanaýılanǵan Beıimbet Maılın mánerin kórgendeı boldyq. Shaǵyn etúd, mınıatúra túrindegi áńgimeleriniń eń jaqsylarynan Sherhan Murtazanyń móltek áńgimelerindegi poetıkany, lırıkalyq lepti baıqadyq. Qazirgi jastardyń álemdik ádebıet aǵymynan qulaǵdarlyǵyn, biz atyn estimegen avtorlardy oqıtyndyǵyn, orys, shet tilderindegi qalyń jýrnaldardy aqtaratyndyǵyn estımiz. Sondyqtan bizdiń avtor stıli jaıly pikirlerimiz óz aýylymyzdyń aıasynan shyǵyp otyr.

Rafat Ábdiǵulov, QÁ №5 /3325/ 20013 j.

---